oględziny

To sposób przeprowadzenia dowodu z miejsca, osoby lub rzeczy; są to zarazem trzy rodzaje oględzin. Celem oględzin jest stwierdzenie pewnego

stanu rzeczy poprzez ustalenie właściwości rzeczy, ciała, miejsca za pomocą wzroku, ale także innych zmysłów (węchu, smaku, dotyku itd.). Wrażenia te, zgodnie z obowiązkiem wynikającym z art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k. ‒ są utrwa-lane w formie protokołu poprzez nanoszony tam pisemny ich opis. Czynność ta częściej jest dokonywana w toku postępowania przygotowawczego, niemniej także sądy dokonują oględzin np. przedmiotów dostarczonych na salę rozpraw w charakterze dowodów rzeczowych.

Odrębnie została uregulowana kwestia wyjęcia z grobu zwłok oraz ich oględzin. Decyzję o wyjęciu z grobu zwłok w postępowaniu przygotowawczym podejmuje prokurator lub sąd w postępowaniu sądowym. W postępowaniu kar-nym czynności tych dokonuje się jedynie w przypadku podejrzenia przestęp-nego spowodowania śmierci (art. 209 § 1 k.p.k.). Oględzin zwłok dokonuje prokurator lub sąd z udziałem biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej. Czynność ta, biorąc pod uwagę potrzeby do-wodowe danego postępowania, powinna być już dokonana w miejscu znalezie-nia zwłok. Natomiast otwarcia zwłok (tzw. sekcji zwłok) dokonuje biegły lekarz, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej, z udziałem prokuratora lub sądu (art. 209 § 2 i 3 k.p.k.).

3.4. Ocena dowodów

Kierując się zasadą swobodnej oceny dowodów, sąd musi wyodrębnić grupę dowodów, które ocenia pozytywnie i które będą stanowić podstawę wyroku.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 8 stycznia 2016 roku zmodyfikowała dotychczasowe brzmienie art. 168a k.p.k. oraz dodała art. 168b k.p.k. Obecnie oba przepisy mają następujące brzmienie:

„Art. 168a. Dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu za-bronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służ-bowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności”.

„Art. 168b. Jeżeli w wyniku kontroli operacyjnej zarządzonej na wniosek uprawnione-go organu na podstawie przepisów szczególnych uzyskano dowód popełnienia przez osobę, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, innego przestępstwa ściga-nego z urzędu lub przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej lub przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbo-wego popełnionego przez inną osobę niż objętą zarządzeniem kontroli operacyjnej, prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie wykorzystania tego dowodu w postępo-waniu karnym”.

4. Najważniejsze środki dowodowe 4.1. Wyjaśnienia oskarżonego

Wyjaśnienia oskarżonego to każde oświadczenie oskarżonego dostar-czające informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy.

Oskarżony jest uprawniony do składania wyjaśnień, to jego prawo, a nie obowiązek. Bez podania powodów może odmówić składania wy-jaśnień w całości, jak i odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania (prawo do milczenia). Co ważne, skorzystanie z tego prawa nie może być potraktowane jako milczące przyznanie się do winy, wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa, uzasadnienie wymiaru surowszej kary. W przeciwień-stwie do świadka oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy. Karalne są bowiem fałszywe zeznania (art. 233 k.k.), a nie fałszywe wyjaśnienia. Z prawa do milczenia oskarżonego wynika jego prawo do ukrywania prawdy.

Składając wyjaśnienia, oskarżony może wypowiedzieć się w kwestii swej winy. Może zatem przyznać się do winy całkowicie, częściowo albo w ogóle nie przyznać się do winy. Przyznanie się do winy nie stano-wi nadrzędnego dowodu. Podlega weryfikacji w kontekście zgromadzonego materiału dowodowego, aby ustalić, czy oskarżonemu można w tej kwestii dać wiarę.

Wyjaśnienia oskarżonego pełnią podwójną rolę. Są nie tylko środkiem dowodowym, ale stanowią także środek realizacji prawa do obrony. Pojawia się tutaj skomplikowany problem związany z udzieleniem odpowiedzi na pytanie:

jak daleko sięgają granice prawa do obrony w ramach wyjaśnień? Czy składając wyjaśnienia, oskarżonemu wolno bezkarnie fałszywie oskarżać i pomawiać inne osoby? Należy przyjąć, że oskarżony może bronić się wszelkimi sposobami, któ-re w jego przekonaniu pozwolą odeprzeć wniesione przeciwko niemu oskarże-nie. Oskarżony swym zachowaniem nie może jednak naruszyć prawa karnego.

