Krajowa i zagraniczna polityka wspierania klastrów –

Wysoka aktywizacja władz w obszarze wspierania ekspansji gron przedsiębiorczości spowodowała znormalizowanie polityki opartej o klastry ( z ang. Cluster – Based Policy – CBP) ²¹⁴, której nadrzędnym celem stało się

212 E. Wojnicka, P. Klimczak, M. Wojnicka, J. Dąbkowski, Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w Polsce do 2020 roku, PARP, Warszawa 2006 w: J. Markiewicz, K. Rychlik, Rola klastrów w kształtowaniu konkurencyjności i innowacyjności regionu zachodniopomorskiego, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, s. 7.

213 A. Bąkowski, A. Siemaszko, M. Snarska- Świderska, Jak zostać regionem wiedzy i innowacji. Twigger, Warszawa 2007, s. 67.

214 T. Brodzicki, S. Szultka, Niebieskie Księgi 2004, rekomendacje nr 11. Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki, rekomendacje dla Polski. Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. Instytut Badań nad Gospodarką, Gdańsk 2004, s.13.

wyznaczanie możliwych kierunków udzielanego wsparcia funkcjonującym inicjatywom klastrów. Władze publiczne w ramach prowadzonej polityki opartej na klastrach wykorzystują dostępne instrumenty, których nadrzędnym celem staje się stymulowanie rozwoju nowych bądź istniejących gron przedsiębiorczości, ze szczególnym uwzględnieniem szczebla regionalnego, eskalując tym samym poziom konkurencyjności współczesnej gospodarki²¹⁵.

Jak wskazuje IBnGR, Cluster-Based-Policy (polityka oparta o klastry) coraz częściej postrzegana jest jako innowacyjny rodzaj prowadzonej polityki gospodarczej, w której tradycyjne sterowanie gospodarką ustępuje miejsca pośredniemu stymulowaniu jej rozrostowi²¹⁶.

Jak możemy przeczytać w Cluster Based Economic Development, głównymi wyróżnikami polityki opartej o klastry, które decydują o jej efektywności jest m.in. to, iż zrzesza w swoich strukturach zróżnicowane podmioty, główną stymulantom jej rozwoju jest rynek, generuje nową wartość rynkową, sygnalizuje znaczenie współpracy we wszystkich obszarach i działaniach przedsiębiorstw oraz jej strategiczny charakter stwarza realne podstawy realizacji wspólnie sformułowanej wizji²¹⁷.

Jak wskazują eksperci prowadzona polityka proklastrowa nie powinna się sprowadzać tylko do rekomendacji w zakresie rodzaju praktykowanego wsparcia, ale przede wszystkim na wskazaniu możliwych sposobów dostosowania rodzaju klastra do jego uwarunkowań czy specyfiki regionu, na terytorium którego funkcjonuje²¹⁸.

Analizując literaturę przedmiotu, w zakresie rekomendacji możliwych instrumentów wspierających inicjatywy klastrowe czytelnik nie jest w stanie

215 IBnGR, Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Gdańsk 2004, s.18.

216 IBnGR, Polityka wspierania …, op. cit., s. 16.

217 EDA, Cluster Based Economic Development: A Key to Regional Competitiveness, EDA 1997, p. 190- 195.

218 J. Hołub – Iwan, M. Niedbała, dgórne (top-down) i oddolne (bottom-up) podejście do inicjatyw klastrowych. Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro- i makro przedsiębiorstw. Mikrofirma 2007, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin-Kopenchaga 2002, s. 13 i następne.

dostrzec jednego uniwersalnego modelu. W jednym z raportów przygotowanych dla holenderskiego Ministerstwa Gospodarki możemy dostrzec cztery filary aktywności na których powinna opierać się współczesna polityka proklastrowa²¹⁹:

