Nadzór sądu nad postępowaniem przygotowawczym

Postępowanie przygotowawcze zasadniczo jest niesądowym stadium postępo-wania karnego. Już nowelizacje Kodeksu postępopostępo-wania karnego z 1928 roku przeprowadzane w połowie lat 30. stopniowo rezygnowały z koncepcji sędziego śledczego jako gwaranta bezstronności przebiegu postępowania przygotowaw-czego. W Kodeksie postępowania karnego z 1997 roku, wprowadzono jednak wiele rozwiązań, które wprowadzają nadzór sądowy w obszar postępowania przygotowawczego. Powierzenie niektórych czynności postępowania przygo-towawczego sądowi podyktowane jest potrzebą zapewnienia realizacji zasady bezpośredniego kontaktu sądu z dowodami, których na etapie postępowania rozpoznawczego nie będzie można przeprowadzić, oraz gwarancji bezstron-ności podejmowanych decyzji, które godzą w prawa i wolbezstron-ności uczestników

postępowania. Do takich czynności należą decyzja o badaniu zdrowia psychicz-nego oskarżopsychicz-nego, połączopsychicz-nego z obserwacją w zakładzie leczniczym (art. 203

§ 2 k.p.k.), o zarządzeniu kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych (art. 237

§ 1 k.p.k.), o zastosowaniu tymczasowego aresztowania (art. 250 § 1 k.p.k.) oraz wydanie listu żelaznego (art. 281 k.p.k.). Szczególny charakter ma też udział sądu w czynnościach postępowania przygotowawczego o charakterze dowodowym. Ze względu na zasadę humanitaryzmu ustawodawca włączył do Kodeksu postępowania karnego regulacje wprowadzające wymóg sądowego przesłuchania w charakterze świadka małoletniego w trybie i w przypadkach określonych w art. 185a‒185b k.p.k. oraz przesłuchania świadka w warunkach art. 185c k.p.k. Wprowadzenie wymogu przesłuchania sądowego w stosun-ku do pokrzywdzonych przestępstwami z art. 197‒199 k.k. oraz małoletnich świadków i pokrzywdzonych czynami z użyciem przemocy i groźby bezprawnej oraz przeciwko wolności, wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko ro-dzinie i opiece, podyktowane jest potrzebą uniknięcia wielokrotnych przesłu-chań podczas postępowania przygotowawczego oraz na rozprawie. Kilkukrotne przesłuchanie osób pokrzywdzonych czynami godzącymi w życie intymne i ro-dzinne prowadzi bowiem do zjawiska wtórnej wiktymizacji oraz zakłóca proces powrotu do równowagi emocjonalnej po przestępstwie. Jednocześnie jednak w myśl zasady bezpośredniości nie sposób zaakceptować sytuacji, gdy sąd orzeka w sprawie na podstawie dowodów, z którymi nie zetknął się bezpośred-nio mimo istniejącej możliwości wezwania świadka. Dlatego też ustawodawca wprowadził bezwzględny wymóg, aby przesłuchania osób pokrzywdzonych oraz świadków w wymienionych w ustawie przypadkach odbywały się w postępowa-niu przygotowawczym jako czynności sądowe. Dzięki temu na rozprawie sąd może odstąpić od wymogu bezpośredniego ich przesłuchania, przyjmując, że wymóg ten został spełniony już w postępowaniu przygotowawczym. Możliwość przesłuchania świadka przez sąd w postępowaniu przygotowawczym pojawia się także, gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie go można przesłuchać na rozprawie. W takim wypadku strona lub prokurator albo inny organ postę-powania przygotowawczego zwraca się do sądu z wnioskiem o bezpośrednie przesłuchanie świadka w trakcie trwającego postępowania przygotowawczego (art. 316 § 3 k.p.k.).

Nowelizacja przywracając obowiązek zatwierdzania postanowień organów postępowa-nia przygotowawczego przez prokuratora, ponowne rozszerzyła zakres decyzji zaskar-żalnych bezpośrednio do sądu. Zmiana art. 325e § 4 k.p.k. zakłada, iż prokurator właściwy do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem pozostanie organem kontrolnym jedynie w stosunku do postanowień o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru.

