ROZDZIAŁ III. ORGANIZACJA SIECIOWA JAKO
3.4. Znaczenie klastrów dla rozwoju regionów turystycznych
3.4.3. Region turystyczny jako klaster
Dokonując analizy regionów, w których obserwuje się zintensyfikowanie ruchu turystycznego, łatwo zauważyć, iż występują na ich terenie geograficzne skupiska (szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw), zazwyczaj wokół zlokalizowanych zasobów danego regionu. Z kolei zakres terytorialny tych zasobów jednocześnie wyznacza ramy horyzontalne dla klastra, rozległość zaś – stopień jego koncentracji, atrakcyjność natomiast determinuje jego rozmiary, które identyfikowane są przez liczebność podmiotów świadczących usługi i wytwarzających produkty na rzecz turystów.
Przedsiębiorstwa te, będąc głównym kreatorem produktu turystycznego, niejednokrotnie podejmują się kooperacji z innymi podmiotami pokrewnych sektorów w ich wytwarzaniu, dodatkowo wspomagane innowacyjną wiedzą i technologią ze strony świata nauki oraz działalnością badawczą sektora B+R sprawiają, iż koncepcja klastrów dostarcza przesłanek dla dokonania analizy
250 Opracowanie własne na podstawie: A. Smith, Reconstructuring the Regional Economy Industrial Transformation and Regional Development in Slovakia, Edward Elgar, p. 265.
istoty funkcjonowania regionu turystycznego z punktu widzenia współdziałania jego elementów składowych.
Możliwym staje się dokonanie charakterystyki regionu turystycznego w odniesieniu do cech klastra251 :
geograficzna koncentracja,
przewaga w funkcjonowaniu liczby małych i średnich przedsiębiorstw,
interakcyjność powiązań,
specjalizacja w określonej dziedzinie,
relacje oparte zarówno na współdziałaniu jak i rywalizacji,
wspólna trajektoria rozwoju,
prowadzenie działalności w ramach wspólnego łańcucha wartości,
istotna rola w ich stymulowaniu ze strony władz regionalnych oraz instytucji wspierających.
Jest zatem możliwe umiejscowienie regionu w konfiguracji klastrowej lub założeniu, ze względu na specyficzne cechy dany region spełnia warunki typowe dla klastra.
Ze względu na wyróżnione kryteria można także dokonać dywersyfikacji cech typowo regionalnych i właściwym klastrom, co zaprezentowano poniżej (tab. 31).
Tabela 30. Analiza porównawcza – region turystyczny a klaster w odniesieniu do definicji Porterowskiej.
Wyróżnik Region turystyczny Klaster wg def. Portera
1. Stopień skupienia jednostek w przestrzeni
geograficznej
Bliskość geograficzna będąca wynikiem obecność odpowiednich walorów środowiska naturalnego oraz
zainicjowana w trakcie świadczenia usług
turystycznych.
Bliskość geograficzna podmiotów podyktowana obecnością odpowiedniego
zaplecza produkcyjnego, naukowo –badawczego, wyspecjalizowanych
dostawców.
251 M.E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1998, s. 37-43; Szultka S. (red.), Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, IBnGr, Gdańsk 2004, s.7.
2. Specyfikacja form
4. Korzyści skali Działania na zewnątrz – silny potencjał eksportowy. turystycznych, może stanowić dla niego narządzie do stymulowania obszarowej konkurencyjności oraz innowacyjności. Z przeprowadzonej powyżej analizy porównawczej warto podkreślić cechy wspólne dla regionu turystycznego i klastra w ujęciu definicyjnym M.E., Portera.
W szczególności autorka zalicza do nich:
przestrzenną bliskość i koncentracje jednostek,
liczbę podmiotów, która w przypadku klastra jest czynnikiem warunkującym uzyskanie efektu synergii, zaś a przypadku regionu jest elementem, który zwiększa ruch turystyczny na jego terenie, dając turystom możliwość wyboru z wielu ciekawych i atrakcyjnych ofert, dotyczących branży noclegowej, gastronomicznej, transportowej czy ubezpieczeniowej,
powiązania i relacje występujące pomiędzy przedsiębiorstwami. Ich relacjom przejawiającym się współpracą, np. w celu tworzenia kompleksowego produktu turystycznego w obu przypadkach niejednokrotnie towarzyszy aspekt konkurowania.