 Aktywność w zakresie podnoszenia konkurencyjności sektora MŚP,

 Aktywność skupiająca się na kreowaniu przewag konkurencyjnych w obszarach strategicznych sektorów gospodarki bądź wiodących łańcuchów wartości dodanej,

 Aktywność w efekcie, której nastąpi zacieśnianie więzi współpracy na arenie przemysł – jednostki naukowe - jednostki badawcze, które w misje swojego istnienia mają wpisane w szczególności kreowanie innowacji, które stanowią obecnie istotną wartość w funkcjonowaniu na rynku współczesnych przedsiębiorstw,

 Aktywność proinnowacyjna, której istotą jest ekspansja poszczególnych regionów w celu uzyskania nadrzędnej pozycji konkurencyjnej oraz pozytywnego wizerunku w oczach potencjalnych inwestorów.

Z kolei Komisja Europejska w opracowanym raporcie „ European Trend Chart on Innovation” ujęła trzy modele polityki proklastrowej, które uwzględniają specyfikację uczestników sieci oraz rodzaj występujących w niej²²⁰:

 polityka skupiona wokół wzmacniania interakcji w obszarach „potrójnej helisy”,

 polityka uwzględniająca wzajemne powiązania pomiędzy sektorem przemysłu a sferą naukowo – badawczą,

219 P. Boekholt, B. Thuriaux, Public policies to facilitate clusters: backgroung, rationale and policy practices in international perspective [in] OECD, Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD, Paris 1999, p. 381-392.

220 European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies, Covering period up to March, 2003, s.4. Wersja dostępna w internecie na stronie:

http://www.europe-innova.eu/c/document_library/get_file?folderId=148901&name

=DLFE-6123.pdf, dostęp: 07.08. 2016], OECD Reviews of Regional Innovation Competitive Regional Clusters National Policy Approaches, OECD 2007, opracowanie dostępne na stronie: www.oecd.org dostęp: 10.08.2017 .

 model polityki uwzględniający wszystkie rodzaje oddziaływań w układzie horyzontalnym i/lub wertykalnym występujących zarówno między samymi uczestnikami klastra jak i również w otoczeniu w jakim funkcjonuje.

Jak możemy przeczytać z kart raportu Komisji Europejskiej Trend Chart on Innovation polityka zorientowana na klastry może być kształtowana zarówno na poziomie narodowym, regionalnym jak i również na poziomie regionu z jednoczesnym uwzględnianiem wsparcia ze strony władz szczebla rządowego²²¹.

Polityka wspierania rozwoju klastrów na poziomie kraju w większości przypadków tożsama jest z polityką proinnowacyjną. Do najważniejszych podmiotów wspierających ekspansję powiązań sieciowych przedsiębiorstw należą:

 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,

 Ministerstwo Gospodarki,

 Ministerstwo Sportu i Turystyki,

 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,

 Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.

Ministerstwo Gospodarki w oparciu o sformułowane strategie oraz wyznaczone kierunki rozwoju prowadzi szereg działań pro klastrowych, wśród których na uwagą w szczególności zasługuje²²²:

 urzeczywistnienie „Programu rozwoju przedsiębiorstw do 2020r.”,

 aktywność w obszarze opracowywania technik identyfikacji potencjalnych inicjatyw klastrowych oraz struktur gron we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym,

 kontinuum z zakresie udzielanego wsparcia w sferze transgranicznej współpracy klastrów,

Kolejny przykład może stanowić Ministerstwo Sportu i Turystyki, które w oparciu o sformułowany Program Rozwoju Turystyki do 2020 roku w ramach głównego celu jakim jest „Wzmocnienie rozwoju konkurencyjnej i

221 European Commision. European trend Chart on Innovation, Thematic Report – Cluster Policies Brussels. p. 14 and next.

222 Źródło: http://www.mg.gov.pl/wspieranie+przedsiebiorsosci/, dostęp: 10.05.2015 .

innowacyjnej turystyki poprzez wspieranie przedsiębiorstw, organizacji i instytucji i oraz inicjatyw sektora turystyki” wpisuje budowę sieci klastrowych w sektorze turystyki²²³.