Najistotniejszym środkiem nadzoru sądowego nad prawidłowością prze-biegu postępowania przygotowawczego jest kontrola realizowana w trybie zażaleniowym. Spośród wszystkich zażaleń, co do których sąd jest właściwy do rozpoznania, najistotniejszą rolę pełnią zażalenia na decyzje zamykające

drogę do wydania wyroku, a więc do ochrony prawnej udzielanej przez niezawi-sły i bezstronny sąd.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego dokonała rozbicia jednolitej dotychczas struktury środków kontroli postanowień zamykających drogę do wydania wyroku. Pierwotnie koncepcja przyjęta w związku z nowelizacją do-konaną w dniu 29 marca 2007 roku⁹ zakładała powszechność kontroli sądowej wszystkich postanowień zamykających drogę do rozpoznania sprawy przez sąd.

Obecnie kontrola ta przebiega dwutorowo. Sąd jest organem właściwym do rozpoznania zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia oraz o umorzeniu śledztwa, a także o umorzeniu dochodzenia prowadzonego przeciwko osobie (art. 465 § 2 k.p.k.). Natomiast zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia, o umorzeniu postępowania w sprawie oraz o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad do-chodzeniem. Dopiero gdy prokurator właściwy do rozpoznania zaża-lenia nie przychyli się do zażazaża-lenia, kieruje je do sądu. Sąd rozpozna zażalenie na powyższe decyzje dopiero wtedy, gdy prokurator nie przychylając się do zażalenia, przekaże je do rozpoznania sądowego (art. 325e § 4 k.p.k.).

Ponowne wprowadzenie prokuratora jako podmiotu uczestniczącego w rozpo-znawaniu zażaleń na decyzje o umorzeniu dochodzenia jest po części następ-stwem zniesienia wobec tych decyzji obowiązku zatwierdzania przez prokurato-ra nadzorującego postępowanie przygotowawcze.

Odrębną grupą czynności kontrolnych realizowanych w trybie zażalenio-wym przez sąd są decyzje, co do których ustawa przewiduje taką możliwość na mocy uregulowań szczególnych. Należą do nich m.in.:

– postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym (art. 293 § 2 k.p.k.),

– postanowienie prokuratora o zastosowaniu środków zapobiegawczych in-nych niż tymczasowe aresztowanie (art. 252 k.p.k.),

– postanowienie o anonimizacji świadka (art. 184 k.p.k.).

Kolejną grupę stanowią czynności faktyczne, które nie polegają na wy-daniu decyzji, lecz również poddane zostały kontroli zażaleniowej sprawowa-nej przez sąd (np. zatrzymanie). Przejawem kontroli sądowej nad przebiegiem postępowania przygotowawczego są wreszcie decyzje oraz czynności, których podejmowanie ze względów gwarancyjnych powierzono sądowi. Ze względów gwarancyjnych tylko sąd może wydać postanowienie o:

– stosowaniu tymczasowego aresztowania (art. 250 § 1 k.p.k.), – zastosowaniu podsłuchu (art. 237 § 1 k.p.k.),

– badaniu zdrowia psychicznego oskarżonego połączonym z obserwacją w zakładzie leczniczym (art. 203 k.p.k.).

9 Ustawa z dnia 29 marca 2007 roku o zmianie ustawy o Prokuraturze, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2007, Nr 64, poz. 432.

Odrębną grupą prerogatyw sądowych w postępowaniu przygotowawczym są czynności niebędące postanowieniami, których dokonać może jedynie sąd:

– przesłuchanie świadka małoletniego (art. 185a i 185b k.p.k.),

– przesłuchanie świadka, którego nie będzie można przesłuchać na rozpra-wie (art. 316 § 3 k.p.k.).

