Definicja koncepcji klastrowej oraz identyfikacja istoty

ekonomii” Alfreda Marshalla¹²¹.

Na przestrzeni lat koncepcja ta podlegała kolejnym przemianom. W latach 50 XX wieku Francosi Perroux¹²² w teorii biegunów wzrostu zaakcentował wagę kluczowych branż wpływających na obecną gospodarkę. Z kolei Erik

120 E. Stańczyk – Hugiet, A. Sus, Konsekwencje przynależności do sieci, [w:] Sieci międzyorganizacyjne. Współczesne wyzwania dla teorii I praktyki zarządzania, red.

J. Niemczyk, E. Stańczyk – Hugiet, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 18; J.

Niemczyk, yróżniki, budowa i zachowania strategiczne układów outsourcingowych, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 164 i następne.

121 W takim ujęciu przez okrąg przemysłowy rozumiemy regionalne skupiska przedsiębiorstw tej samej bądź pokrewnej branży.

122 Perrou F., Economic Spaces Theory and Application, the Quarterly Journal of Economics, Volume 64, February 1950, p. 89-93.

Dahmen w koncepcji stref wzrostu wskazał koncepcję sieciowania przedsiębiorstw jako główny czynnik pobudzania gospodarki¹²³.

Czterdzieści lat później M. E., Porter¹²⁴ uznał, że istnienie „geograficznego skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących”¹²⁵ można nazwać klastrem.

Przyjmuje się, że klastrem nazywa się układ potrójnej helisy (rys. 13).

Rysunek 13. Triple helix

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: European Commission, Cluster Policies, Thematic Report, European Trend Chart on Innovation, EC, Enterprise Directorate General, 2003, s.4.

123 Dahmen E., Notes on the Concept Development Block and Industrial Transformation [in:] Carlson B. Henriksson R. (eds.) Development Blocks and Industrial Transformation – The Dahmenian Approach to Economic Development, The Industrial Institute for Economic and Social Research, Stockholm 1991, s. 37.

124 Porter M., The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990, s. 197.

125 Porter, M. E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 245.

Przedsiębiorstwa

Władze publiczne Instytucje

wspomagające

klaster

Powstały związek wydaje się być innowacyjnym modelem, którego podstawę stanowią wzajemne relacje zachodzące w procesie wymiany wiedzy pomiędzy trzema rodzajami podmiotów:

 ośrodkami naukowymi (np. instytucjami naukowo-badawczymi, uniwersytetami czy jednostkami wspierającymi),

 sektorem przemysłu,

 rządem, włączając w to jednostki samorządu terytorialnego.

Utrzymanie wzajemnych relacji między trzema aktorami systemu stymuluje przede wszystkim rozwój lokalnej gospodarki opartej na wiedzy.

Jako warunek niezbędny i konieczny do podjęcia i realizacji aktywności rynkowej coraz częściej przypisuje się uczelniom wyższym, które dzięki działalności badawczo-edukacyjnej stanowią oparcie dla aktywności rynkowej klastra¹²⁶.

Rozwinięcie interpretacji pojęcia klaster stosują:

 Jacobs D. i De Man A. P.,¹²⁷ określając przesłanki jego powstania,

 Maskell P.,¹²⁸ zwracając uwagę głównie na finansowy aspekt powoływania inicjatyw klastrowych,

 Enright M., ¹²⁹ akcentując regionalny jego charakter, definiując klaster przez pryzmat powiązania terytorialnego różnych firm funkcjonujących na tym samym obszarze w bliskiej odległości.

 Mytelka, Farinelli¹³⁰, Rosenfeld S.A.¹³¹, OECD¹³², Enright M.J.,¹³³ akcentując koncentrację przestrzenną przedsiębiorstw produkcyjnych bądź usługowych tych samych bądź pokrewnych sektorów,

126 Etzkovitz H., The Triple Helix of University-Industryo-Government. Implications for Policy and Evaluation, Science Policy Institut, SISTER, Stockholm 2002, opracowanie dostępne na stronie http://sister.nu/pdf/wp_11.pdf, dostęp:

15.07.2016].

