Wykładnia komparatystyczna a orzeczenia ETPC

Pojęcie „wykładni komparatystycznej” (porównawczej) nie jest jed-nolite. Na gruncie prawa krajowego stosowanie metody komparatystycznej może oznaczać odwoływanie się sądów krajowych do orzecznictwa i dorobku doktryny w innych krajach130, tymczasem na gruncie prawa międzynarodowe-go, a w szczególności omawianego w tym miejscu systemu Konwencji Euro-pejskiej, pod tym pojęciem rozumie się najczęściej porównywanie rozwiązań prawnych obowiązujących w państwach członkowskich (zarówno prawa, jak i praktyki krajowej)131. Co do zasady, z metodą komparatystyczną mamy do czynienia także w przypadku porównywania uregulowań międzynarodowych oraz orzecznictwa innych sądów międzynarodowych. Wykorzystywanie orzecz-nictwa międzynarodowego w orzeczeniach strasburskich będzie omawiane w dalszej części tego rozdziału.

Korzystanie z metody prawnoporównawczej przy wykładni Konwencji ma charakter akcesoryjny i nie wyłącza stosowania pozostałych metod inter-pretacji, w szczególności wykładni ewolucyjnej i autonomicznej132; wręcz prze-ciwnie – podejmowanie rozstrzygnięć uwzględniających zmieniający się kon-tekst społeczny w państwach europejskich wymaga przeglądu reprezentatyw-nej praktyki krajowej. W doktrynie podkreśla się, iż celem metody porównaw-czej nie jest osiąganie absolutnej jednolitości standardów ochrony praw czło-wieka w państwach-stronach Konwencji, bowiem poziom ochrony gwaranto-wany na podstawie KE to jedynie „standard minimalny”, a każde państwo

129 Por. wyrok Trybunału w sprawie Brudnicka p. Polsce z 3.03.2005 r.

130 Por. L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów, Toruń 2002, s. 226. Autor podkreśla wzrost znaczenia tej metody wykładni w orzecznictwie sądów konstytucyjnych.

131 P. Mahoney, The Comparative Method in Judgments of the European Court of Human

Rights: Reference Back to National Law [w:] G. Canivet et al., Comparative Law Before the Courts,

London 2004, s. 135.

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 183 może i powinno dążyć do jego podniesienia w krajowym porządku praw-nym133. Wykładnia komparatystyczna ma niewątpliwie najsilniejsze związki z wykładnią ewolucyjną, pozwalając Trybunałowi na obserwowanie przemian i tendencji zachodzących w krajowych porządkach prawnych.

Praktyczne zastosowanie wykładni porównawczej polega zazwyczaj na przeglądzie prawa i praktyki krajowej w określonej (reprezentatywnej) liczbie państw członkowskich Rady Europy. Przegląd ten ma pomóc Trybuna-łowi w zdefiniowaniu „minimalnego standardu ochrony”. Zadanie to nie jest łatwe, biorąc pod uwagę liczbę państw członkowskich, ich przeszłość prawno-polityczną oraz zróżnicowanie kultur i tradycji prawnych.

Stosowanie metody komparatystycznej ma szczególne znaczenie w roz-ważaniach dotyczących precedensów interpretacyjnych ETPC, bowiem orze-czenia wydane z wykorzystaniem tej metody mogą pretendować do miana najbardziej wpływowych i posiadających znaczną moc perswazyjną. Trybunał nieczęsto decyduje się na przeprowadzenie badań porównawczych w toku rozstrzygania sprawy, gdyż potrzeba takich badań jest determinowana charak-terem sporu. Niekiedy argumenty natury porównawczej są przedstawiane przez strony postępowania, a nie przez sam Trybunał; poza tym wyniki takiej ana-lizy nie zawsze znajdują odzwierciedlenie w treści orzeczenia134. Tym nie-mniej, jeśli orzeczenie Trybunału zawiera wyniki zastosowania metody kom-paratystycznej, można wyrazić przypuszczenie, że posiada ono walor prece-densu interpretacyjnego.

Przykłady wykorzystania omawianej metody potwierdzają tezę, iż ana-liza komparatystyczna jest jednym z elementów stosowania wykładni ewolu-cyjnej. W płaszczyźnie prawa do życia, chronionego w art. 2 Konwencji, warto wskazać na dwa wyroki ETPC – Pretty p. Zjednoczonemu Królestwu135 oraz

Vo p. Francji136. Pierwszy z nich dotyczył karalności tzw. zabójstwa

eutana-tycznego – Trybunał stanął przed pytaniem, czy z art. 2 Konwencji można wywieść prawo do „wspomaganego samobójstwa”. Odpowiadając negatyw-nie, Trybunał nie został przekonany argumentem, iż część państw

europej-133 Por. L. Wildhaber, The Role of Comparative Law in the Case-Law of the European Court of

Human Rights [w:] Internationale Gemeinschaft und Menschenrechte: Festschrift für Georg Ress,

Köln 2005, s. 1102.