Zakończenie
Podstawową determinantą sukcesu współczesnych podmiotów w globalnej gospodarce będzie przedsiębiorstwo rozumiane już nie tylko jako samodzielna, samofinansująca się jednostka, indywidualnie poszukująca sposobów realizacji wytyczonych w strategii funkcjonowania celów ale jednostka, która umiejętnie będzie potrafiła łączyć wspólne siły z innymi aktorami rynku w myśl wspólnej realizacji celów zarówno na poziomie strategicznym, taktycznym jak i operacyjnym. W otaczającej współczesne podmioty rynkowej rzeczywistości niezbędne będzie zatem implementowanie nowych, opartych na relacjach współpracy oraz wymianie informacji sposobów zarządzania, które w rezultacie doprowadzą do transformacji przedsiębiorstw w inteligentne podmioty, które w sposób sprawny i skuteczny będą wykorzystywać zasoby kapitałowe.
Uwzględniając prognozy analityków współpraca przedsiębiorstw w warunkach sieci będzie przedmiotem zainteresowań coraz większej liczby podmiotów zarówno tych funkcjonujących na rynkach globalnych jak i na lokalnym terytorium. Korzyści z uczestnictwa przedsiębiorstw w tego typu porozumieniach (prezentujących charakter sieci) są w znaczący sposób determinowane znajomością czynników i uwarunkowań, które współczesne podmioty winny brać pod uwagę: rozważając możliwość przystąpienia do tego typu współpracy, jej formalnej oraz praktycznej organizacji oraz w trakcie procesu zarządzania w tego typu współpracy.
Immanentnym celem obu publikacji było zaprezentowanie swoich oryginalnych oraz pochodzących z literatury przedmiotu pomysłów na proces zarządzania przedsiębiorstwami (ze szczególnym uwzględnieniem sektora turystyki) funkcjonującymi w uwarunkowaniach sieci w zmiennym, dynamicznym otoczeniu. Wszystkie te pomysły można sprowadzić do rozwiązań mających na celu zwiększenie pozycji konkurencyjnej współczesnych podmiotów turystycznego rynku, oraz zwiększenia szans na ich przetrwanie.
Reasumując organizacje sieciowe to organizacje, które nowoczesność swej formy zawdzięczają przede wszystkim kumulacji zasobów oraz synergii wiedzy. Przedsiębiorstwa poprzez zawiązywanie różnorodnych powiązań kooperacyjnych stosują strategię przekształcania wrogów w biznesowych partnerów i razem funkcjonują w przestrzeni gospodarczej tworząc pewną wartość dla klienta, otoczenia oraz poszczególnych podmiotów operujących w ramach sieci.
Bibliografia
1. ABC samorządu terytorialnego, Korzeniowska A., (red.) Oficyna wyd.
Branta, Bydgoszcz - Łódź 2004.
2. Adamiak J., Samorząd terytorialny i jego rola w rozwoju regionalnym i lokalnym, [w:] J. Adamiak, W. Kosiedowski, A. Potoczek, B. Słowińska:
Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Dom Organizatora, Toruń 2001.
3. Administracja publiczna. Stan i kierunki zmian, Raport nr 31, J. Mujżel, J.
Osiatyński, E. Mączyńska (red.), Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 2005.
4. Allais M., L’Europe Unie: oute de la prosperite, Calmann-Levy, Paris 1960. Cyt. za: S. Lis, S. Miklaszewski, Kraje Europejskie wobec współczesnych procesów integracyjnych, PAN, Kraków 1993.
5. Altkorn J., Tożsamość firmy. Pojęcia, funkcje, wdrażanie, “Firma i Rynek”
1999, nr 13,
6. Andersen P.H., Relationship development and marketing Communications:
an intergrative model, „Journal of Business&Industrial Marketing”, Vol.
16, Issue 3, MCB University Press, Uxbridge, UK 2001.
7. Amin A., Thrift N., (red.) Globalization, Institutions and Regional Development in Europe, Oxford, Oxford University Press.
8. Armistead C., Pettigrew P.: Effective partnerships: building and sub-regional network of reflective practitioners, “International Journal of Public Sector Management, Vol. 17, Issue 7, MCB University Press 2004.
9. Bachvarow M., Region turystyczny – nowa treść w starej formie, Turyzm, t. 13.,2003.
10. Badania marketingowe w Internecie, K. Karcz, A. Bajdak (red.), Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2005.
