Oskarżony

Od 1 lipca 2015 roku w znowelizowanym Kodeksie postępowania karnego odwró-cono dotychczas obowiązującą zasadę dotyczącą obecności oskarżonego na roz-prawie. Aktualnie udział oskarżonego w rozprawie we wszystkich sprawach o wy-stępki jest jego uprawnieniem. Natomiast w sprawach o zbrodnie oskarżony ma obowiązek udziału w rozprawie w przypadku dwóch grup czynności. Pierwszą z nich jest przedstawienie przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia i ewentualne-go zaprezentowania odpowiedzi na akt oskarżenia (art. 385 k.p.k.). Oskarżony we wspomnianych sprawach ma także obowiązek udziału w rozprawie w trakcie

5 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku, Dz.U. z 2015, poz. 133 ze zm.

czynności polegających na pouczeniu go o uprawnieniach oraz odebraniu od nie-go oświadczenia w kwestii przyznania się do zarzucanenie-go czynu i składania wyja-śnień oraz ewentualnego odebrania od niego wyjawyja-śnień (art. 386 k.p.k.).

Pomimo istnienia w wymienionym przypadku obowiązku udziału oskarżo-nego w rozprawie może zaistnieć sytuacja, w której, po złożeniu przez niego wyjaśnień, wydali się on z sali rozpraw bez zgody przewodniczącego (art. 376 k.p.k.). Wówczas można zastosować jedno z dwóch rozwiązań. Po pierwsze, sąd może postanowić o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu oskarżonego na rozprawę, jeżeli uzna jego obecność za niezbędną. Na postanowienie o zatrzy-maniu i doprowadzeniu przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu. Zamiast tego sąd może też prowadzić rozprawę w dalszym ciągu, mimo nieobecności oskarżonego, jeśli uzna, że jego udział w rozprawie jest zbęd-ny. Przy wydawaniu postanowienia o zatrzymaniu i doprowadzeniu oskarżone-go sądy najczęściej kierują się potrzebami dowodowymi postępowania, zwłasz-cza koniecznością umożliwienia oskarżonemu ustosunkowania się do istotnych w sprawie dowodów, które w przeciwnym wypadku byłyby przeprowadzone pod jego nieobecność. Możliwość niejako zmuszenia w ten sposób oskarżonego do ustosunkowania się do owych dowodów ma na celu dążenie do ustalenia w pro-cesie prawdy (art. 2 § 2 k.p.k.). Tego samego rodzaju decyzje sąd podejmuje w przypadku, gdy oskarżony po złożeniu wyjaśnień nie stawi się bez usprawiedli-wienia nieobecności na kolejny termin rozprawy przerwanej lub odroczonej.

W toku postępowania może również zaistnieć sytuacja, w której oskar-żony sam z własnej winy wprowadził się w stan powodujący niezdolność do wzięcia przez niego udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w których jego udział jest obowiązkowy (np. upił się, albo odurzył narkotykami). Wówczas sąd może prowadzić postępowanie pod jego nieobecność, nawet jeśli nie złożył on wyja-śnień. W tej kwestii sąd musi jednak wydać postanowienie, po uprzednim zapo-znaniu się ze świadectwem lekarza, który stwierdził ów stan niezdolności, albo po bezpośrednim przesłuchaniu takiego lekarza. Podstawą dla wydania w takiej sytuacji postanowienia o prowadzeniu rozprawy pod nieobecność oskarżonego mogą być również wyniki badania niepołączonego z naruszeniem integralności cielesnej oskarżonego za pomocą stosownego urządzenia (art. 377 § 2 k.p.k.), np. alkomatu, narkotestera itp.

W przypadku gdy udział oskarżonego w rozprawie jest obowiązkowy, mogą zaistnieć jeszcze inne wyjątkowe sytuacje. I tak, jeśli oskarżony:

1) będąc prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy, oświadczy, że nie weźmie w niej udziału albo

2) uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę (np. będąc pozbawionym wolności, odmawia wyjścia z celi), albo

3) zawiadomiony o terminie przerwanej lub odroczonej rozprawy osobiście, zazwyczaj na którymś z poprzednich terminów rozpraw, nie stawi się na kolejną rozprawę bez usprawiedliwienia, wówczas sąd może prowa-dzić rozprawę bez jego udziału, chyba że postanowi o jego zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu (art. 377 § 3 k.p.k.). Na to postanowienie

sądu przysługuje zażalenie do innego składu równorzędnego (art. 377 § 3 k.p.k.).

Wprowadzenie do polskiej procedury karnej omówionych wyżej unormo-wań było konsekwencją destrukcyjnych działań ze strony oskarżonych w związ-ku z ich obowiązkowym udziałem w rozprawach. Dotyczyło to zwłaszcza spraw tzw. wieloosobowych, w których występowała łączność podmiotowa. Wówczas to wielokrotnie zdarzało się, iż przy istniejącym obowiązku obecności wszyst-kich oskarżonych na rozprawie w różnej konfiguracji osobowej nie stawiali się oni na przerywane lub odraczane rozprawy, skutecznie uniemożliwiając pro-wadzenie w ten sposób postępowań. Obecne regulacje są natomiast efektem wprowadzenia jako reguły fakultatywnego udziału oskarżonego w rozprawie, co jest prostą konsekwencją wzmocnienia na etapie postępowania sądowego zasady kontradyktoryjności procesu karnego.