4.2. Zeznania świadka

Świadek może być definiowany w znaczeniu materialnym i formalnym.

W ujęciu materialnym jest to osoba, która była obecna przy popełnieniu czynu zabronionego. Według definicji formalnej (procesowej) świad-kiem jest każda osoba, która w takim charakterze została wezwana przez organ procesowy w celu złożenia zeznań w toku postępowania karnego, a także osoba, która bez wezwania zgłosiła się do organu pro-cesowego w celu złożenia zeznań. W dalszym toku rozważań nazwa „świa-dek” będzie używana w znaczeniu formalnym.

Na świadku ciążą liczne obowiązki. Pierwsze chronologicznie obo-wiązki to: obowiązek stawiennictwa na wezwanie (art. 177 § 1 k.p.k.) oraz obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego. Ich wykonanie jest zabezpieczone środkami przymusu, jakie mogą być zastosowa-ne wobec świadka w razie niepodporządkowania się tym wymogom. Na świad-ka, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu procesowego albo bez zezwolenia tego organu oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, może być nałożona kara pieniężna w wysokości do 10 000 złotych.

Gdy sankcja majątkowa nie odniosła skutku albo gdy można przewidywać jej nieskuteczność, można zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka (art. 285 § 1 i 2 k.p.k.).

Nowelizacja k.p.k. przewiduje taką karę w wysokości do 3000 złotych (art. 285 § 1 k.p.k.). Ponadto, w świetle zmian, uporczywe niestawiennictwo świadka na wezwanie może stanowić podstawę do zarządzenia aresztowania na czas do 30 dni, gdy zatrzy-manie i przymusowe doprowadzenie byłoby niewystarczające.

Obowiązek złożenia zeznań to kolejny obowiązek świadka (art. 177

§ 1 k.p.k.). Ten wymóg ściśle łączy się z rolą dowodową świadka, zwłaszcza że pomimo postępu cywilizacyjnego i technologicznego zeznania świadka na-dal stanowią podstawowy środek dowodowy w procesie karnym. Bezpodstawne uchylanie się od złożenia zeznań może skutkować nałożeniem na świadka kary pieniężnej w wysokości do 10 000 złotych, a gdy odmowa jest uporczywa – sąd może nawet zastosować aresztowanie na czas nieprzekraczający 30 dni (art.

287 § 1 i 2 k.p.k.).

Świadka obciąża także obowiązek złożenia przyrzeczenia.

Najistotniejszy obowiązek świadka dotyczy jednak mówienia prawdy. Zeznania świadka dostarczają materiału dowodowego, który najczę-ściej stanowi podstawę wyrokowania przez sąd. To obowiązek usankcjonowa-ny odpowiedzialnością karną za przestępstwo fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.).

Świadek może być także poddany badaniom w procesie wiążącym się z analizą właściwości fizycznych i psychicznych jego organizmu. Za jego zgodą dla celów dowodowych można przeprowadzić badania lekarskie i psychologicz-ne. Gdy zachodzi wątpliwość dotycząca stanu zdrowia psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania spo-strzeżeń, prokurator lub sąd może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa. Z kolei gdy karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, dopuszczalne są przymusowe oględziny i ba-dania niepołączone z zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacją w zakładzie leczniczym (art. 192 k.p.k.).

Są dwa szczególne rodzaje świadków: świadek anonimowy i świa-dek koronny.

Wprowadzenie instytucji świadka anonimowego było podyktowane potrze-bą zachęcenia świadków do składania zeznań, gdy obawiają się oni przemocy lub groźby ze strony oskarżonego lub osób z nim powiązanych. Status świad-ka anonimowego można uzysświad-kać dopiero wtedy, gdy stosowne posta-nowienie w tej kwestii wyda prokurator lub sąd. Musi zachodzić uza-sadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia znacznych rozmiarów świadka lub osoby dla niego najbliższej (art. 184 § 1 k.p.k.). Ochrona tego świadka polega na utajnieniu wszelkich oko-liczności, które umożliwiałyby ujawnienie jego tożsamości (np. informacji do-tyczących miejsca zamieszkania, wyglądu zewnętrznego świadka, jego ubioru, samochodu itd.), a więc nie tylko podstawowych danych osobowych. Utajnione dane zna wyłącznie prokurator, sąd i wyjątkowo – funkcjonariusz Policji prowa-dzący postępowanie. Oskarżony i jego obrońca mają tylko prawo do zadawania

pytań świadkowi anonimowemu, ale w formie gwarantującej utrzymanie w ta-jemnicy tożsamości tego świadka, aby nie doszło do jego identyfikacji.

