Przedmiot i cele postępowania przygotowawczego

Postępowanie przygotowawcze jest obligatoryjnym stadium postępowania kar-nego w sprawach ściganych z oskarżenia publiczkar-nego. Postępowanie przygoto-wawcze jest stadium, które poprzedzając sądowe postępowanie rozpoznawcze, ma za zadanie doprowadzić do zgromadzenia materiału pozwalającego na pod-jęcie decyzji, czy sprawa powinna trafić do rozpoznania przez sąd czy też należy ją zakończyć w inny sposób.

Określenie celów postępowania przygotowawczego w gruncie rzeczy spro-wadza się więc do wyważenia w tym stadium dwóch przeciwstawnych tenden-cji. Z jednej strony pojawia się ‒ wypływająca z zasady prawa do sądu

‒ potrzeba jak najszybszego doprowadzenia do rozpoznania sprawy przez sąd. W takim wypadku przyjmuje się, iż postępowanie przygotowawcze winno się ograniczyć jedynie do wstępnego zweryfikowania tezy o zasadności decyzji o skierowaniu sprawy do sądu. Przy wyborze tej koncepcji zachodzi obawa, iż brak wnikliwej weryfikacji podstaw faktycznych oskarżenia może do-prowadzić do postawienia przed sądem osoby niewinnej. Istnieje także ryzyko, iż przeprowadzenie dowodów dopiero na rozprawie okaże się spóźnione. Roz-wiązanie przeciwstawne zakłada, iż rolą postępowania przygotowaw-czego jest wszechstronne wyjaśnienie sprawy oraz zebranie i zabez-pieczenie materiału dowodowego dla potrzeb przyszłego postępowania rozpoznawczego. W takim układzie procesowym, po wnikliwym postępowa-niu przygotowawczym, następuje krótkie postępowanie jurysdykcyjne, którego celem jest jedynie weryfikacji prawidłowości czynności i ustaleń dokonanych w trakcie postępowania przygotowawczego. Rozwiązanie takie wydłuża jednak czas pomiędzy rozpoczęciem postępowania a rozpoznaniem sprawy przez sąd

oraz sprowadza organ orzekający do roli podmiotu zatwierdzającego postulaty zawarte w skardze zasadniczej.

Spór o to, którą z tych dwóch zasad uczynić wiodącą dla współczesnego modelu postępowania przygotowawczego, istniał w prawie polskim od dawna.

Przez długie lata dominującą tendencją (mimo wielu starań) było nadanie po-stępowaniu przygotowawczemu roli stadium, w którym dochodzi do wszech-stronnego wyjaśnienia sprawy i zebrania materiału dowodowego dla potrzeb postępowania sądowego. Jednocześnie jednak zasada bezpośredniości i prawdy materialnej prowadziła do sytuacji, w której zarówno postępowanie przygoto-wawcze, jak i jurysdykcyjne stały się niemal równorzędnymi stadiami procesu karnego, w których dochodziło do dublowania czynności dowodowych przepro-wadzanych przez organ procesowy działający z urzędu.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z dnia 27 września 2013 roku w założeniu miała uprościć i przyspieszyć przebieg postępowania. Na gruncie postępowania przygotowawczego dążenie to miało być zrealizowane poprzez redukcję czynności dowodowych, rozbudowę konsensualnych form zakończe-nia postępowazakończe-nia oraz liczne uproszczezakończe-nia w zakresie inicjowazakończe-nia postępowazakończe-nia jurysdykcyjnego. Krótki okres czasu jaki upłynął od wejście w życie przepisów nowelizacji z 27 września 2013 roku (1 lipca 2015 roku), jak i ich szybka zmiana kolejną nowelizacją z dnia 8 stycznia 2016 roku, nie pozwoliły nam na dokona-nie całościowej oceny skuteczności wprowadzonych zmian. Pozostaje więc mieć nadzieję, iż w niedalekiej przyszłości efekty wejścia w życie obu nowelizacji pozostaną tożsame z celami ustawodawcy.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1 lipca 2015 roku, znacznie zredukowała funkcje zabezpieczające postępowania przygotowawczego, które w zgodnie z wprowadzonym podówczas brzmieniem art. 297 § 1 k.p.k. miało na celu:

1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on prze-stępstwo,

2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,

3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.,

4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,

5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem.

Umieszczone w art. 297 § 1 k.p.k. wyliczenie nadal wskazuje, iż w pierw-szej kolejności organ prowadzący postępowanie przygotowawcze powinien ustalić, czy istnieją podstawy faktyczne i prawne do wszczęcia postępowania karnego. Dopiero w dalszej kolejności powinien ustalić, kto jest sprawcą czynu wraz z określeniem jego warunków podmiotowych (art. 213 i 214 k.p.k.). Celem dalszym jest określenie okoliczności popełnienia czynu, w tym rodzaju jego na-stępstw (ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiaru szkody), co ma znaczenie

z punktu widzenia precyzyjnego ustalenia znamion przestępstwa i oceny stop-nia jego szkodliwości społecznej, ale także służy ustaleniu sposobów realiza-cji funkrealiza-cji kompensacyjnej postępowania. Dopiero na ostatnim miejscu ustawa wymienia potrzebę zabezpieczenia materiału dowodowego.