Rok 2004 to czas, w którym w Polsce można zaobserwować pierwsze działania w zakresie formułowania pierwszych polityk proklastrowych Szczegółowe ich rozróżnienie zostało zaprezentowane w tabeli poniżej (tab.

24).

Tabela 24. Wybrane przykłady krajowej polityki pro klastrowej na lata 2004-2020

Przestrzeń czasowa

udzielanego wsparcia Wyszczególnienie

2004-2006

Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP), Priorytet 1 „ Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu: Działanie 1.1

„Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw jak również Działanie 1.4 „Wzmocnienie Współpracy między sferą badawczo – rozwojową a gospodarką.

Sektorowy Program Operacyjny Rozwoju Zasobów Ludzkich, Działanie 2.3 „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki”, schemat b. „Promocja rozwiązań systemowych w zakresie potencjału adaptacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy”.

Działanie 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego ( ZPORR)²²⁴.

2007-2013

Stworzenia sprzyjających warunków do sieciowej współpracy jednostek.

Udzielania wsparcia dla rozwoju gron przedsiębiorczości.

Zacieśniania współpracy sektora publiczno – prywatnego.

Uświadamianiu przedsiębiorcom wagi korzyści płynących z kooperacji z instytucjami naukowymi czy przedsiębiorstwami pokrewnych branż.

223 Program Rozwoju Turystyki do 2020 r. opracowanie dostępne na stronie:

www.pzot.pl dostęp: 10.08.2017 .

224 Raport Ministerstwa Gospodarki, Departamentu Rozwoju Gospodarki, Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Październik, Warszawa 2009. s. 2 i następne;

Staszewska J., Klaster perspektywą… op.cit. s. 49.

2014-2020

Program Operacyjny Inteligentny Rozwój (PO IR), który środki finansowe przeznacza przede wszystkim na internacjonalizację (umiędzynarodowienie działalności polskich przedsiębiorstw), na rozwój inwestycji i konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw oraz działalności B+R+I ²²⁵.

Program Operacyjny Polska Wschodnia (PO PW), w którym wsparcie kierowane jest do beneficjentów pięciu województw Polski Wschodniej: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego²²⁶.

Źródło: Opracowanie własne Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku, Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, (projekt, wersja I), pod redakcją M. Dzierżanowskiego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Warszawa 2012, s. 31-63.

Formułowana polityka wspierania klastrów dotyczy zarówno sfery ogólnonarodowej jak i regionalnej.

Zgodnie z zasadami opracowanymi w Strategii Europa 2020, uwzględniając współpracę sektorową i międzysektorową generowane mogą być powiązania kooperacyjne przedsiębiorstw na arenie regionalnej, które z upływem czasu, wzroście potencjału i zacieśnieniu relacji współpracy ponadregionalnej uzyskać mogą wsparcie finansowe z poziomu kraju.

Finansowanie działalności klastrów dostępne jest m.in. w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój w horyzoncie czasu 2014-2020, jako obszar finansowania tzw. Kluczowych Klastrów Krajowych (KKK), z uwzględnianiem generowania przez klastry innowacji produktowych, usługowych czy narzędzi kooperacyjnych. Proces organizacji kastrowania wraz z rekomendacją dostępnych możliwości wsparcia klastrów w sektorze turystyki ujmujący horyzont czasu do 2020 roku zaprezentowany został w Programie Rozwoju Turystyki do roku 2020 (rys. 20).

225 Program peracyjny Inteligentny ozwój 2014-2020, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Departament Konkurencyjności i Innowacyjności Warszawa 2015.

226 Program Operacyjny Polska Wschodnia 2014-2020, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2015.

Rysunek 20. Proces inicjowania i ekspansji systemu klastrowego sektora turystyki do 2020 roku

Źródło: Program Rozwoju Turystyki do roku 2020, Warszawa 2014, s. 61.

Politykę wspierania gron przedsiębiorczości praktykuje również w swoich działaniach Państwowa Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP). W 2007 roku Agencja zaprezentowała program „Wsparcie na rozwój klastra”, którego pilotażowy charakter miał pobudzić do większej aktywności istniejące już struktury gron z pomocą środków finansowych w formie bezzwrotnych pożyczek, których źródłem były fundusze strukturalne.

Jak wskazuje L. Palmen, M. Boron pomoc dla inicjatyw klastrowych której adresatem jest sektor publiczny najczęściej oferowana jest z uwzględnieniem²²⁷:

 inicjatyw odgórnych (ekspansja otoczenia instytucjonalnego świadczącego usługi dla przedsiębiorstw, z uwzględnieniem zaobserwowanych potrzeb),

 inicjatyw oddolnych (zacieśnianie więzi współpracy pomiędzy podmiotami oraz generowanie sieci kooperacyjnych z uwzględnieniem sfery badawczo – rozwojowej oraz otoczenia biznesu.

Z analiz literaturowych jasno wynika, iż zarówno w Polsce jak i na świecie istnieje zdywersyfikowane podejście w implementowanych strategiach dotyczących udzielanego wsparcia w sferze publicznej²²⁸. Mimo takiej sytuacji wiele dokumentów łączy wspólny mianownik, który stanowi, iż rodzaj udzielanego wsparcia przez władze publiczne powinien być dostosowany do cyklu formalizacji działań sieci. Na podstawie typologii klastrów w zależności od ich stopnia rozwoju²²⁹, należy pamiętać, że inny bowiem będzie punkt odniesienia przy udzielaniu pomocy klastrom będących w początkowej fazie swego istnienia (embrionalnej czy wzrostowej), inny zaś dla klastrów bardziej zaawansowanych ( w fazie dojrzałości czy nawet w fazie schyłkowej)²³⁰.

Analizując zagraniczne formy mające na celu wsparcie rozwoju klastrów, podobnie jak na arenie krajowej nie jesteśmy w stanie dostrzec, jednego spójnego modelu ich kształtowania. Rynek Europejski oferuje zdiagnozowanym na jej terytorium inicjatywom klastrowym liczne programy, których adresatem

227 L. Palmen, M. Boron, Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Warszawa 2008 [w:] Regional Cluster in Europe, Observatory of European SMES/no3, European Communities 2002, s. 36; opracowanie dostępne pod adresem http://www.pl.gov.pl/, dostęp: 06.07.2016 .

228 European Commission, European Trend Chart… op.cit., Brussels 2003, s. 12.

229 DTI, A practical Guide to Cluster Development, DTI, London 2004. M.J. Enright, Regional Clusters: What we know and what should we know, paper prepared for the Kiel Institute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Competition, Kilonia 12-13 listopad 2001, p. 15.

230 Więcej informacji na temat możliwości udzielanego wsparcie w zależności od cyklu zycia grona można uzyskać m in. w: Benchmarking klastrów w Polsce 2010.

Raport z badania. Deloitte Business Consultine. Warszawa 2010, s. 200-201;

Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Depertament Rozwoju Gospodarki, Warszawa 2009, s. 18-19.

są w szczególności władze lokalne, publiczne agencje publiczne, jednostki prywatne oraz niezależne jednostki.

Clusters Linked over Europe (CLOE) to jeden z przykładowych programów, który będąc platformą dla współpracy dla piętnastu europejskich regionów dzieli się wiedzą teoretyczną i praktyczną w obszarze rozwoju i funkcjonowania gron przedsiębiorczości²³¹.

Wśród innych programów UE prowadzących zintegrowaną politykę zorientowaną na wsparcie innowacji zaliczyć możemy:

1. Regional Innovation Strategy (Regionalne Strategie Innowacji)

2. Regional Innovation Strategy and Technology Transfer (Regionalne Strategie Innowacji i Transferu Technologii).

Jak czytelnik może łatwo dostrzec koncepcja proklastrowa wpisuje się również w prowadzoną politykę gospodarczą Unii Europejskiej. Strategia

„Europa 2020” w najbliższym horyzoncie czasu podnosi takie kwestie jak:

stymulowanie ekspansji gospodarki opartej na wiedzy, której głównym wyróżnikiem stanie się wysoki współczynnik zatrudnienia, który generować będzie spójność społecznego funkcjonowania. Strategia również wyraźnie sygnalizuje konieczność podejmowania działań, które zapewniać będą zrównoważony rozwój ze szczególnym uwzględnieniem społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)²³².

Na szczeblu europejskim możemy obserwować wiele inicjatyw wspomagających rozwój klastrów z wykorzystaniem alokacji środków finansowych, podejmowanych działań w celu rozpowszechniania najlepszych praktyk klastrowych czy publikowaniu rekomendacji dla polityki wspierania ekspansji skupisk przedsiębiorczości.

231 CLOE (Clusters Linked over Europe)- innovation policy for the future, www.clusterforum.com, dostęp: 09.09. 2014].

232 Komunikat Komisji Europejskiej, EUROPA 2020. Strategia na rzecz integralnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM (2010) 2020, Bruksela 2010, s. 5 i następne.

Do grupy najważniejszych europejskich inicjatyw wspierających rozwój klastrów należą w szczególności²³³:

 Europejski Alians Klastrów, który grupuje cztery międzynarodowe programy łączące klastry: BSR InnoNet, INNET, CEE-ClusterNetwork, CLUNET,

 The European Cluster Policy Group – europejska grupa ds. polityki klastrowej skupiająca ekspertów wysokiego szczebla z dziedziny gron przedsiębiorczości,

 The European Cluster Alliance (under PRO INNO Europe®), we współpracy z krajowymi i regionalnymi władzami oraz agencjami innowacji opracowuje politykę wspierania klastrów mająca na celu zwiększenie ich doskonałości,

 Programy pilotażowe dotyczące systemów innowacyjnych i klastrów w ramach BSR InnoNet,

 Strategiczne partnerstwa klastrów European Strategic Cluster Partnerships (ESCP), których misja wpisuje się w obszar współpracy w ramach klastrów i sieci przekraczającej granice geograficzne i branżowe. Efektem tej współpracy ma być m.in. powstanie nowych łańcuchów wartości obejmujących w swych granicach przedsiębiorstwa multisektorowe.

 The European Cluster Observatory, działając jako pełnoprawny serwis informacyjny zajmuje się mapowaniem klastrów na terenie całej Europy oraz ułatwia nawiązywanie stosunków partnerskich pomiędzy uczestnikami grona,

233 http://www.europe-innova.eu/web/guest/cluster-cooperation/overview, dostęp:

19.05.2015 , COSME, 2014, opracowanie dostępne na stronie: www.ec.europa.eu [data dostępu: 12.05.2015], Klastry w nowej perspektywie finansowej 2014-2020, opracowanie dostępne na stronie: www.pi.gov.pl dostęp: 18.08.17 , Horizon 2020, opracowanie dostępne na stronie: www.kpk.gov.pl data dostępu: 17.08.2017), Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Industrial policy in an enlarged Europe, COM (2002) 714 final, Brussels, data dostępu: 11.12.2015 , B. Hausman, K.N.

Skalman, A. Zingmark, Creating transnational cluster cooperation across the BSR region – methods and lessons learned w: Transnational cooperation for prosperity in the Baltic Sea Region, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009.