127 D. Jacobs, A.P. De Man, Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: a menu approach, technology Analysis and strategic Management, 1996, s. 425-437.

128 P. Maskell, Towards Knowledge-based Theory of Geographical Clusters, Industrial and Corporate Change, Volume 10, Number 4, 2001, s. 926.

129 M. Enright, Regional Clusters and Economic Development: A Research Agenda, [w:] U. Staber, N. Schaefer, B. Sharma, Business Networks: Prospect for Regional Development, Walter de Gruyter, Berlin 1996, s. 191 i następne.

 Saxenian A.L.¹³⁴, Doeringer, Terkla¹³⁵, De Man A.P.,¹³⁶ akcentując influencje oraz funkcjonalne powiązania między przedsiębiorstwami, które powinny ze sobą jednocześnie kooperować i konkurować,

 Ketels Ch.,¹³⁷ interpretując klaster poprzez wyznaczenie podmiotów go tworzących tzw. wyznaczenie masy krytycznej,

 Rosenfeld,¹³⁸ postrzegając klaster jako sposób na wytwarzanie,

 Rosenfeld¹³⁹, Doeringer P.B., Terkla D.G.¹⁴⁰, World Bank,¹⁴¹ akcentując powiązania wertykalne i horyzontalne wykraczające poza dany sektor, tworząc tym samym sieci współpracy z innymi ośrodkami badawczo – rozwojowymi, naukowymi czy światem biznesu,

 Swan and Prevezer¹⁴², Enright,¹⁴³ określając klaster jako grupę przedsiębiorstw zlokalizowanych na danym obszarze geograficznym,

130 L. Mytelka, F. Farinelli, Local clusters, innovation systems and sustained competitiveness. Paper prepared for the meeting on Local Productive Clusters and Innovation Systems in Brazil: new industrial and technological policies for their development, Rio de Janeiro 2000, s. 43.

131 S.A. Rosenfeld, Brining Business Clusters into the Mainstream of Economics Development, European Planning Studies 5(1), 1997, s. 4.

132 OECD, Innovative Clusters, [in:] Drivers of National Innovation Systems, OECD Proceeding, Paris 2001, s. 54.

133 M.J. Enright, Regional Cluster: What We Know and What Should We Know, Paper-Kiel Instistute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Cometition, Kilonia 12-13.11.2001, s. 45.

134 A.L. Saxenian, Regional Advantage Culture and Competition in Silicon Valley and Route, 128, Harvard University press, Massachusetts 1994, s. 237.

135 P.B. Doeringer, D.G. Terkla, Business strategy and cross-industry clusters,

„Economic Development Quarterly” 1995, 9, s. 18.

136 D. Jacobs, A. P. de Man, Clusters, industrial…, op. cit., vol. 8, no. 4, 1996, p. 17.

137 Ch. Ketels, The Development of the Cluster Concept – Present Experiences and Futher Developments, Harvard Business School, EC: Regional Clustersin Europe, Observatory of European SME 2002/03, Brussels 2003, s. 67.

138 S.A. Rosenfeld, Brining Business…, op. cit. Studies 5(1), 1997, s. 37.

139 S.A. Rosenfeld, Brining Business…, op. cit. Studies 5(1), 1997, s. 39.

140 P.B. Doeringer, D.G. Terkla, Business strategy and cross-industry clusters,

„Economic Development Quarterly” 1995, 9, s. 225-229.

141 World Bank 2002.

142 P. Swann, M. Prevezer, "A comparison of the dynamics of industrial clustering in computing and biotechnology," Research Policy, Elsevier, vol. 25(7), October 1996, s. 1139-1157.