W każdym z takich wypadków, gdy pojawi się potrzeba przeprowadze-nia czynności, organ prowadzący postępowanie powinien zwrócić się do sądu właściwego do rozpoznania sprawy. W przypadku gdy organem prowadzą-cym postępowanie przygotowawcze jest organ nieprokuratorski, zwraca się on z wnioskiem o przeprowadzenie czynności sądowej do właściwego prokuratora nadzorującego postępowanie przygotowawcze.

Odrębna forma nadzoru sądowego nad działalnością organów ścigania wy-nika z regulacji określających procedurę uruchomienia poszczególnych środków i form czynności operacyjno-rozpoznawczych. Właściwy sąd stosuje na wniosek właściwych organów poszczególnych uprawnionych służb kontrolę operacyjną (art. 19 ust. 1 u. o Policji, art. 9e ust. 1 u. o Straży Granicznej, art. 31 ust. 1 u. o Żandarmerii Wojskowej, art. 36c ust. 1 u. o skarbowej, art. 17 ust. 1 u.

o CBA, art. 27 ust. 1 u. o ABW oraz art. 31 ust. 1 u. o SKW). Sąd także wyraża zgodę na korzystanie przez funkcjonariuszy odpowiednich służb z danych sta-nowiących tajemnicę bankową i ubezpieczeniową (art. 20 ust. 5 u. o Policji, art.

10c u. o Straży Granicznej, art. 18 ust. 1 u. o CBA, art. 75 u. o Służbie Celnej).

§ 4. Strony postępowania przygotowawczego

Stronami postępowania przygotowawczego są podejrzany i pokrzywdzony (art. 299 § 1 k.p.k.).

Z pojęciem podejrzanego wiąże się problem biernej zdolności procesowej, czyli zdolności do bycia stroną postępowania, przeciwko której toczy się proces karny. Prawo karne materialne przesądza, iż zarzut popełnienia przestępstwa możemy postawić wyłącznie osobie, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 rok życia (art. 10 § 1 k.k.). Wyjątkowo nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197

§ 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 k.k., może odpowia-dać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przema-wiają, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne (art. 10 § 2 k.k.).

Należy rozróżnić pojęcie podejrzanego od osoby podejrzanej oraz osoby podejrzewanej. Pomimo pozornych podobieństw wszystkich trzech nazw oznaczają one podmioty o zróżnicowanej pozycji procesowej, a wynikają-cej ze stopnia zaawansowania wiedzy organów ścigania o hipotetycznym spraw-cy czynu. Określeniem „osoba podejrzewana” posługujemy się w przypadku osób, co do których organy ścigania powzięły informacje na temat sprawstwa czynu w ramach prowadzenia pozaprocesowych czynności operacyjno-rozpo-znawczych. O osobie podejrzewanej będziemy mówić w przypadku podejmowa-nia decyzji o uruchomieniu na podstawie art. 19 ust. 1 u. o Policji tzw. podsłu-chu pozaprocesowego (kontrola operacyjna), zakupu kontrolowanego (art. 19a u. o Policji) lub przesyłki niejawnie nadzorowanej (art. 19b u. o Policji). Osoba podejrzana to podmiot, co do którego w toku postępowania karnego pojawia się uzasadnione przypuszczenie, iż jest sprawcą czynu, i podjęto pierwsze czynno-ści czynno-ścigania karnego, ale jeszcze nie wydano w stosunku do niej postanowienia o przedstawieniu zarzutów. O osobie podejrzanej mówimy w przypadku zatrzy-mania na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu (art. 244 § 1 k.p.k.), w przypadku wszczęcia śledztwa z powodu zaistnienia przesłanek leżących po stronie podmiotu oraz w przypadku podjęcia czynności dochodzenia w niezbęd-nym zakresie (art. 308 § 1 k.p.k.)¹⁰.

Nowelizacja rezygnuje z instytucji umorzenia restytucyjnego oraz nadzwyczajnego zła-godzenia kary, wymienionych w art. 59a i 60a Kodeksu karnego. Jednocześnie jednak przewiduje wprowadzenie do katalogu pouczeń informacji o uprawnieniach do: sporzą-dzania odpisów lub kopii oraz odpłatnego wydawania uwierzytelnionych odpisów lub kopii akt postępowania przygotowawczego (art. 156 § 5 k.p.k.) oraz prawa do niezwłocznego udostępniania akt sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.).