Nieco inaczej przedstawia się problem obecności oskarżonego w trakcie rozpraw w sprawach z oskarżenia prywatnego. Jego obecność jest tu fakulta-tywna. Niemniej, jeśli w takiej sprawie oskarżony wniósł tzw. oskarżenie wza-jemne (art. 497 § 1 k.p.k., np. sprawa dotyczy wzajemnych pomówień albo znieważeń), jego nieusprawiedliwiona nieobecność (oraz jego obrońcy), przy jednoczesnym prawidłowym zawiadomieniu o terminie rozprawy, skutkuje uznaniem, iż nastąpiło odstąpienia od owego oskarżenia i – w konsekwencji – postępowanie zostaje w tym zakresie umorzone.

W postępowaniu nakazowym oskarżony może, ale nie musi uczestniczyć w posiedzeniu, w trakcie którego sąd wydaje wyrok (art. 500 § 4 k.p.k.).

Zgoła odmienne zasady dotyczą stawiennictwa oskarżonego przed sądem w postępowaniu przyspieszonym. Tutaj zasadą jest doprowadzenie do sądu uprzednio zatrzymanego oskarżonego (art. 517b § 1 k.p.k.), natomiast wy-jątkowy charakter mają przypadki zaniechania zatrzymania i doprowadzenia go do sądu (art. 517b § 2a i § 3 k.p.k.). Unikatowy charakter ma przewidzia-ne również w trybie przyspieszonym rozwiązanie dopuszczające udział oskar-żonego w czynnościach postępowania sądowego w sytuacji, gdy przebywa on w zupełnie innym miejscu niż siedziba sądu prowadzącego postępowanie. Od przymusowego doprowadzenia oskarżonego do sądu można bowiem odstąpić, jeżeli zostanie zapewnione uczestniczenie przez sprawcę we wszystkich czynnościach sądowych, w których ma on prawo uczestniczyć (np. wy-jaśnienia), przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających prze-prowadzenie tych czynności na odległość z jednoczesnym bezpośred-nim przekazem obrazu i dźwięku (art. 517b § 2a k.p.k.).

We wszystkich czynnościach sądowych przy użyciu urządzeń technicz-nych umożliwiających przeprowadzenie tych czynności na odległość bierze udział w miejscu przebywania sprawcy referendarz sądowy lub asystent sędzie-go zatrudniony w sądzie, w któresędzie-go okręgu przebywa sprawca (art. 517b § 2b k.p.k.). Powyższe rozwiązanie w literaturze określane jest jako tzw. rozprawa odmiejscowiona. Jej praktyczne zastosowanie wiąże się przede wszystkim z po-trzebą szybkiej reakcji na popełnienie czynu w związku z udziałem w imprezie

masowej, gdzie najczęściej dochodzi do popełnienia czynów w sposób uzasad-niający szybką i zdecydowaną reakcję organów ścigania. Natomiast ustawowy obowiązek monitorowania przebiegu imprezy masowej pozwala na szybkie za-bezpieczenie i późniejsze przeprowadzenie materiału dowodowego w postaci zapisów audiowizualnych przebiegu całego zdarzenia.

W sprawie dotyczącej wydania wyroku łącznego nie ma obowiązku udziału oskarżonego w rozprawie, chyba że sąd postanowi inaczej (art. 573 § 2 k.p.k.).

Konsekwencją nieobecności oskarżonego, którego udział w rozprawie jest obowiązkowy, przy jednoczesnym braku jakiejkolwiek z wymienionych sytuacji dotyczących możliwości orzekania pod jego nieobecność jest tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza przewidziana w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. W takim przy-padku, w razie wniesienia środka odwoławczego od wydanego orzeczenia koń-czącego postępowanie, zostanie ono uchylone bez względu na to, czy uchybie-nie związane z uchybie-nieobecnością oskarżonego zostauchybie-nie poduchybie-niesione w apelacji lub zażaleniu. Przy czym uchylenie w postępowaniu odwoławczym orzeczenia z tego powodu może nastąpić wyłącznie na korzyść oskarżonego (art. 439 § 2 k.p.k.).

B. Obrońca

Brak udziału obrońcy powoduje, iż rozprawa nie powinna się toczyć, gdyż po-siada on uprawnienie do wzięcia w niej udziału (art. 117 § 1 k.p.k.). Przepisy różnicują jednak konsekwencje braku udziału w rozprawie obrońcy w zależności od rodzaju sprawowanej przez niego obrony. W przypadku obrony fakulta-tywnej rozprawy nie przeprowadza się wtedy, gdy ‒ po pierwsze ‒ obrońca nie stawił się, a jednocześnie nie ma dowodu, że został on o niej powiadomiony.

Najczęściej dotyczy to sytuacji, w której brak jest zwrotnego poświadczenia od-bioru stosownego pisemnego zawiadomienia o terminie rozprawy albo brak jest w protokołach z poprzednich rozpraw lub posiedzeń informacji o ustnym powia-domieniu obrońcy o tym fakcie. Rozprawa nie może się odbyć także wówczas, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo obrońcy wyni-kło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn, a tak-że wtedy, gdy obrońca usprawiedliwił należycie swe niestawiennictwo i wniósł o nieprzeprowadzanie rozprawy pod jego nieobecność (art. 117 § 2 k.p.k.).

Inaczej uregulowano konsekwencje nieobecności obrońcy w przypadku obrony obligatoryjnej (art. 79 k.p.k. i art. 80 k.p.k.). Wówczas udział obroń-cy w rozprawie jest konieczny i niezbędny. Nieobecność obrońobroń-cy w takim przy-padku skutkuje potrzebą odroczenia rozpoznania sprawy wraz ze wskazaniem oskarżonemu terminu do wyznaczenia sobie obrońcy z wyboru albo wyznacze-niem nowego obrońcy z urzędu. W tym ostatnim przypadku nieobecność obroń-cy na rozprawie skutkuje bezwzględną przyczyną odwoławczą z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k., uwzględnianą wyłącznie na korzyść oskarżonego. Podobnie zachodzi obowiązek udziału obrońcy w rozprawie, jeśli został on wyznaczony na wniosek oskarżonego w przypadku określonym w art. 80a § 1 k.p.k.⁶ Jednak w takiej sytuacji ustawodawca nie potraktował już rozpoznania sprawy pod nieobecność

6 Przepis uchylony nowelą z dnia 8 stycznia 2016 roku.

obrońcy jako bezwzględnej przyczyny odwoławczej. Oznacza to, iż ‒ podobnie jak w przypadku nieobecności na rozprawie obrońcy w razie obrony fakulta-tywnej ‒ konsekwencją takiego uchybienia będzie jedynie tzw. względna przy-czyna odwoławcza z art. 438 pkt 2 k.p.k. W razie podniesienia tego uchybienia w środku odwoławczym wniesionym od wydanego orzeczenia niezbędne będzie jednocześnie wykazanie, że wada ta mogła mieć wpływ na treść zaskarżonego wyroku albo postanowienia.

Jeśli obrońca bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć na niego karę pieniężną w wysokości do 10 000 zł. w wypadkach szczególnych, ze względu na ich wpływ na przebieg czynności (art. 285 § 1a w zw. z § 1 k.p.k.).

W noweli z dnia 8 stycznia 2016 roku zmieniono brzmienie art. 285 § 1 k.p.k. poprzez obniżenie wysokości wymienionej kary pieniężnej do kwoty 3000 zł.

Instytucja ta ma zastosowanie w postępowaniu sądowym w przypadku, gdy nieusprawiedliwione niestawiennictwo obrońcy albo jego wydalenie się przed zakończeniem czynności będzie dotyczyć rozprawy.

C. Pełnomocnik

Nieobecność pełnomocnika na rozprawie z reguły nie skutkuje koniecznością odroczenia rozprawy, gdyż ustawa nie przewiduje obowiązku jego obecności w rozprawie. Do pełnomocnika może mieć zastosowanie wspomniana już insty-tucja przewidziana w art. 285 § 1a k.p.k.

D. Prokurator

Udział prokuratora w rozprawie w sprawach z oskarżenia publicznego jest obo-wiązkowy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 46 k.p.k.). Obowiązek ten zachodzi także w sprawach dotyczących wyroków łącznych i w postępowaniu przyspieszonym. Prokurator nie ma natomiast obowiązku udziału w rozprawach w sprawach wszczętych w następstwie wniesienia subsydiarnego aktu oskar-żenia (art. 55 § 4 k.p.k.), a także w postępowaniu nakazowym, kiedy to sąd wydaje wyrok na posiedzeniu.

Nowelizacja z dnia 8 stycznia 2016 roku wprowadza zmiany w treści art. 46 k.p.k.

Po pierwsze, przepis dotyczy wprost nie tylko prokuratora, ale także każdego innego oskarżyciela publicznego. W sprawach z oskarżenia publicznego regułą jest obligato-ryjny udział oskarżyciela publicznego, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 46 § 1 k.p.k.). Po drugie, wprowadzono zasadę dotyczącą tych spraw, w których postępowa-nie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia. Oskarżyciel publiczny w ta-kich sprawach może, ale nie musi brać udziału w rozprawie, a jego niestawiennictwo nie tamuje jej toku (art. 46 § 2 k.p.k.). Przy czym przewodniczący albo sąd mogą uznać obecność oskarżyciela publicznego za obowiązkową.

Brak udziału prokuratora w rozprawie, w której jego udział był obowiąz-kowy, skutkować może względną przyczyną odwoławczą z art. 438 pkt 2 k.p.k.

W takim wypadku we wniesionym środku odwoławczym od orzeczenia wyda-nego na rozprawie, w której nie uczestniczył prokurator, należy wykazać, że nieobecność ta co najmniej mogła wpłynąć na treść zaskarżonego orzeczenia.