Porównanie stanu prawnego sprzed nowelizacji lipcowej wykazuje, iż szczególne znaczenie dla przebiegu postępowania przygotowawczego miała modyfikacja treści art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., która określenie „zebranie, za-bezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu” zastąpiła sformułowaniem „zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopusz-czenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem”. Zrezygnowano także z umieszczonej w art. 297 § 2 k.p.k. dyrektywy nakazującej w postępowaniu przygotowawczym dążyć „do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popeł-nieniu czynu”. Takie określenie celów postępowania przygotowawczego suge-rowało, iż jego wyniki mają służyć przede wszystkim realizacji celów działania oskarżyciela publicznego. Zgromadzone i zabezpieczone w toku postępowania przygotowawczego dowody mają przede wszystkim służyć zasadnemu podjęciu decyzji o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego albo w przy-padku sporządzenia i skierowania sprawy do sądu ‒ o złożeniu wniosków do-wodowych. Dołączenie dokumentacji postępowania przygotowawczego do aktu oskarżenia ma więc służyć jedynie umożliwieniu dokonania wstępnej kontroli aktu oskarżenia przez sąd oraz zasadności wniosków dowodowych¹. Noweli-zacja Kodeksu postępowania karnego z lipca 2015 roku stała na stanowisku, iż w zmienionej procedurze karnej zasada kontradyktoryjności postępowania sądowego powinna skutkować modelem rozprawy, podczas której to strony są podmiotami przeprowadzającymi dowody na poparcie swoich tez, a rola sądu sprowadza się do funkcji bezstronnego arbitra dokonującego oceny legalności prowadzonych czynności dowodowych i wiarygodności ich wyników.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z dnia 8 stycznia 2016 roku zakłada odwrócenie efektu zmiany wprowadzonej w lipcu 2015 roku poprzez przywrócenie uprzedniego brzmienia art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., zobowiązującego organy prowadzące postępowanie przygotowawcze do zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu.

Dokonana zmiana sprawia, iż zakres postępowania przygotowawczego powinien ulec znacznej redukcji w kierunku czynności, które ograniczają się do wykrycia i wstępnego zabezpieczenia dowodów niezbędnych do podjęcia decyzji o skierowaniu sprawy do sądu lub innego zakończenia postępowania oraz prze-prowadzenia i zabezpieczenia dowodów, których przeprowadzenie na rozprawie

1 T. Grzegorczyk, Kształtowanie się modelu postępowania przygotowawczego na gruncie Kodeksu z 1997 roku i jego postać w świetle nowelizacji procedury karnej, dokonanej ustawą z 27 września 2013 roku [w:] Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszo-wa dedykojubileuszo-wana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, Warszajubileuszo-wa 2014, s. 42.

nie będzie możliwe. W ogólnym założeniu nowelizacji takiemu modelowi po-stępowania powinny sprzyjać liczne ograniczenia w zakresie dokumentowania czynności dowodowych postępowania przygotowawczego. Przyjęcie zasady, iż dokumentowanie przesłuchania świadków następuje w formie nienadającej się do dowodowego wykorzystania na rozprawie, ma skłaniać do odstępowania od przesłuchiwania świadków w postępowaniu przygotowawczym. Z drugiej jednak strony nadal od organów ścigania oczekuje się podjęcia prawidłowej decyzji o skierowaniu żądania rozpoznania sprawy przez sąd albo umorzeniu postępo-wania. Trudno w tej sytuacji oczekiwać, iż słowo „zasadny” (prawidłowy) ozna-czać będzie coś innego niż decyzję opartą na prawidłowo ustalonej podstawie dowodowej (art. 2 § 2 k.p.k.)².

Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy wskazują na potrzebę przed-sięwzięcia przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze czynności, które oprócz wykrycia sprawcy czynu zapewnią także jego udział w postępowa-niu rozpoznawczym, a w każdym razie uniemożliwią mu utrudnianie realizacji celów postępowania przygotowawczego podczas jego trwania. Jako podmiot za-interesowany uniknięciem odpowiedzialności karnej, podejrzany, oprócz działań zgodnych z przepisami prawa, może także podejmować działania utrudniające realizację celów postępowania w sposób sprzeczny z prawem. Zabezpieczenie celów postępowania może niekiedy wymagać podjęcia wobec podejrzanego działań opartych na stosowaniu wobec niego przymusu. Najczęstszą postacią zapobieżenia nielegalnemu wpływaniu na przebieg postępowania przez podej-rzanego jest stosowanie w toku postępowania przygotowawczego środków zapobiegawczych. Ich celem jest przede wszystkim zapewnienie udziału po-dejrzanego w czynnościach, w których jego udział jest niezbędny. W niektórych przypadkach stosowanie wobec podejrzanego środków zapobiegawczych ma na celu zapobieżenie popełnienia przez niego kolejnego przestępstwa.