Definicje doktrynalne

W badaniach nad precedensem należy odwołać się do definicji tego pojęcia wypracowanych w nauce prawa. Definicje doktrynalne powstałe na gruncie krajowych systemów prawnych posłużą do rozważań o pojęciu „precedensu” w prawie międzynarodowym praw człowieka.

Według przedstawicieli polskiej teorii prawa,

decyzja precedensowa to decyzja, która normatywnie lub faktycznie wpływa na podejmowa-nie innych decyzji15, jednakże precedensem nie jest cała decyzja sądu, ale zawarta w sentencji lub uzasadnieniu tej decyzji reguła ogólna, która staje się podstawą lub też wzorem przy rozstrzyganiu podobnych spraw w przyszłości16 (podkr. – M.B.).

Dochodzimy tu do sedna różnicy pomiędzy formalnym a materialnym rozumieniem precedensu. W znaczeniu formalnym „precedens” oznacza decy-zję sądową posiadającą określony (tj. normatywny lub faktyczny) wpływ na decyzje późniejsze innych sądów lub tego samego sądu. Wówczas mówimy, że sąd X zastosował precedens Y. Z kolei w znaczeniu materialnym preceden-sem nazywamy nie tyle samo orzeczenie sądu, co jego część posiadającą walor oddziaływania precedensowego, tj. regułę lub zasadę ogólną. A zatem mówiąc o precedensie w znaczeniu materialnym, powiemy że sąd X zastoso-wał precedens P zawarty w orzeczeniu Y.

W niniejszej pracy poza pojęciem „oddziaływania precedensowego” będę się także posługiwał terminem „potencjału precedensowego” w rozumieniu zasobu zdolności danego orzeczenia do wpływania na późniejsze decyzje są-dowe i kształtowania rozstrzygnięć w nich zawartych zgodnie z regułą ogólną zawartą w precedensie. Tak pojmowany potencjał precedensowy bliski jest pojęciu „siły grawitacyjnej precedensu”, którym posługuje się R. Dworkin17.

15 J. Wróblewski, Precedens i jednolitość sądowego stosowania prawa, „PiP” 1971, nr 1, s. 525.

16 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa, Warszawa 2000, 211–212.

Idem, Czy precedens powinien być źródłem prawa? [w:] J. Malarczyk i inni (red.) W kręgu problematyki władzy, państwa i prawa. Księga jubileuszowa w 70-lecie urodzin Profesora Henryka Groszyka, Lublin 1996, s. 187. Por. także G. Marhsall, What is Binding in a Precedent [w:]

D.N. MacCormick, R.S. Summers, op. cit., s. 503–517.

17 Por. R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 (tłum. T. Kowalski), s. 210– –211. Autor twierdzi m.in.: Siły grawitacji, którą posiada precedens, nie jest w stanie uchwycić

jakakolwiek teoria, która sprowadza jego moc do mocy ustanawiającej, jako aktu prawodawstwa. Nieadekwatność takiego podejścia wskazuje teorię lepszą. Grawitacyjną siłę precedensu można

Rozdział I. Precedens w teorii prawa 35 Skądinąd, teoria precedensu sformułowana przez Dworkina odnosiła się do specyfiki stosowania prawa w systemach common law i traktowała precedens jako „sprawozdanie z wcześniejszych decyzji politycznych”18. Dla potrzeb badania zjawiska precedensu w prawie międzynarodowym należy przyjąć, że pojęcie potencjału precedensowego czy siły grawitacyjnej precedensu ma znaczenie neutralne i służy do opisania wpływu określonej decyzji sądowego stosowania prawa na decyzje późniejsze.

Powróćmy jednak do definicji precedensu w teorii prawa. J. Wróblewski konstruuje definicję precedensu w oparciu o następujące przesłanki:

1) istnienie przekonania podmiotu podejmującego decyzję o słuszności podjęcia decyzji takiej samej lub podobnej do decyzji precedensowej (przesłanka subiektywna, precedens w sensie psychologicznym); 2) rzeczywiste podjęcie decyzji późniejszej w warunkach odmiennych od

decyzji precedensowej;

3) określona relacja materialna pomiędzy decyzją późniejszą i preceden-sową, tj.

a) powtórzenie decyzji precedensowej przed decyzję późniejszą (prece-dens sensu strictissimo);

b) możliwość wyprowadzenia decyzji późniejszej z decyzji precedenso-wej według przyjętych reguł inferencyjnych (precedens sensu stricto); c) możliwość uzasadnienia decyzji późniejszej za pomocą reguł, według których uzasadniono decyzję precedensową przy użyciu takich sa-mych lub podobnych środków (precedens sensu largo);

d) możliwość uzasadnienia decyzji późniejszej przez decyzję preceden-sową w inny sposób niż 3.a–3.c (precedens sensu largissimo)19. Wyróżnienie czterech powyższych podtypów precedensów jest użytecz-ne z metodologiczużytecz-nego punktu widzenia, ponieważ pozwala na określenie oddziaływania precedensowego określonego orzeczenia (w relacji z orzecze-niem późniejszym) niezależnie od podstawy normatywnej rozstrzygnięcia, a w szczególności niezależnie od tego, czy orzeczenia sądowe są w danym systemie źródłem prawa. Innymi słowy, stwierdzenie występowania w danym

wyjaśnić odwołując się nie do mądrości poszczególnych aktów egzekucji prawa, lecz do sprawiedli-wości zasady traktowania podobnych spraw w podobnych sposób – por. ibidem. Trzeba tu

zauwa-żyć, że R. Dworkin nie negował „mocy ustanawiającej” precedensu, a jedynie odróżniał ją od „siły grawitacyjnej” – por. odpowiedź Dworkina na krytykę tego rozróżnienia sformułowaną przez R.K. Greenawalt’a – op. cit., s. 561 et seq.

