Koncepcja „marginesu oceny” i zasada proporcjonalności

Pojęcie „marginesu oceny” (ang. margin of appreciation)158 odnosi się do zakresu swobody władzy publicznej w ocenie sytuacji faktycznych i na-kładaniu ograniczeń w korzystaniu przez podmioty uprawnione z praw czło-wieka zawartych w Konwencji Europejskiej159. Koncepcja „marginesu oceny” nie jest przy tym charakterystyczna wyłącznie dla systemu KE, lecz występuje pod różnymi postaciami także w krajowych porządkach prawnych (głównie w prawie administracyjnym)160 oraz prawie międzynarodowym publicznym161. Koncepcja ta posiada niewątpliwe konotacje z zasadą subysydarności między-narodowych mechanizmów ochrony praw człowieka, co znajduje wyraz m.in. w art. 1 Konwencji Europejskiej: państwa-strony KE podejmują określone zobowiązania prawnomiędzynarodowe na obszarze swojej jurysdykcji, przy czym domniemywa się, że posiadają pewną autonomię w sposobie wykony-wania przyjętych zobowiązań162.

Według Y. Arai-Takahashi’ego omawiana doktryna pojawiła się po raz pierwszy w odniesieniu do zakresu uznania władzy publicznej przy ocenie „ściśle koniecznych” środków derogacyjnych, podejmowanych na podstawie art. 15 Konwencji przez Zjednoczone Królestwo na terytorium Cypru163. Prze-łomem zasługującym na miano precedensu interpretacyjnego – w odniesieniu

that would be necessary to enable a full and reasoned recourse to comparative law in all appropriate cases – Comparative Law…, s. 149.

158 Niekiedy spotyka się też termin „margines swobodnej oceny”, jednak w moim przekona-niu „ocena” z natury rzeczy polega na wartościowaprzekona-niu w ramach posiadanej swobody.

159 Por. Y. Arai-Takahashi, The Margin of Appreciation Doctrine and the Principle of

Propor-tionality in the Jurisprudence of the ECHR, Antwerp–Oxford–New York 2002, s. 2. oraz H.C.

Yourow, The margin of appreciation doctrine in the dynamics of European human rights

jurispru-dence, The Hague–Boston–London 1996, s. 13. W doktrynie polskiej zob. A. Wiśniewski, Kon-cepcja marginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Gdańsk 2008.

160 Por. Y. Arai-Takahashi, op. cit., s. 2.

161 Por. Y. Shany, Toward a General Margin of Appreciation Doctrine in International Law?, „European Journal of International Law” 2005, nr 16 issue 5, s. 907–940.

162 Por. J. Callewaert, Quel avenir pour la marge d’appréciation? [w:] P. Mahoney et al. (red.),

Protection des droits de l’homme: la perspective européenne. Mélanges à memoire de Rolv Ryssdal,

Köln–Berlin–Bonn–München 2000, s. 149 i 153.

163 Cyprus case (Grecja p. Zjednoczonemu Królestwu) – raport Komisji z 26.09.1958 r. – por.

Y. Arai-Takahashi, op. cit., s. 5. W kontekście derogacji doktryna „marginesu oceny” pojawiła się następnie w orzeczeniu Irlandia p. Zjednoczonemu Królestwu z 18.01.1978 r., § 207.

do koncepcji „marginesu oceny” – stał się natomiast wyrok w sprawie

Han-dyside p. Zjednoczonemu Królestwu164, w którym Trybunał wypowiadał się na

temat zakresu uznania władzy publicznej w ocenie kryterium „konieczności w demokratycznym społeczeństwie”165.

Doktryna „marginesu oceny” stała się charakterystyczną dyrektywą wy-kładni przy ustalaniu legalności ingerencji władzy publicznej w prawa gwaran-towane na podstawie Konwencji. Dotyczy to w szczególności zastosowania klauzul limitacyjnych w art. 8–11 KE, które określają przesłanki legitymizujące ingerencję państwa w sferę chronionych praw i wolności, tj. test zgodności z prawem (legalności), test celowości (obecności jednego z „uprawnionych celów”) oraz test konieczności w społeczeństwie demokratycznym. O ile test legalności i celowości ingerencji zazwyczaj nie stwarza poważniejszych proble-mów interpretacyjnych, o tyle ocena ingerencji pod kątem jej „konieczności” bywa bardziej skomplikowana. Orzeczenia Trybunału odnoszące się do margi-nesu oceny państwa w tym zakresie potwierdzają bardziej adekwatne umoco-wanie organów władzy publicznej do wyboru określonych metod działania.