Instytucja świadka koronnego została uregulowana w specjalnej ustawie z 25 czerwca 1997 roku. o świadku koronnym⁵. Stanowi odpowiedź na działal-ność zorganizowanych grup przestępczych. W założeniu ma przyczynić się do ich rozbicia, spowodować wzrost poczucia bezpieczeństwa obywateli, a ponad-to powinna sprzyjać ochronie porządku prawnego i interesu fiskalnego Skarbu Państwa. Są to argumenty, które mogą przeważyć nad wadami, czy zastrze-żeniami dotyczącymi tej regulacji. Jest to bowiem dość specyficzna sytuacja, kiedy przestępca zawiera swoistą umowę z organami procesowymi, aby w re-zultacie obciążyć swoich kolegów z grupy przestępczej. Problematyczna może się okazać jego wiarygodność, a poza tym jemu musi się to opłacić. Polski usta-wodawca przewidział bezkarność świadka koronnego, ponieważ nie podlega on karze za przestępstwo, które ujawnił i w którym uczestniczył, zaś postępowanie karne zostaje wobec niego umorzone. Jest to zatem poważny wyłom w obowią-zywaniu zasady legalizmu.

Świadkiem koronnym jest podejrzany, który na mocy postanowie-nia sądu został dopuszczony do składapostanowie-nia zeznań w charakterze świad-ka. Aby mógł taki status uzyskać, musi przekazać organowi ścigania, a na-stępnie sądowi informacje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnie-nia dalszych przestępstw lub zapobieżeujawnie-nia im. Powinien nadto ujawnić swój majątek i znany mu majątek pozostałych współuczestników przestępstwa.

Nie może być świadkiem koronnym m.in. ten, kto popełnił zabójstwo w formie zbrodni, kierował zorganizowaną grupą przestępczą, był prowokatorem (nakła-niał inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciw-ko niej postępowania karnego).

4.3. Opinia biegłego

Biegłego powołuje się w procesie wtedy, gdy trzeba stwierdzić okolicz-ności faktyczne mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, ale do tego potrzebne są wiadomości specjalne (art. 193 § 1 k.p.k.). Są to wiadomości nieznane przeciętnemu członkowi społeczeństwa, a które posiada dana osoba z racji uzyskanego wykształcenia w określonej dziedzinie lub z ty-tułu wykonywanego zawodu.

Powołanie biegłego stanowi obowiązek organu procesowego, w żadnym wypadku nie jest to jego uprawnienie. W tym celu należy zawsze wydać posta-nowienie (art. 194 k.p.k.).

O wydanie opinii można zwrócić się do jednego lub kilku biegłych. Można też skierować wystąpienie do instytucji naukowej lub specjalistycznej.

Można wyróżnić dwie kategorie biegłych: biegłych sądowych – wpisa-nych na odpowiednią listę oraz biegłych ad hoc – okazjonalnie powoławpisa-nych do konkretnej sprawy.

5 Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym, Dz.U. z 1997, r. Nr 114, poz. 738.

Każda osoba powołana w charakterze biegłego ma obowiązek wydania opinii zgodnie ze swą specjalistyczną wiedzą. Opinia jest składania ustnie lub na piśmie, w zależności od ustaleń organu procesowego. Opinia podlega weryfika-cji przez organ procesowy (zwłaszcza sąd) oraz strony, które podczas przesłu-chania biegłego mogą zadawać mu pytania, a także mogą wskazywać na wady opinii lub jej nieścisłości. Dogodną okazję do takiej weryfikacji dokonywanej przez strony stwarza zwłaszcza „opinia prywatna”. Chodzi o opinię pozaproceso-wą wystawioną przez prywatnego rzeczoznawcę na zlecenie strony procesowej.