18 Por. R. Dworkin, op. cit., s. 211.

systemie prawa precedensów sensu stricto, czy nawet sensu strictissimo nie przesądza jeszcze kwestii związania sędziego wcześniejszymi decyzjami in-nych sądów.

Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji, że o ile w języku potocz-nym pojęcie „precedensu” jest w zasadzie jednolite, to w języku prawniczym termin ten jest wieloznaczny zarówno w ujęciu kontynentalnym, jak i anglo-saskim. Podkreśla to także G. Marshall, wyróżniając trzy zastosowania tego pojęcia w krajach common law:

1) precedens jako zbiór rzekomo relewantnych decyzji wcześniejszych, zebrany i cytowany przez pełnomocników stron w trakcie postępowania („podejście adwokata”);

2) precedens jako opis rezultatu lub wynik określonej decyzji, o której uważa się, że ma pewne znaczenie („podejście sędziego”);

3) precedens jako szersza zasada, której wyrazem lub ilustracją jest decyzja w określonej sprawie („podejście badacza lub krytyka”)20.

Wieloznaczność pojęcia precedensu podkreśla także M. Zirk-Sadowski, słusznie twierdząc, że sens tego terminu jest uzależniony od kultury prawnej, do jakiej odnosimy rozważania o badanym zjawisku21. Ponadto autor zauwa-ża, że w polskiej kulturze prawnej pojęcie „precedensu” zostało wytworzone przez naukę prawa i nie jest częścią języka prawnego; służy bowiem do (doktrynalnej) charakterystyki decyzji sądowej ze względu na jej stosunek do innych decyzji sądowych22. M. Zirk-Sadowski wskazuje na konieczność odróż-nienia pojęcia „precedensu” (a ściślej: decyzji precedensowej) od „decyzji prawotwórczej”, gdyż pierwszy z terminów dotyczy relacji decyzji sądowej do normy prawnej będącej podstawą jej wydania, natomiast drugi – relacji tej decyzji do innych decyzji sądowych23. Powyższe odróżnienie odzwierciedla podział na precedensy prawotwórcze i nieprawotwórcze (por. niżej).

Autorzy anglosascy definiują „precedens” w znaczeniu ogólnym jako any prior decision of any court that bears a legally significant analogy to the case

now before a court24. W węższym znaczeniu „precedensem” jest – zdaniem

cytowanych autorów – only a relevant case that is binding, and only that part

20 Por. G. Marhsall, What is Binding in a Precedent [w:] D.N. MacCormick, R.S. Summers,

op. cit., s. 503–504.

21 Por. M. Zirk-Sadowski, op. cit., s. 70.

22 Ibidem, s. 71.

23 Por. M. Zirk-Sadowski, op. cit., s. 72–73.

24 Por. Z. Bankowski, D.N. MacCormick, G. Marshall, Precedent in the United Kingdom [w:] MacCormick, R.S. Summers, op. cit., s. 323.

Rozdział I. Precedens w teorii prawa 37

of the case or opinion that actually binds25. Warte podkreślenia jest to, że

w przywoływanej definicji analogia czy podobieństwo pomiędzy sprawą roz-patrywaną przez sąd a decyzją (potencjalnie) precedensową musi posiadać wystarczającą doniosłość prawną.

Szerokie spektrum znaczeniowe pojęcia „precedensu” pozwala na posta-wienie tezy, że występowanie decyzji precedensowych z pewnością nie jest uzależnione od obecności orzeczeń sądowych w katalogu źródeł prawa dane-go systemu. Notabene nawet w systemach prawa common law trudno doszu-kać się normatywnych podstaw dla stosowania precedensów26.

Wykorzystywanie decyzji precedensowych w toku orzekania nie jest fe-nomenem spotykanym wyłącznie w systemach prawa krajowego – czy to kon-tynentalnego, czy anglosaskiego. Wprawdzie analiza występowania preceden-sów w prawie międzynarodowym zostanie dokonana w następnym rozdziale, jednak już w tym miejscu należy zaznaczyć, że pojęciem „precedensu” zajmo-wała się także doktryna prawa międzynarodowego. Obecność precedensów w prawie międzynarodowym stwierdza L. Ehrlich, definiując „precedens” jako orzeczenie sądowe lub postąpienie innych organów podmiotów prawa międzynarodowego, oparte na takiej czy innej normie, która odtąd uważana jest za wiążącą w wypadkach analo-gicznych. [Jednocześnie autor zauważa, że] precedens polega na zastosowaniu do konkretne-go wypadku zasady ogólniejszej, do takiekonkretne-go wypadku jeszcze nie zastosowanej27.

Definicja L. Ehrlicha łączy zatem aspekt materialny i formalny precedensu.