11. Badania rynku. Metody, zastosowania, Z. Kędzior (red.), PWE, Warszawa 2005.
12. Bamford J.D., Gomes – Casseres B., Robinson M.S., Mastering Alliance strategy: a comprehensive guide to design, management and organization, John Wiley &Sons, San Francisco 2003.
13. Barsh J., Innovative management: A conversation with Gary Hamel and Lowell Bryan, „ The McKinsey Quarterly, November 2008.
14. Bednarczyk M., toczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, 128, Kraków 1996.
15. Baker M.J., Marketing Communication Explained, [in.] The Handbook of International Marketing Communication, ed. By S. O. Monye, Blackweel Oxford 1995.
16. Baker W.E., The Network Organization in Theory and Practice, Harvard Business School Press, Cambridge 1992.
17. Balassa B., The theory of Economic Integration, Homewood, Illinois 1961.
18. Bandura A., Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
19. Barczyk Z., Biniecki J., Ochojski A., Szczupak B., Przedsiębiorczość;
Samorządność; ozwój lokalny, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2001.
20. Bednarczyk M., rganizacje publiczne. Zarządzanie konkurencyjnością, PWN, Warszawa-Kraków 2001.
21. Belch G. E., Belch M. A., Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective, The McGraw-Hill Companies, Inc., Boston 1998.
22. Bembenek B., Moszkowicz K., Partnerstwo przedsiębiorstwa z interesariuszami lokalnymi w świetle koncepcji partnerstwa lokalnego, w: Marketing a aktywność regionów, J. Karwowski (red.) Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006.
23. Bigoszewski K., Promocja narzędziem rozwoju, „Wspólnota” nr. 6, 6 lutego 1999.
24. Bocheński J.M., Sens życia, Wydawnictwo Philed, Kraków 1993.
25. Bojar E., Olesiński Z., The emergence and development of clusters in Poland, Difin, Warszawa 2007.
26. Bojar E., Bis J., Czynniki zagrażające klasteringowi – efektywnemu kreowaniu i funkcjonowaniu klastrów gospodarczych w Polsce [w:]
Heffner K., Klemens B., Sieci proinnowacyjne w zarzadzaniu regionem wiedzy, pod red. Bojar E., Stachowicz J., Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2008.
27. Bończak – Kucharczyk E., Herbst K., Chmura K., Jak władze lokalne mogą wspierać przedsiębiorczość, PARP, Warszawa 1998.
28. Borkowska B., Klimczak B., spółdziałanie przedsiębiorstw w świetle mikroekonomicznej teorii firmy, w: Współdziałanie strategiczne w gospodarcze, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 786, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 1998.
29. Borkowski S., Konstanciak E., Konstanciak M., Instrumenty w kompleksowym zarządzaniu jakością, [w:] VII Konferencja Naukowo-Techniczna.Produkcja i Zarządzanie w Hutnictwie.Częstochowa, 2000.
30. Borkowski S., Stofkova J., Praktyka zarządzania jakością wyrobów i usług, Ofic.Wyd. Humanista, Sosnowiec 2007.
31. Borkowski S., Mermer M., ybrane aspekty ofensywnego zarządzania ekologicznego, [w:] I Krajowa Konferencja Naukowa Materiałoznawstwo-Odlewnictwo-Jakość. Materiały konferencyjne. T.II. Odlewnictwo.
Kraków, 1997.
32. Bosiacki S., Sikora J., Śniadek J., Wartecki A., Zarządzanie przedsiębiorstwem turystycznym, Akademia Wychowania Fizycznego im.
Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań 2008.
33. Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002.
34. Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE. Warszawa 2002.
35. Brodzicki T., Szultka S., Koncepcje klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, IBnGR, Artykuł opublikowany w: Organizacja i Kierowanie nr 4 (110), Warszawa 2002.
36. Broll G., Przedsiębiorczy model zarządzania gminą, w: Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, Z. Głuszczak, A.
Nowakowska (red.), Uniwersytet Łódzki, Łódź 2004.
37. Brzeziński M., rganizacja i sterowanie produkcją, Placet, Warszawa 2002.
38. Bucka M., ozwój klastrów a konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Konkurencyjność i potencjał rozwoju polskich metropolii – szanse i bariery, pod red. Korenika S., Szołka K., Biuletyn KPZK PAN, z 214, Warszawa 2004.
39. Buczkowski W.. Samorząd terytorialny u progu drugiej kadencji, [w:]
artości podstawowe samorządu terytorialnego i demokracji lokalnej, P.
Swaniewicz (red.), Municipium, Warszawa 1997.
40. Budzyński W., Public relations – zarządzanie reputacją firmy, Poltex, Warszawa 1998
41. Bylok F., "Zarządzanie publiczne" jako nowy model sprawowania władzy w samorządzie lokalnym w warunkach integracji Polski z Unią Europejską, Pr. Nauk. U. Śl. Katowice nr 2123, 2003.
42. Bylok F., Model zrównoważonego rozwoju turystyki jako alternatywa rozwoju dla regionu o tradycyjnej strukturze gospodarki, [w:]
Regional'naja ekonomiceskaja politika. Materialy mezdunarodnoj naucno-prakticeskoj konferencii.Cast'2.Grodno, 2001.
43. Bylok F., rganizacje w społeczeństwie sieci. ymiar kulturowy i społeczny, [w:] Organizacje w gospodarce innowacyjnej-aspekty społeczne, prawne, psychologiczne. Red.nauk.Wojciech Pawnik, Lidia Zbiegień-Maciąg, Wyd. AGH, Kraków 2008.
44. Bylok F., Social Capital as a Factor in the Development of a Business Cluster, [w:] Humanization of Work and Modern Tendencies in Management. Ed.by F.Bylok, L. Cichobłaziński, Wyd. Pol.
Częstochowska, Częstochowa 2010.
45. Bylok F., Zaufanie organizacyjne jako element kultury partnerskiej w przedsiębiorstwie, [w:] Praca w perspektywie humanistycznej. Pod red.
Jana Sikory i Danuty Walczak-Duraj, Wyd. Oficyna Wyd. Szkoły Wyższej
im. Pawła Włodkowica w Płocku. Wyd. Nauk. NOVUM, Płock-Poznań 2008.
46. Castells M., The Rise of the Network Society, Blackwell Publishers, Oxford 2000.
47. Cawson A., Saunders P., Corporatism, Competitive Politics and Class Struggle, [w:] Capital and Politics, R. King (red.) RKP, London 1983.
48. Corejova T., Borkowski J., Instrumenty rozwiązywania problemów w zarządzaniu, Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Sosnowiec 2004.
49. Crozier M., Kryzys inteligencji. Szkic o niezdolności elit do zmian, Poltext, Warszawa 1996.
50. Cyfert S., Krzakiewicz K., Nauka o organizacji, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Poznań 2009.
51. Cygler J., Alianse strategiczne, Difin, , rozdz.4, Warszawa 2002.
52. Child J., D. Faulkner, Strategies of Co-operation. Managing Alliances, Networks, and Joint Ventures, Oxford University Press, Oxford 1998.
53. Chmielewski R., Konkurencyjność polskich regionów w aspekcie kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, [w:] Polityka regionalna I jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, M. Klamut, L.
Cybulski (red.), Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 2000 54. Chudoba T., Teoria turystyki a zarządzanie turystyką, DIFIN, Warszawa
2008.
55. Chudoba T., Marketing w Turystyce, Wydawnictwo fachowe CEDEWU.PL. Warszawa 2008.
56. Czarniawski H., spółdziałanie potrzebą czasu, Norbertinum, Lublin 2002.
57. Czornik M., Promocja miasta, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1998.
58. Czornik M., Tworzenie produktu miasta, w. Zarządzanie strategiczne rozwojem lokalnym i regionalnym, A. Klasik, F. Kuźnik (red.), Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2001.
59. Dahl M.S., Pedersen C., Knowledge Flows through Informal Contacts in Industrial Clusters: Myths or Realities, Danish Research Unit for industrial Dynamic, DRIUD Working Paper no 03-01, 2003.
60. Dahmen E., Notes on the Concept Development Block and Industrial Transformation [in:] Carlson B. Henriksson R. (eds.) Development Blocks and Industrial Transformation – The Dahmenian Approach to Economic Development, The Industrial Institute for Economic and Social Research, Stokholm 1991.
61. Denek E., Sobiech J., Wolniak J., Finanse publiczne, PWN, Warszawa 2001.
62. Dickens P., Duncan S., Goodwin M., Gray F., Housing, States and Localities, Meutheuen, London 1985.
63. Dobski P., Rola partnerstwa rynkowego w budowaniu przewagi konkurencyjnej W: Marketing Usług Profesjonalnych Rogoziński K., Poznań : Wyd. AE, 2005.