10 A.M. Tęcza-Paciorek, Pojęcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 11, s. 56‒75.

Podejrzany jako bierna strona procesowa ma pozycję szczególną, wynika-jącą z zagrożenia karą kryminalną. Oprócz uprawnień wynikających z faktu, że jest stroną, przysługują mu więc dodatkowe uprawnienia wynikające z prawa do obrony. Podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć o jego uprawnieniach: do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, do informacji o treści zarzutów i ich zmianach, do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, do korzystania z pomocy obrońcy, w tym do wystąpienia o obrońcę z urzędu w wy-padku określonym w art. 78 k.p.k., do końcowego zapoznania się z materiała-mi postępowania przygotowawczego, jak również o uprawnieniach określonych w art. 23a § 1, art. 72 § 1, art. 301, art. 335 (skazanie bez rozprawy), art. 338a (dobrowolne poddanie się karze przed rozprawą) i art. 387 k.p.k. (dobrowolne poddanie się karze na rozprawie) oraz o obowiązkach i konsekwencjach wska-zanych w art. 74, art. 75, art. 133 § 2, art. 138 i art. 139 k.p.k., a także o treści przepisów art. 59a k.k. (umorzenie restytucyjne na wniosek pokrzywdzonego) i 60a k.k. (nadzwyczajne złagodzenie kary).

Pouczenie należy wręczyć podejrzanemu na piśmie, który potwierdza otrzymanie go podpisem. Dodatkowo w postępowaniu przygotowawczym oskar-żonemu należy, na żądanie jego lub jego obrońcy, umożliwić w toku przesłucha-nia złożenie wyjaśnień na piśmie. Przesłuchujący powinien w takim wypadku podjąć środki zapobiegające porozumieniu się oskarżonego z innymi osoba-mi w czasie spisywania wyjaśnień (art. 176 § 1 k.p.k.). Przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie (art. 176 § 2 k.p.k.). Pisemne wyjaśnienia oskarżonego, podpisane przez niego, z zaznaczeniem daty ich złożenia stanowią załącznik do protokołu (art. 176 § 4 k.p.k.).

Podejrzany z chwilą przedstawienia mu zarzutu nabywa uprawnienie do udzielania mu pomocy prawnej przez osobę profesjonalnie przygotowaną do do-konywania czynności w postępowaniu karnym (prawo do obrony formalnej). No-welizacja prawa o radcach prawnych¹¹ zezwala na wykonywanie funkcji obrońcy w procesie karnym zarówno osobom wykonującym zawód adwokata, jak i radcy prawnego. Podejrzany w trakcie postępowania przygotowawczego musi mieć obrońcę w przypadkach przewidzianych w art. 79 k.p.k. Uprawnienie to może być zrealizowane poprzez dokonanie stosownego umocowania adwokatowi lub radcy prawnemu przez podejrzanego. W przypadku jednak, gdy podejrzany sam nie wybierze sobie obrońcy, a jego posiadanie jest obowiązkowe, proku-rator z własnej inicjatywy lub na wniosek organu prowadzącego dochodzenie występuje do sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Sąd wyznacza obrońcę z urzędu również w sytuacji, gdy żaden z przypadków obrony obligatoryjnej nie zachodzi, lecz podejrzany oświadczy, że chce korzystać z pomocy obrońcy, i w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1 k.p.k.).

11 Ustawa z dnia 27 września 2013 roku o zmianie ustawy ‒ Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2013, poz. 1247.

Zmiana Kodeksu postępowania karnego w zakresie uregulowania objętego art. 78 § 1 k.p.k. polega na zastąpieniu słowa „podejrzany” określeniem „oskarżony”. Do art. 78 dodano także § 1a, który reguluje kwestie wyznaczania z urzędu obrońcy w celu doko-nania określonej czynności procesowej. Wprowadzona zmiana ma być próbą pozosta-wienia w mocy części rozwiązań zawartych w usuniętym art. 80a k.p.k.

Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestęp-stwo (art. 49 § 1 k.p.k.). Pokrzywdzonym może być także niemająca oso-bowości prawnej instytucja państwowa lub samorządowa oraz inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną (art. 49 § 2 k.p.k.). Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w ja-kim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 k.p.k.). W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art.

218‒221 k.k. oraz w art. 225 § 2 k.k., organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawni-ły przestępstwo lub wystąpiujawni-ły o wszczęcie postępowania (art. 49 § 3a k.p.k.).

W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (art. 49 § 4 k.p.k.).

Pomimo uznania pokrzywdzonego za stronę postępowania przygotowaw-czego, istniejące regulacje stawiały jednak w uprzywilejowanej pozycji podej-rzanego, przyznając mu dodatkowe uprawnienia wynikające z prawa do obrony.

W znowelizowanym Kodeksie postępowania karnego wprowadzono jednak kilka nowych regulacji, które mają na celu wyrównanie pozycji pokrzywdzonego. Jed-nym z takich przepisów jest nowy art. 299a k.p.k., który w przypadku dokony-wania czynności postępodokony-wania przygotowawczego z udziałem pokrzywdzonego w celach gwarancyjnych zezwala na obecność osoby przez niego wskazanej, jeżeli nie uniemożliwia albo nie utrudnia w istotny sposób dokonania czynności (art. 299a § 1 k.p.k.). Na wniosek pokrzywdzonego zgłoszony w postępowaniu przygotowawczym sąd powiadamia go o sposobie zakończenia sprawy listem zwykłym, przesłanym na wskazany przez pokrzywdzonego adres, wraz z odpi-sem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowania w sprawie lub jego wyciągiem (art. 299a § 2 k.p.k.). Dodatkowe uprawnienia regulujące pozycję stron postępowania przygotowawczego przewiduje także art. 300 § 2 k.p.k.

Przed pierwszym przesłuchaniem pokrzywdzonego należy go pouczyć o posia-daniu statusu strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz o wy-nikających z tego uprawnieniach, w szczególności:

– do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach,

– określonych w art. 51, art. 52 i art. 315‒318,

– do korzystania z pomocy pełnomocnika, w tym do złożenia wniosku o wy-znaczenie pełnomocnika z urzędu w okolicznościach wskazanych w art.

78,

– do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowaw-czego,

– jak również o uprawnieniach określonych w art. 23a § 1, art. 87a, art.

204 i art. 306

– oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 138 i art. 139, a także o treści przepisu art. 59a i 60a k.k.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego zakłada również modyfikację uprawnień pokrzywdzonego, które wynikają z likwidacji instytucji umorzenia restytucyjnego (art.

59a k.k.) oraz nadzwyczajnego złagodzenia kary przewidzianego w art. 60a k.k.

Pouczenie obejmuje również informację o: możliwościach naprawienia szkody przez oskarżonego lub uzyskania kompensaty państwowej, dostępie do pomocy prawnej, dostępnych środkach ochrony i pomocy, o których mowa w ustawie o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka¹², możliwości wy-dania europejskiego nakazu ochrony, organizacjach wsparcia pokrzywdzonych oraz możliwości zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postę-powaniu. Pouczenie należy wręczyć pokrzywdzonemu na piśmie; pokrzywdzony otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem.