 Polityka przemysłowa w rozszerzonej Europie. W dokumencie zostały podniesione kwestie znaczenia struktur klastrowych (szczególnie tworzonych w obszarze małych i średnich przedsiębiorstw) dla wzmacniania konkurencyjności gospodarki,

 Program wsparcia międzynarodowej współpracy klastra w zakresie badań, rozwoju lub innowacji (Innovation Express – IE)

 Ramowym programie badań i rozwoju Unii Europejskiej HORIZON 2020, który finansuje projekty realizowane w konsorcjach, które mogą istnieć w ramach klastrów. Wsparcie w ramach tego programu koncentruje się na trzech osiach priorytetowych: doskonała baza naukowa, wiodąca rola w przemyśle oraz wyzwania społeczne. Celem wiodącym programu jest zapewnienie konkurencyjności Europy na świecie,

 The European Innovation Platform for Clusters, w ramach Europe INNOVA ułatwia międzynarodowa współpracę pomiędzy poszczególnymi klastrami,

 European Secretariat for Cluster Analysis, organizacja w której klastry mogą dobrowolnie poddać się procesowi certykacji i otrzymać certykat jakości zarzadzania w obszarze klastra,

 The European Cluster Excellence Initiative, w ramach PRO INNO Europe®

opracowuje politykę jakości zarzadzania poszczególnymi klastrami na terenie całej Europy,

 The Cluster Collaboration Platform, stymuluje współpracę na arenie międzynarodowej w obrębie klastrów,

 Projekt CLOE (Clusters Linked over Europe – Klastry Powiązane w Europie), uruchomiony w ramach programu INTERREG III projekt zainicjowany w Karlsruche, w którym we współpracy z kilkoma europejskimi regionami podjęto próbę zbudowania Europejskiej Sieci Doskonalenia Doświadczenia, Zarządzania, Łączenia oraz Promocji Klastrów,

 Cluster Excellence Programme realizowany w ramach programu COSME, którego celem jest benchmarking mający doprowadzić do zwiększenia liczby klastrów posiadających certykaty w zakresie zarządzania. Program również będzie wsiperał działalność szkoleniową, adresowaną do organizacji zarządzającymi klastrami, które są zaangażowane we wspólne projekty.

 Innovate for a Competitive Europe, w którym dokonano prezentacji nowego planu działania na rzecz innowacyjności.

 Memoranda of Understanding i misje gospodarcze, których celem jest internacjonalizacja przedsiębiorstw poprzez klastry. Tworzą dla firm europejskich doskonałe warunki do znalezienia partnerów zarówno w wymiarze biznesowym jak i technologicznych oraz ułatwiają przedsiębiorstwom wejście na zagraniczne rynki zbytu.

Promowanie ekspansji klastrów jest również narzędziem polityki UE, której nadrzędnym celem staje się możliwość urzeczywistnienia ambitnych celów sformułowanych w niespełnionej Strategii Lizbońskiej i aktualnym dokumencie strategicznym UE „Europa 2020” z 2010 roku ²³⁴.

Z przeprowadzonej analizy literaturowej dotyczącej możliwości w zakresie udzielanego wsparcia zarówno na szczeblu międzynarodowym, krajowym jak i regionalnym nasuwają się wnioski w postaci stwierdzenia, iż nie jest realne wypracowanie jednej polityki wsparcia ukierunkowanej na rozwój gron przedsiębiorczości. Złożoność problemu badawczego wymaga nieustannej analizy zarówno istniejących klastrów jak i możliwych sposobów udzielanej pomocy. Takie podejście będzie pomocne w projektowaniu coraz to doskonalszych planów strategicznych, które wyznaczają priorytetowe obszary wsparcia oraz źródeł ich finansowania, jakimi dysponują regionalne i narodowe organy publiczne, zarówno dla inicjatyw klastrowych jak i sformalizowanych ich struktur.

W dokumencie Zarządzanie przedsiębiorstwem turystycznym w warunkach sieci część I Kompendium wiedzy teoretycznej (Stron 150-161)