64. Doeringer, P.B., Terkla, D.G., Business strategy and cross-industry clusters, „Economic Development Quarterly” 1995.
65. Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Zakamycze, Kraków 2003.
66. Domański T., Marketing miasta. Wyzwania strategiczne, [w.] Marketing terytorialny. Możliwości aplikacji, kierunki rozwoju, H. Szulce, M. Florek (red.), Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005.
67. Domański T., Marketing terytorialny – wybrane aspekty praktyczne, [w:], Marketing terytorialny: strategiczne wyzwania dla miast i regionów, T.
Domański (red.), Uniwersytet Łódzki, Łódź 1997.
68. Domański T., Strategiczne planowanie rozwoju gospodarczego gminy, Agencja Rozwoju Komunalnego, Wydawnictwo Hamal Books, Łódź 2000.
69. Doz Y.L, Hamel G., Alianse strategiczne. Sztuka zdobywania korzyści przez współpracę, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006.
70. Drewniak R., ozwój przedsiębiorstwa poprzez alians strategiczny, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2004.
71. Drucker P.F., Menedżer skuteczny, Nowoczesność, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Czytelnik 1994.
72. Drucker P.F., Myśli przewodnie Druckera, MT Business Sp. z o.o., Warszawa 2001.
73. Drzazga M., System promocji przedsiębiorstwa na polskim rynku.
Struktury i funkcjonowanie, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2004.
74. Dunleavy P., Explaining the Privatization Boom, “ Public Administration”
vol. 61, 1986.
75. Dziemianowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., spieranie przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, PAB- Front s.c., Warszawa 2000.
76. Dzierżanowski M, Rybacka M. Szultka S., ola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, Gdańsk, Szczecin, 15 maja 2011.
77. Ebers M., Explaining inter-organizational network formation, [w:] M.
Ebers (ed.) The formation of inter-organizational networks, Oxford University Press, 2002.
78. Engelhardt J., Typologia przedsiębiorstw, CeDeWu.pl wyd. fachowe, Warszawa 2009.
79. Enright M., Regional Clusters and Economic Development: A Research Agenda, [w:] U. Staber, N. Schaefer, B. Sharma, Business Networks:
Prospect for Regional Development, Walter de Gruyter, Berlin 1996.
80. Enright M.J., Regional Cluster: What We Know and What Should We Know, Paper-Kiel Instistute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Cometition, Kilonia, 2001.
81. Enright M., The Globalization of Competition and the Localization of Competetive Advantage: Polcies toward Regional Clustering, The University of Hong Kong, 1998,
82. Florek M., Podstawy marketingu terytorialnego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006.
83. Frankfort- Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyski i S-ka, Poznań 2001.
84. Frankowski Z., Marketing w zarządzaniu gminą, w: Działalność marketingowa gmin: zarys marketingu terytorialnego, Z. Frankowski (red.), WSH, IMiR, KODRTK, Ciechanów 2000.
85. Frankowski Z., Marketing w zarzadzaniu gminą, „ Człowiek i środowisko”
1996 nr 2.
86. Freeman Ch., The Role if Technical Change in National Economic Development, Technical Change, Industrial Restructuring and Regional Developmen, Allan&Unwin, London 1986.
87. Garcia- Cana, Lopez Duarte C, Rialp Criado J, Valdes Lianeza A., Time compression diseconomies in accelerated global alliances, „Management”
Decision”, vol. 40, nr 7/8.
88. Garrette R., Dussauge P., Strategie aliansów na rynku, Poltex, Warszawa 1996.
89. Gaworecki W.W., Turystyka, PWE, Warszawa 2000.
90. Gaworecki W., Miejsce turystyki w strategii i polityce rozwoju regionu, [w:] Karwowski J. (red.) Warunki rozwoju turystyki w regionie, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie.
91. Gmina. Przedsiębiorczość. Promocja. Gieorgic J.P., Gorzelak G. (red.), Studia Regionalne i Lokalne, Uniersytet Warszawski, Warszawa 1993.
92. Goban-Klas K., Lipnik W., Komunikowanie masowe, [w:] Encyklopedia socjologii, Tom 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999Grosse T.G.: Wpływ procesów globalnych i integracji europejskiej na polski system polityki regionalnej, „studia Regionalne i Lokalne” nr 1(5)/2001, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2001.
93. Gospodarka turystyczna, Panasiuk A., (red.), PWN, Warszawa 2008.
94. Górka A., The theoretical aspects of organizations’ network management in the XXI century, in: Ekonomika a Manažment podnikov 2010, Zvolen.
95. Górka-Chowaniec A., Halemba, Grzeganek-Więcek B., Rola gminy w budowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw sektora turystyki, W: Problemy potencjału społecznego organizacji turystycznych i sportowych w spektrum wielowymiarowych aspektów zarządzania.
Wydaw. AWF, Katowice 2016.
96. Grandori A., Soda G., Inter – firm Networks: Antecedents, Mechanisms and Forms, Organization Studies 1995 , No. 16/2.
97. Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Przedsiębiorstwo przyszłości, Difin, Warszawa 2004.
98. Gruszecki T., spółczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 2002.
99. Grzegorczyk W., Strategie marketingowe przedsiębiorstw ( na rynkach zagranicznych), Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa 2002.
100. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.
101. Gulcz M., Ekonomia: cz. I Mikroekonomia. Wyd. Ars boni et aequi, Wyd. II Poznań 2002.
102. Gunning J. P., Zrozumieć demokrację. prowadzenie do teorii wyboru publicznego, Wyższa Szkoła Bankowości, Finansów i zarzadzania im.
Profesora Romualda Kudlińskiego w Warszawie, Warszawa 2001.
103. Gworys W., Pabian A., Turizm i globalizacja, [w:] Protivorecija sovremennoj ekonomiceskoj politiki: Rossija i mir. Materialy Mezdunarodnoj Naucno-Prakticeskoj Konferencii. Cast' II. Moskva, 2008.
104. A. Hamrol, W. Mantura, Zarządzanie jakością - teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
105. Hausman B., Skalman K.N., Zingmark A., Creating transnational cluster cooperation across the BSR region – methods and lessons learned w:
Transnational cooperation for prosperity in the Baltic Sea Region, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009.
106. Heffner K., Klemens B., Sieci proinnowacyjne w zarzadzaniu regionem wiedzy, pod red. Bojar E., Stachowicz J., Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2008.
107. Hagel J. III, Brown J.S., rganizacja jutra. Zarządzanie talentem, współpracą i specjalizacją, Wyd. One Press, Gliwice 2006.
108. Hilgerdt F., The Network of World Trade, Geneva Leaque of Nations, [w:] F. Machlup,A History Of Thought on Economic Integration, London 1977.
109. Holm D.B., Eriksson K., Johanson J., Business networks and cooperation in international business relationships, [w:] P.W. Killnig (ed.) Cooperative strategies. European perspective. The New Lexington Press, San Francisco, 1997.
110. Hołub-Iwan J., Niedbała M., dgórne (top-down) i oddolne (bottom-up) podejście do inicjatyw klastrowych. Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro-i małych przedsiębiorstw. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin – Kopenhaga 2007, Mikrofirma 2007.
111. Hryniewicz J.T., Administracja samorządowa – misje, własność i kontekst organizacyjny, „Samorząd Terytorialny” nr10/2004, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2004.
112. Hunt S.D., Morgan R.M., Relationship Marketing in the Era of Network Competition, Marketing Management, 1994, No. 1.
113. Innowacyjność organizacji sieciowych w gospodarce opartej na wiedzy, red. nauk. B. Bojewska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2015.
114. Izdebski H.L., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działania, LexisNexis, Warszawa 2006,
115. Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Liber, Warszawa 1998.
116. Jacobs D., De Man A.P., Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy:
a menu approach, technology Analysis and strategic, Management, 1996, vol. 8, no. 4.
117. Jakubowska A., Krakowiak M., Wykorzystanie Internetu w procesach decyzyjnych w gminie, [w:] Wybrane problemy gospodarki opartej na
wiedzy, K. Włodarczyk
- Śpiewak (red.), Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006.
118. Jarillo J.C., Strategic Networks. Creating the Borderless Organization, Butterworth
- Heinemann, Oxford 1995.
119. Jewtuchowicz, A., Przedsiębiorczość, innowacje i konkurencyjność regionów (podstawowe pojęcia i identyfikacja problemów) [w:]
Jewtuchowicz, A., Przedsiębiorczość, innowacje a rozwój terytorialny, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997.