143 Enright, M.J., Regional Clusters… op.cit. p. 89.

 Scottish Enterprise,¹⁴⁴ akcentując iż klaster jest grupą połączonych przedsiębiorstw współpracujących ze sobą w zbliżonych bądź pokrewnych sektorach,

 Saxenian A.L.¹⁴⁵, Jacobs, De Man¹⁴⁶, Fesser E. I.¹⁴⁷, akcentując w pierwszej kolejności wagę czynników kulturowych i społecznych istotnie wpływających na sprawną komunikację i transfer wiedzy,

 Rabelotti,¹⁴⁸ akcentując koncentrację przestrzenną, specjalizację przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich, które współpracują ze sobą w spokrewnionych sektorach, a przedmiotem ich współpracy jest rynkowa i pozarynkowa wymiana dóbr i informacji, której towarzyszy poczucie wspólnoty tak charakterystyczne dla grona,

 Mrozowicz, określając klaster jako: „procesowo zdeterminowany strukturalno-funkcjonalny system organizacyjny, działający w oparciu o reguły administracyjno-prawne w pewnym otoczeniu społeczno-ekonomicznym, którego efektywność uwarunkowana jest oddziaływaniem środowiska zewnętrznego oraz cechami jego warunków wewnętrznych i ich wzajemną koincydencją i współzależnością, które w sumie podlegają wpływowi powszechnych procesów systemowych, a głownie: home- ostazie, synergii, entropii, specjalizacji i ekwiwalencji”¹⁴⁹,

 W Rozporządzeniu Ministra Gospodarki klaster identyfikowany jest jako przestrzenna i sektorowa koncentracja podmiotów funkcjonujących na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności, skupiająca minimum dziesięciu przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego

144 Scottish Enterprise w: Rabelotti 1995 w: Bojar E., Olesiński Zbigniew’ „The emergencje and development of clusters in Poland” Difin, Warsaw 2007, p. 127.

145 A.L. Saxenian, Regional advantage: culture and competition in Silicon Valley and Route 128, Harvard University Press, Massachusetts 1994, s. 83.

146 D. Jacobs, A.P., De Man, Clusters, Industrial Policy… op. cit. s. 425-437.

147 E. J. Fesser, Introduction to Regional Industry Cluster Analysis, Department of City and Regional Planning, University of North Carolina, Chapel H.K. 2001, s. 229.

148 Rabelotti 1995 w: Bojar E., Olesiński Zbigniew’ „The emergencje and development of clusters in Poland” Difin, Warsaw 2007, p. 41.

149 K. Mrozowicz, Klastry przedsiębiorczości z perspektywy teorii organizacji, Kwartalnik Nauka i Gospodarka 2010, s. 65.

lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze - przy czym co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią mikro, mali lub średni przedsiębiorcy¹⁵⁰.

Musimy mieć świadomość, iż klaster nie jest sumą poszczególnych podmiotów, ale powstałą w wyniku synergii, przestrzenną formą organizacji, której nadrzędnym celem staje się eskalacja konkurencyjności na rynku¹⁵¹.

Terminologia klastra, mimo iż identyfikowalna i używana na całym świecie, to jednak posiada szereg synonimów, które funkcjonują w konkretnych gałęziach gospodarki w poszczególnych krajach i są charakterystyczne tylko dla nich. Przykład mogą stanowić Włochy, w których synonimem klastra jest

„okręg uprzemysłowiony” (z ang. districto industriale), z kolei w krajach francuskojęzycznych używa się pojęcia „lokalne systemy produkcyjne” (z fr.

systemes productifs locaux)¹⁵².

Poddając wnikliwej analizie polskojęzyczną literaturę przedmiotu, identyfikacja koncepcji klastra w istocie bazuje na literaturze światowej¹⁵³, obok funkcjonującego spolszczenia terminu „kluster” (Szultka S., Wojnicka E.¹⁵⁴) funkcjonują również takie pojęcia jak: „grono” (Olesiński Z.¹⁵⁵) „wiązki

150 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 1 września 2008 zmieniające rozporządzenie w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z pro- gramami operacyjnymi, Dz. U. nr 161, poz. 1003.

151 Portal innowacji, opracowanie dostępne na stronie: www.pi.gov.pl/PARP Dostęp:

17.12.2016].

152 http://fr.wikipedia.org/wiki/Syst%C3%A8me_productif_local, dostęp: 02.01.2017 .

153 J. Staszewska, Klaster perspektywą … op. cit., Difin, Warszawa 2010, s.29 i następne.

154 S. Szultka, E. Wojnicka, Klastry w Polsce? Przypadek przedsiębiorstw automatyki przemysłowej w regionie, Gdańsk, IbnGR, maszynopis powielony, Gdańsk 2002, s. 9.

155 Z. Olesiński, Zarządzanie w sieci relacji międzyorganizacyjnych, [w:] Miscelanea Oeconomicae: Studia i Materiały, Wydział Zarządzania i Administracji, AŚ nr 1, Kielce 2005, s. 17.

przemysłowe”, „lokalne systemy przemysłowe” (Jewtuchowicz¹⁵⁶) czy skupiska przedsiębiorstw (Markowski T.¹⁵⁷).

Z powyższego przeglądu definicji klastrów łatwo zauważyć, iż najczęściej wymienianymi wyróżnikami klastra jest:

 geograficzne sąsiedztwo podmiotów działających w tych samych bądź pokrewnych branżach,

 występujące interakcje oraz powiązania wertykalne i/lub horyzontalne pomiędzy uczestnikami klastra: podmiotami gospodarczymi, ośrodkami naukowymi, sferą B+R oraz światem biznesu,

 relacje oparte na współdziałaniu i jednoczesnym wzajemnym konkurowaniu.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje szereg koncepcji komplementarnych w odniesieniu do koncepcji klastrowania, które zostały zaprezentowane w tabeli poniżej, a które również mogą determinować rozwój branży turystycznej (tab.16).

Tabela 16. Koncepcje zbieżne z koncepcją klastrów

Koncepcja Interpretacja koncepcji Twórca koncepcji

Biegun wzrostu (z ang. industrial

district)

Koncentracja społeczności lokalnych wyróżniających się przedsiębiorczością i innowacyjnością myślenia w celu uzyskania pozytywnych efektów zewnętrznych. Jądro stanowi wiodący, wyróżniający się wysoką dynamiką rozwoju przemysł wspomagany przez inne sąsiadujące gałęzie gospodarki.

F. Perroux

Strefa wzrostu (z ang. development

blocks)

Powiązania przedsiębiorstw z poszczególnymi branżami, które uczestniczą w procesie transferu wiedzy.

E. Dahmen

Dystrykt przemysłowy (z ang. pole of growth)

Skoncentrowane przestrzennie skupisko wzajemnie powiązanych firm bądź pokrewnych sektorów oparte na współpracy produkcyjnej.

A. Marshall B. G. Becattini

156 A. Jewtuchowicz, Przedsiębiorczość, innowacje i konkurencyjność regionów (podstawowe pojęcia i identyfikacja problemów) [w:] Jewtuchowicz, A., Przedsiębiorczość, innowacje a rozwój terytorialny, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 23.

157 T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999, s. 12.

Łańcuch produkcyjny (z ang. chain of

production)

Kooperacja przedsiębiorstw oparta na pionowych powiązaniach w procesie produkcyjnym. Dopuszczalna jest obecność instytucji pośredniczących, jednostek naukowych czy usług około

Koncentracja firm generujących nowe technologie, które wykorzystywane są przez jednostki wytwórcze w procesie produkcyjnym.

Drejer et al.

Obszar zasobowy (z ang. resource area)

Potencjał produkcyjny i usługowy mający istotny udział w gospodarce danego kraju.

Zaliczyć do niego możemy również sektor publiczny. Opiera się głównie na obecności współzależnych sektorów gospodarki, które kooperują ze sobą podczas produkcji dóbr i

Zasoby kompetencji na danym obszarze, które stanowią zaplecze do dalszego rozwoju i

Powiązanie podmiotów kooperujących w celu generowania, transferu oraz wykorzystania nowych technologii, którego podstawowym celem jest transfer wiedzy i kompetencji.

Nutek

Sieci (z ang. networks)

Istniejące powiązania pomiędzy jednostkami kooperującymi między sobą, oparte na wzajemnym zaufaniu. Nie jest wymagana przestrzenna ich koncentracja.

OECD

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcje klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, IBnGR, Artykuł opublikowany w:

Organizacja i Kierowanie nr 4 (110), Warszawa 2002 s. 2-3.

Z racji obecności w literaturze przedmiotu szeregu definicji i typologii klastrów w poniższej tabeli podjęto próbę ich sklasyfikowania według przyjętych kryteriów odniesienia (tab. 17).

Tabela 17. Typologia klastrów według przyjętych kryteriów podziału Kryterium podziału Typologia klastrów

Zasięg geograficzny

Stadium rozwoju (cykl życia klastra)

 klastry embrionalne,

 klastry wzrostowe,

 klastry dojrzałe,

 klastry w fazie schyłkowej.

Okres rozwoju klastra

 okres edukacji

 współpraca,

 dojrzewania,

 schyłku,

 globalizacja (np. fuzje, przejęcia).

Czas istnienia  klastry nowo powstałe

 klastry przeżywające „reinkarnacje”.

Liczba uczestników grona (gęstość klastra)

 klastry o dużej gęstości,

 klastry z przewagą jednostek rozproszonych.

 klaster motoryzacyjny itd.

Rola technologii w procesie tworzenia produktu finalnego

 klaster wysokotechnologiczny (tzw.

innowacyjne),

 klaster średnich technologii,

 klaster niskotechnologiczny (np.

Niskotechnologiczny Klaster Meblowy),

 klaster wysoce innowacyjny,

 klaster średnio innowacyjny,

 klaster słabo innowacyjny.

System powiązań

 brak sformalizowanej struktury,

 klastry o określonym podziale władzy (hierarchia struktury organizacyjnej).

Rozmiar podmiotów w klastrze

 klaster małych przedsiębiorstw,

 klaster średnich przedsiębiorstw,

 klaster dużych przedsiębiorstw,

 klaster mieszany typu hub-and-spoke.

Kreowanie miejsc pracy  klaster stabilny,

 klaster niestabilne.

Szerokość klastra – liczba powiązań sektorów (ilość współdziałających

sektorów w klastrze)

 klaster wąski,

 klaster szeroki.

Głębokość klastra – stopień kooperacji (ilość etapów łańcucha produkcyjnego)

Typ łańcucha w tworzeniu wartości klastra

 klaster pionowy (na lini dostawca – miejsce dystrybucji),

 klaster poziomy (identyfikacja branży i sektora).

 Kluczowe Klastry Krajowe,

 Kluczowe Klastry Regionalne,

 Klastry Lokalne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ch. Ketels, The Development of the cluster koncept – prezent experiences and further developments, Prepared for NRW Conference on Clusters Duisburg, Germany 2003, J. Staszewska, Klaster perspektywą… op. cit., Difin, Warszawa 2010, s. 66-70; M.J. Enright, hat e know … op.cit., Kilonia 2001; M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE Warszawa 2001, s. 249; E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkrecyjności i innowacyjności regionów. Świat - Europa – Polska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, Formy organizacyjno-prawne i procedury funkcjonowania klastrów w kraju i za granicą, pod. red. J. Hermaniuk, M.

Piotrowski, Analiza porównawcza, Studium typu Desk Research, Raport, PARP, Rzeszów, marzec 2010, s. 17, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z 17 grudnia 2013 r.

Niejednokrotnie pojęcie klastra jest błędnie utożsamiane z pojęciem inicjatywy klastrowej bądź pojęciem sieci. Definicyjne ujęcie znaczenia klastra zostało zaprezentowane przez autorkę wcześniej, natomiast koniecznością na tym etapie staje się wskazanie między tymi pojęciami różnic. W opracowaniu The Cluster Initiative Greenbook „Inicjatywy klastrowe to zorganizowane działania mające na celu intensyfikację wzrostu i konkurencyjności klastrów w regionie, angażujące firmy klastrowe, rząd oraz/lub środowisko badawcze”¹⁵⁸.

158 Ö. Sölvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, september 2003; publikacja przetłumaczona praz Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości,

Inicjatywy klastrowe stały się kluczowym czynnikiem we wspieraniu wzrostu oraz konkurencyjności klastrów”¹⁵⁹. Inicjatywa klastrowa stanowi mniej sformalizowaną platformę komunikacji dla podmiotów klastra w procesie definiowaniu celów i planów rozwojowych. Inicjatywa klastrowa prezentująca mniej lub bardziej sformalizowaną strukturę przyjmuje najczęściej formę stowarzyszenia, konsorcjum, forum branżowego bądź funkcjonować może w bardziej nieformalnych stosunkach w postaci niezobowiązujących spotkań konsultacyjnych. Owocują one opracowaniem wspólnej strategii prezentującej interesy wszystkich uczestników inicjatywy klastrowej, która realizowana będzie w późniejszym terminie m.in. przez poszczególne podmioty wchodzące w skład klastra.

Często klastry utożsamiane są również z pojęciem sieci, z uwagi na podkreślany niejednokrotnie sieciowy charakter powiązań między poszczególnymi uczestnikami klastra.

Uzasadnieniem takiego stanu rzeczy jest fakt, iż klaster jest formą sieci, jednak posiada pewne cechy specyficzne, wyróżniające go od innych sieci, dlatego autorka różnicuje w poniższej tabeli cechy klastrów i sieci przedsiębiorstw w ujęciu ogólnym (tab. 18).

Tabela 18. Wyróżniki pomiędzy klastrem a siecią Kryterium

odniesienia

Klaster Sieć

Koncentracja geograficzna

Geograficzna bliskość uczestników grona.

Mało istotna.

Członkostwo Otwarte członkostwo Zamknięte członkostwo.

Podstawa porozumienia

Kodeks społeczny (obowiązujące normy, wartości społeczne).

Uregulowanie prawne (podstawą istnienia jest umowa pomiędzy firmami).

Relacje Współpraca i konkurencja. Współpraca.

Główne korzyści wynikające z uczestnictwa

Łatwiejszy dostęp do

wykwalifikowanej kadry, dostawców, wiedzy, rozwój przedsiębiorczości o podobnym profilu, wspólne obniżone koszty dostępu do zasobów.

Wzrost sprzedaży i dochodów.

dostępna w wersji elektronicznej na Portalu Innowacji pod adresem:

http://www.pi.gov.pl/, s.9, dostęp: 13.06.2016 .

159 Ibidem, s. 9.

Wartość dodana

Korzyści zewnętrzne (m.in. większy prestiż w oczach potencjalnych klientów, kontrahentów.

Koncentracja podmiotów na kluczowych

kompetencjach.

Strategia działania Działanie na zewnątrz. Działanie do wewnątrz.

Źródło: Opracowano na podstawie E. Skawińska, R. I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów. Świat-Europa-Polska, PWE, Warszawa 2009, s.170.

Z przeprowadzonej wnikliwej analizy dotyczącej przyjmowanej metodyki w budowaniu klastra należy podkreślić, iż nie jest możliwe opracowanie jednego uniwersalnego modelu jego tworzenia. Autorka na podstawie studiów literaturowych oraz własnych doświadczeń wskazuje na pewne fazy wspólne, które mogą łączyć większość tych podejść, a mianowicie:

 identyfikacja skupisk jednostek będących podstawą klastra,

 opracowanie wizji i misji klastra,

 określenie strategii współpracy wewnątrz klastra, zachodzących w nim procesów czy możliwych podejmowanych działań,

 realizacja opracowanego i zaakceptowanego planu działania,

 nieustany monitoring i wprowadzanie koniecznych zmian.

Takie przedstawienie zagadnienia ma poważny wydźwięk praktyczny, może być przydatne dla inicjatorów klastrów.

3.2.2. Fazy rozwoju klastra w procesie współdziałania przedsiębiorstw

W dokumencie Zarządzanie przedsiębiorstwem turystycznym w warunkach sieci część I Kompendium wiedzy teoretycznej (Stron 102-113)