Poprawna jest teza, iż doktryna marginesu oceny stanowi odzwierciedle-nie powściągliwości sędziowskiej, a jednocześodzwierciedle-nie jest sygnałem, że podjęcie zobowiązań prawnomiędzynarodowych z dziedziny praw człowieka nie „wy-gasza” suwerenności państw-stron Konwencji. Oczywiście system KE wraz z nie-zależną pozycją Trybunału strasburskiego oddziałuje na wykonywanie upraw-nień suwerennych czy wręcz je ogranicza, skądinąd jest to zupełnie naturalna konsekwencja przewartościowania koncepcji suwerenności po II wojnie świa-towej, przy znaczącym udziale prawa międzynarodowego praw człowieka.

Wracając do głównego nurtu rozważań, „marginesu oceny” w orzecze-niach Trybunału nie należy utożsamiać z jakimkolwiek „immunitetem” władz publicznych wobec kontroli jej działań i zaniechań z punktu widzenia standar-dów konwencyjnych. Trybunał wielokrotnie powtarzał, że „marginesowi oce-ny” przynależnemu władzy publicznej towarzyszy strasburski mechanizm kontrolny zarówno wobec środków legislacyjnych, jak i konkretnych decyzji władzy publicznej. Przykładowo, w sprawie dotyczącej ingerencji w wolność religii, a konkretnie zakazu noszenia islamskiego nakrycia głowy w tureckich uniwersytetach, Trybunał przypomniał:

164 Wyrok z 7.12.1976 r., Series A no. 24.

165 Por. § 48 wyroku in fine: Article 10 para. 2 leaves to the Contracting States a margin of

appreciation. This margin is given both to the domestic legislator („prescribed by law”) and to the bodies, judicial amongst others, that are called upon to interpret and apply the laws in force [...].

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 191 This margin of appreciation goes hand in hand with a European supervision embracing both the law and the decisions applying it. The Court’s task is to determine whether the

measu-res taken at national level were justified in principle and proportionate. [...]. In delimiting

the extent of the margin of appreciation in the present case the Court must have regard to what is at stake, namely the need to protect the rights and freedoms of others, to preserve public order and to secure civil peace and true religious pluralism, which is vital to the survi-val of a democratic society […]166. (podkr. M.B.)

Powyższy passus odnosi się także do „zasady proporcjonalności” jako jednej z przewodnich reguł oceny postępowania władzy publicznej w orzecz-nictwie ETPC. Istotą zasady proporcjonalności jest dążenie do zachowania równowagi pomiędzy ochroną praw i wolności jednostki a ogólnym interesem publicznym (lub innym uznanym celem prawowitym, służącym dobru wspól-nemu)167. W nieco zmodyfikowanej wersji proporcjonalność można także po-strzegać jako wymóg dążenia przez władze publiczne do „rozsądnej równowa-gi pomiędzy zaangażowanymi środkami a zamierzonym celem”168.

Zasada proporcjonalności jest zatem elementem marginesu oceny, lecz występuje również w innych kontekstach, w tym przy interpretacji „testu konieczności” z klauzul limitacyjnych w art. 8–11 KE, a także wykładni „ścisłej konieczności” w art. 2 ust. 2 (dopuszczalność ingerencji w prawo do życia) oraz art. 15 ust. 1 (klauzula derogacyjna).

Doktryna marginesu oceny wraz z zasadą proporcjonalności są ugrunto-wanymi w orzecznictwie Trybunału metodami interpretacji Konwencji Euro-pejskiej „w działaniu” – szczególnie gdy zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia co do zakresu możliwej (legalnej) ingerencji władzy publicznej w sferę praw chronionych. Jak pisze T. Jasudowicz, ochrona praw człowieka jest „kontek-stowo i sytuacyjnie uwarunkowana” – stąd płynie postulat określania granic korzystania z praw człowieka i zakresu uprawnionej ingerencji państwa z uwzględnieniem specyfiki każdej sytuacji169.

166 Por. wyrok w sprawie Leyla Sahin p. Turcji [GC] z 12.05.2005 r., § 110.

167 Por. Y. Arai-Takahashi, op. cit., s. 14 oraz 193.

168 Por. np. wyrok w sprawie Walker p. Zjednoczonemu Królestwu z 22.08.2006 r. (na tle zarzutu dyskryminacji ze względu na płeć), § 32: According to the Court’s case-law, a difference

in treatment is discriminatory for the purposes of Article 14 if it “has no objective and reasonable justification”, that is if it does not pursue a “legitimate aim” or if there is not a reasonable relationship of proportionality between the means employed and the aim sought to be realised. […]. (podkr. M.B.)

169 Por. T. Jasudowicz, Zasada sytuacyjności [w:] T. Jasudowicz, B. Gronowska et al., Prawa