120. Jędrzejczyk I., Nowoczesny biznes turystyczny, Ekostrategie w zarządzaniu firmą, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000 [w:] Nawrot Ł., Zmyślony P., Międzynarodowa konkurencyjność regionu turystycznego, Od programowania rozwoju do zarządzania strategicznego, Wyd. Proksenia, Kraków 2009.
121. Jones G., Stewart J., The Case for Local Government, Allen&Unwin, London 1983
122. Kaczmarek B., spółdziałanie przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000.
123. Kaniewska-Sęba A., Leszczyński G., Możliwości zwiększania zwrotności w badaniach ankietowych wśród przedsiębiorstw, [w:] Badania marketingowe w przestrzeni europejskiej, pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, prace Naukowe (nr 1107) Akademii Ekonomicznej im.
Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006.
124. Karaś R., Teorie motywacji i zarządzaniu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003.
125. Karolczak – Biernacka B., spółzawodnictwo, współpraca, wynik.
Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1981.
126. Kawa A., Pierański B., spółpraca sieciowa przedsiębiorstw w Polsce – wyniki badań, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2015, t 64, nr. 7
127. Ketels Ch., The Development of the Cluster Concept – Present Experiences and Futher Developments, Harvard Business School, EC,
Regional Clustersin Europe, Observatory of European SME 2002/03, Brussels 2003.
128. Kędzior z., Karcz K., Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 1997.
129. Kiełtyka L., Kucęba R., Niedbał R., Koordynacja procesów informacyjnych współczesnego przedsiębiorstwa, Pr.Nauk. AE Wrocław nr 1027, 2004.
130. Klamut M., Konieczność, cele i uwarunkowania podnoszenia konkurencyjności regionów w Polsce, [w:] Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, M. Klamut, L. Cybulski (red.), Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 2000.
131. Klisiński J., Agroturystyka alternatywą pracy na terenach wiejskich, [w:]
Zarządzanie w agrobiznesie. Management in Agriculture. Praca zbiorowa pod red.: Marii Nowickiej- Skowron. Częstochowa, 1998.
132. Klimas P., Przesłanki i bariery zawiązywania więzi międzyorganizacyjnych, „Problemy Zarządzania” 2015, nr. 13.
133. Klisiński J., Jakość usług jako wyznacznik kompozycji marketingu mix, Zesz. Nauk. Wyż. Szkoły Zarządzania Częstochowa nr 3(4), 1998.
134. Klisiński J., Widera Z. Marketing samorządu terytorialnego. Aspekty lokalne, Wyd.Unikat 2,Katowice 2006.
135. Knop L., Olko S., Stachowicz J., Crises in Cluster Life-cycle, artykuł umieszczony w publikacji, konferencja COPE, Knop L., Klastry perspektywą regionu i kraju. Zeszyt Naukowy nr 99, SGH,Warszawa 2010.
136. Konecki K., Studia metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe, PWN, Warszawa 2000.
137. Kołodziejski J., Paradygmat zintegrowanego planowania regionalnego w nowych uwarunkowaniach rozwoju kraju [w:] Kozak M. W., Turystyka i Polityka turystyczna a rozwój, między starym a nowym paradygmatem, Wyd. Naukowe SCHOLAR,Warszawa 2009,
138. Kornak A., S., Rapacz A., Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im.
Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001,
139. Kotler Ph., Marketing. Analiza, wdrażanie, kontrola, Wydawnictwo Gebethner i S-ka, Warszawa 1999.
140. Kotulski M., Pojęcie i istota samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny”
nr 1-2/2000, Municypium, warszawa 2000.
141. Kowalczyk A., Geografia turyzmu, PNN, Warszawa 2001.
142. Kowalczyk B., Nieduża K., Poradnik dla organizacji pozarządowych, Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich, Warszawa 2001.
143. Kozioł L. (red.) ozwój potencjału pracy w przedsiębiorstwie turystycznym. Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 2008.
144. Kreft Z., Synergia i symetria potencjałów i uprawnień podmiotów struktury holdingowej. „Przegląd Organizacji”, nr 5, 2003.
145. Kruczek Z., Sacha S., Geografia atrakcji turystycznych Polski,
145. Kruczek Z., Sacha S., Geografia atrakcji turystycznych Polski,