Jeżeli opinia biegłego jest niepełna lub niejasna, zachodzi sprzeczność w tej opi-nii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można ponownie wezwać biegłego lub powołać innego (art. 201 k.p.k.).

Szczególny rodzaj opinii stanowi opinia psychiatryczna (art. 202 k.p.k.). Zarządza ją prokurator lub sąd, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności lub stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. W tym celu należy powołać co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Na wniosek biegłych badanie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją oskarżonego w zakładzie leczniczym (art. 203 k.p.k.). Decydu-je o tym wyłącznie sąd, podzielając stanowisko biegłych odnośnie do istnienia takiej konieczności. Musi być spełniony jeszcze jeden warunek polegający na tym, że zebrane w sprawie dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Jest to zrozumiałe, jeśli zważyć, że ob-serwacja w zakładzie leczniczym stanowi faktycznie formę pozbawienia wol-ności oskarżonego. Podstawowy czas trwania obserwacji wynosi 4 tygodnie.

Na wniosek zakładu sąd może przedłużyć ten termin na dalszy czas określony.

Łączny czas stosowania tejże obserwacji w danej sprawie nie może przekroczyć 8 tygodni.

Jeśli przedmiotem opinii psychiatrycznej ma być kwestia zaburzeń prefe-rencji seksualnych, zachodzi dodatkowo obowiązek zasięgnięcia opinii seksuolo-ga (art. 202 § 3 k.p.k.).

4.4. Wyniki eksperymentu procesowego

Eksperyment jest szczególnym rodzajem dowodu, który najczęściej służy do weryfikacji przejętej wersji śledczej, a więc możliwego przebiegu zdarzenia oce-nianego w postępowaniu jako przestępstwo. Na każdym etapie postępowania karnego eksperyment procesowy służy również do ewentualnej weryfikacji wia-rygodności relacji przedstawianych przez oskarżonego lub świadka. Dlatego też wskazywane jest, aby eksperyment procesowy był przeprowadzony w warun-kach zbliżonych do odtwarzanego zdarzenia lub weryfikowanej jego wersji czy też fragmentu zdarzenia. Przepis art. 211 k.p.k. przewiduje przeprowadzanie eksperymentu procesowego w postaci doświadczenia albo wspomnianego już odtworzenia przebiegu zdarzenia lub jego fragmentu. W trakcie eks-perymentu można dokonywać przesłuchania osób, np. uczestniczących w nim oskarżonego czy też świadków lub innych czynności dowodowych (np. oglę-dzin).

4.5. Wywiad środowiskowy i dane dotyczące oskarżonego

Wywiad środowiskowy to sposób zebrania informacji tzw. osobopoznawczych o oskarżonym, w szczególności co do jego właściwości i warunków osobistych oraz odnośnie do dotychczasowego sposobu życia. Jest to specyficzny dowód, którego celem zazwyczaj nie jest zbieranie informacji o podstawach odpo-wiedzialności karnej, natomiast zawarte w nim dane mogą być przydatne dla potrzeb określenia prawidłowego zakresu tej odpowiedzialności, np. rodzaju i wysokości sankcji, jakie mają być orzeczone w związku z ewentualnym przy-pisaniem oskarżonemu odpowiedzialności za przestępstwo. Przepisy przewidu-ją, że wywiad sporządza się obowiązkowo w sprawach o zbrodnie oraz w stosunku do oskarżonego, który nie ukończył 21 roku życia, a zarzu-ca mu się popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu. W pozosta-łych wypadkach sporządzenie wywiadu środowiskowego jest fakultatywne (art.

214 § 2 k.p.k.).

§ 7. Środki przymusu w procesie karnym

Literatura: K. Amelung, K. Marszał (red.), Stosowanie środków przymusu w procesie kar-nym. Problem karnoprocesowych ograniczeń praw obywatelskich, Katowice 1990; Ł. Cora, Zatrzymanie osoby w polskim procesie karnym, Warszawa 2015; K. Dąbkiewicz, Tymczaso-we aresztowanie, Warszawa 2012; J. Izydorczyk, Stosowanie tymczasoTymczaso-wego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków 2002; J. Kosonoga, Dozór Policji jako środek zapo-biegawczy w polskim procesie karnym, Warszawa 2008; tenże: System środków dyscyplinu-jących uczestników postępowania karnego, Warszawa 2014; A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, Warszawa 1999; K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013; D. Tarnowska, Poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Toruń 2002.