Spośród wszystkich uprawnień pokrzywdzonego warte podkreślenia są uprawnienie do zaskarżania decyzji o odmowie wszczęcia i umorzeniu postępowania karnego (art. 306 § 1 pkt 1 i § 1a pkt 1 k.p.k.) oraz będą-ce jego rozwinięciem prawo do samodzielnego inicjowania rozpoznania sprawy przez sąd za pomocą skargi subsydiarnej (art. 330 § 2 k.p.k.

w zw. z art. 55 § 1 k.p.k.). W przypadku gdy w wyniku zaskarżenia przez po-krzywdzonego decyzji o odmowie lub umorzeniu postępowania przygotowaw-czego sąd uchyli postanowienie, a organ ścigania, nie dopatrując się podstaw do wszczęcia i kontynuacji postępowania przygotowawczego, ponownie je umorzy lub odmówi wszczęcia, pokrzywdzony, który wcześniej zaskarżył postanowienie o odmowie lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego, ma prawo do samodzielnego wniesienia aktu oskarżenia w sprawach o czyn ścigany z urzę-du. Akt oskarżenia pokrzywdzony może wnieść w terminie miesiąca od dorę-czenia mu zawiadomienia o postanowieniu (art. 55 § 1 k.p.k.). Akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez pełnomocnika, z zachowaniem wymogów przewidzianych dla aktu oskarżenia sporządzanego przez oskarżyciela publicznego określonych w art. 332 i art. 333

§ 1 (art. 55 § 2 k.p.k.). Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postę-powania (art. 55 § 2 k.p.k.).

12 Ustawa z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, Dz.U. z 2015, poz. 21.

Szczególnym uprawnieniem powstałe w wyniku nowelizacji z 2013 roku prawo pokrzywdzonego do wnioskowania o tzw. umorzenie restytucyjne po-stępowania (art. 59a k.k.). Przepis ten umożliwia pokrzywdzonemu wystą-pienie z wnioskiem o umorzenie postępowania w sprawie o występek zagro-żony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolno-ści, jak również o występek określony w art. 157 § 1 k.k. pod warunkiem, że przed rozpoczęciem przewodu sądowego w I instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, pojednał się z pokrzywdzonym, w szczególności w wyniku mediacji, i naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie (art. 59a § 1 k.k.). Na mocy art. 23b § 1 k.p.k. pokrzywdzony może złożyć wniosek w trakcie postępowania przygo-towawczego. W takim wypadku w przedmiocie wniosku rozstrzyga prokurator.

Na postanowienie w przedmiocie wniosku przysługuje zażalenie (art. 23b § 2 k.p.k.).

Instytucja umorzenia restytucyjnego wzbudziła szereg kontrowersji w piśmiennic-twie¹³. Zarzucano jej nadmierne odejście od zasady legalizmu i równości wobec prawa, wskazując, że nowe uregulowanie umożliwi swoiste „wykupywanie się” od odpowie-dzialności karnej, podczas gdy niemajętni sprawcy czynów będą ponosić odpowiedzial-ność karną w pełnym wymiarze. Wskazane argumenty najprawdopodobniej skłoniły autorów projektu do likwidacji art. 59a k.k.

Zasadniczo w postępowaniu przygotowawczym dominuje zasada śled-czości z uwzględnieniem rozwiązań, które gwarantują, iż w pewnej części po-stępowanie przygotowawcze jest prowadzone z elementami kontradyktoryjno-ści. Ustawa więc wprost stanowi, iż zarówno podejrzany i jego obrońca, jak i pokrzywdzony oraz jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa (art. 315 § 1 k.p.k.). W takiej sytuacji stronie, która złożyła wniosek o dokonanie czynności, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego zażądają (art. 315

§ 2 k.p.k.). Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się jedynie, gdyby spowodowało to poważne trudności. Jeżeli czynności śledztwa (docho-dzenia) nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 k.p.k.). Z tym że, podejrzanego pozbawionego wolności nie spro-wadza się wtedy, gdy zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu (art.

316 § 2 k.p.k.). Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie moż-na przesłuchać moż-na rozprawie, stromoż-na lub prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd (art. 316 § 3 k.p.k.). Strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w spra-wie ustanospra-wieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa (art. 317 § 1 k.p.k.). W szczególnie uzasadnionym

wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudno-ści (art. 317 § 2 k.p.k.). Gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo in-stytucji naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopusz-czeniu tego dowodu i zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz

wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudno-ści (art. 317 § 2 k.p.k.). Gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo in-stytucji naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopusz-czeniu tego dowodu i zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz