Fazy rozwoju klastra w procesie współdziałania

przechodząc tym samych poszczególne fazy rozwoju, które można określić cyklem ich życia (rys. 14), który często w literaturze przedmiotu staje się jednym z ich kryteriów podziału¹⁶⁰.

W trakcie cyklicznego rozwoju klaster podlega różnym przemianom zarówno w sferze jego makro i mikrootoczenia jak i również w jego wewnętrznej strukturze. Przekształceniom ulega jego otoczenie, rodzaj relacji między podmiotami klastra zarówno na poziomie samych przedsiębiorstw, jednostek samorządu publicznego jak również przedstawicieli świata nauki.

160 R. Vernon, International Investment Trade in the Produkt Cycle, Quarterly Journal of Economics” 1996, p. 5.

Rysunek 14. Cykl życia klastra

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Anderson, S. J. Serger Sörvin, E.

Hansson, The Cluster Policies Whitebook, The Competitiveness Institute – wersja dostępna w internecine, August 2004, s.29 i następne; A Practical Guide to Cluster Development A Report to the Department of Trade and Industry and the English RDAs by Ecotec Research & Consulting, England’s regional Development Agencies, London 2004, p. 11.

W fazie embrionalnej, dzięki obecności zasobów, ma miejsce powstawanie zalążków współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami funkcjonującymi na danym terytorium. Najczęściej są to skupiska małych i średnich przedsiębiorstw funkcjonujących na stosunkowo młodych rynkach, ale o wysokim stopniu innowacyjności i znaczącym potencjale technologicznym. Posiadając nowe pomysły i wykorzystując dostępne zasoby, zaczynają poszukiwać sojuszników rynkowych, wymieniając posiadaną wiedzę i doświadczenie. Działania te stwarzają zaplecze do utworzenia klastra. To właśnie na tym etapie powstaje koncentracja przestrzenna jednostek pokrewnych branż, która generuje lokalną konkurencję będącą stymulatorem przedsiębiorczości i innowacyjności.

Poziom projektowania sieci współpracy daje szansę na większą identyfikację jednostek z regionem, umacnianie więzi organizacyjnych, co w dłuższym horyzoncie czasowym owocować może podniesieniem lokalnego patriotyzmu i poprawy wizerunku regionu w oczach nowych uczestników grona.

Klaster w fazie embrionalnej, niestabilny jeszcze rynkowo, wymaga szczególnej troski płynącej przede wszystkim ze strony przedstawicieli władz samorządowych jak i innych instytucji wspierających i stymulujących jego rozwój. Właśnie one jawią się jako główna siła napędowa ich wzrostu powodująca przejście do kolejnej fazy istnienia.

Faza wzrostu dotyczy tych klastrów, które przejawiają duży potencjał dalszego rozwoju. Widoczne jest dynamiczne tworzenie się powiązań. Powstają skupiska wyspecjalizowanych dostawców dóbr, usług, firm branżowych.

Zaczynają być generowane nowe miejsca pracy. Dzięki wspólnej kooperacji można obserwować spadek kosztów wspólnych nakładów (efekt synergii).

Aktywność rynkowa przedsiębiorstw powoduje wzrost ich konkurencyjności, jak i regionu, w którym funkcjonują. Następuje przyciągnięcie kolejnych jednostek zainteresowanych współdziałaniem czyli instytucji biznesu, nauki, instruktażu.

W fazie wzrostowej klaster cieszy się stale rosnącą liczbą naśladowców, którzy jeszcze bardziej pobudzają regionalną konkurencyjność, która stymuluje ekspansję rynku pracy dzięki stymulowaniu gospodarki. Powstają również powiązania nierynkowe, które stają się areną współpracy nieformalnej i koordynacji działalności gospodarczej.

Podstawę komunikacji stanową zasoby wiedzy, które wymagają utrzymywania bliskich kontaktów kooperantów¹⁶¹. Powyższe przesłanki stwarzają podstawy do postrzegania klastra przez pryzmat marki¹⁶².

W fazie wzrostu klastra wspomaganie rozwoju sieci powiązań jest równie ważne jak w fazie poprzedniej, lecz powinno być bezpośrednio dostosowane do

161 J. Staszewska, Klaster perspektywą..., op. cit., s. 33.

162 Źródło: Portal innowacji: www.pi.gov.pl, dostęp: 06.04.2015 .

danego klastra, który już posiada swoją specyfikę wyróżnioną w fazie embrionalnej.

Faza dojrzałości charakteryzuje klastry o stabilnej i ugruntowanej pozycji rynkowej, dla których dalsza ekspansja wzrostowa staje się trudna a wręcz niemożliwa do osiągnięcia. W fazie dojrzałości, kiedy klaster osiągnął maksymalne możliwości rozwoju, często jego uczestnicy, sugerując się ugruntowaną pozycją rynkową, nie wykazują bieżących działań w celu dostosowania się jednak do ciągle zmieniających się uwarunkowań otoczenia.

Klaster osiągnął masę krytyczną i obserwuje się powstawanie nowych przedsiębiorstw typu spin-out, spin – off czy joint –venture. Powoduje to sytuację, wykorzystania istniejącego potencjału na rynku przez nowe podmioty, które są w stanie lepiej dostrzec istniejące szanse.

Klaster w fazie dojrzałości najczęściej charakteryzuje niski stopień innowacyjności, który nie pozwala na utrzymanie na stałym poziomie osiągniętej dotychczas pozycji rynkowej. Na tym etapie dla sieci klastra znaczącą rolę zaczynają odgrywać przede wszystkim czynniki kosztowe.

Faza schyłkowa dotyczy tych klastrów, które osiągnęły szczyt swojego wzrostu a ich potencjał rozwojowy zaczyna maleć. Sytuacja taka może być powodowana wieloma czynnikami do których autorka w szczególności zalicza pojawie się konkurencji czy kurczenie się rynku, na którym sieć współpracy dominowała. Klastry w fazie schyłkowej narażone są przede wszystkim na opór innowacyjny; umiejscowione w konkretnej specjalizacji nie zauważają konieczności zmian. To co stanowiło o ich sile rynkowej, np.:

wykwalifikowany personel, wiedza czy potencjał produkcyjny mogą utrudniać wprowadzanie koniecznych na tym etapie zmian.

Inne podejście dot. cyklu życia klastra reprezentuje Stachowicz J., Knop L.

i Olko S., opierając je na ujawniających się kryzysach (patrz rysunek 15).

Rysunek 15. Cykl życia klastra uwzględniający sytuacje kryzysowe podczas jego bytowania

Źródło: opracowanie własne na podstawie: L. Knop, S. Olko, J. Stachowicz, Crises in Cluster Life-cycle, artykuł umieszczony w publikacji, konferencja COPE, Knop L., Klastry perspektywą regionu i kraju. Zeszyt Naukowy nr 99, SGH, Warszawa 2010, s.

91 i następne.

Na podstawie powyższej prezentacji cyklu życia klastra można wnioskować, iż każde grono prezentuje własną trajektorię wzrostu, składającą się z poszczególnych faz jego rozwoju, których długość jest ściśle uzależniona od wielu czynników zarówno endogenicznych jak i egzogenicznych, a transformacje zachodzące podczas bytowania klastra na rynku, związane, np. z postępem technologicznym, zmianą potrzeb potencjalnych nabywców produktów bądź usług wytworzonych przez grono i mogą przyczynić się zarówno do upadku klastra, przekształcenia, jak i do podziału na kilka gon skupiających swą aktywność wokół nowych branż lub technologii.

Rozmiar klastra

faza transformacji identyfikacja

klastra

faza powstawania

faza rozwoju

faza dojrzałości

Czas

niepowodzenie klastra

niepowodzenie klastra

niepowodzenie klastra

niepowodzenie klastra

kryzys inicjaty wy

kryzys zaufania

kryzys struktury

kryzys tożsamości