134 Ibidem, s. 1104 – Despite the Court’s tendency to increasingly rely on comparative law

information, it does not always consider it appropriate to make that information available in the judgment.

135 Wyrok z 29.04.2002 r. Por. zwł. § 26–27.

skich zrezygnowała z karania tego rodzaju czynów137. Orzeczenie w sprawie Pretty można uznać za precedens interpretacyjny w zakresie wykładni art. 2 Konwencji na tle roszczeń o uznanie „prawa do eutanazji”. Natomiast wyrok w sprawie Vo p. Francji dotyczył niełatwego zagadnienia prawnego, a miano-wicie: czy z konwencyjnego zobowiązania do ustawowej ochrony życia wyni-ka obowiązek ustawowej wyni-karalności nieumyślnego spowodowania śmierci płodu ludzkiego. Innymi słowy, od Trybunału oczekiwano rozstrzygnięcia, w jakim momencie życia człowieka zaczyna on być objęty gwarancjami okre-ślonymi w art. 2 Konwencji. Analiza porównawcza prawa i praktyki krajowej w tej sprawie objęła nie tylko państwa członkowskie Rady Europy, lecz nawet państwa pozaeuropejskie. Ponadto Trybunał porównywał standardy ochrony prawa do życia zawarte w innych instrumentach międzynarodowych138. Osta-tecznie Trybunał uchylił się od odpowiedzi na pytanie co do statusu prawnego nasciturusa na gruncie Konwencji, stwierdzając jednocześnie brak jednolitego podejścia w tej dziedzinie wśród państw europejskich139.

Wśród orzeczeń wykorzystujących metodę komparatystyczną na tle art. 3 Konwencji (zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania), warto wspomnieć o decyzji ETPC odnośnie dopuszczalności skargi w sprawie Papon

p. Francji140. Jednym z aspektów tej sprawy był zarzut, iż bardzo

zaawanso-wany wiek skarżącego (90 lat w chwili podejmowania rozstrzygnięcia przez Trybunał) stanowi per se przesłankę odstąpienia od wykonywania kary pozba-wienia wolności, gdyż w przeciwnym wypadku detencja narusza gwarancję zawartą w art. 3 Konwencji. W swojej decyzji Trybunał przytoczył uregulowa-nia innych państw europejskich (w tym m.in. Rumunii, Rosji, Ukrainy, Nie-miec, Grecji i Hiszpanii) dotyczące wpływu wieku skazanego na wykonywanie

137 Analizę porównawczą w tej sprawie przedstawiło stowarzyszenie interweniujące jako strona trzecia (Voluntary Euthanasia Society). Trybunał stwierdził jednak, iż even if circumstances

prevailing in a particular country which permitted assisted suicide were found not to infringe Article 2 of the Convention, that would not assist the applicant in this case, where the very different proposition – that the United Kingdom would be in breach of its obligations under Article 2 if it did not allow assisted suicide – has not been established. (§ 41 in fine).

138 Por. zwł § 75 wyroku: Unlike Article 4 of the American Convention on Human Rights, which

provides that the right to life must be protected “in general, from the moment of conception”, Article 2 of the Convention is silent as to the temporal limitations of the right to life and, in particular, does not define “everyone” (“toute personne”) whose “life” is protected by the Convention.

139 Por. § 84 wyroku: At European level, the Court observes that there is no consensus on the

nature and status of the embryo and/or foetus [...], although they are beginning to receive some protection in the light of scientific progress and the potential consequences of research into genetic engineering, medically assisted procreation or embryo experimentation.

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 185 kary pozbawienia wolności, jednak nie znalazł podstaw do uznania, iż deten-cja skarżącego przekracza „minimalny poziom dolegliwości” z powodu jego wieku ani z innych przyczyn.

Metoda komparatystyczna w sprawach na tle art. 6 ust. 1 Konwencji (prawo do rzetelnego procesu) znalazła zastosowanie m.in. w wyrokach

McElhinney p. Irlandii oraz Fogarty p. Zjednoczonemu Królestwu141. Obie

spra-wy wiązały się z zagadnieniem immunitetu jurysdykcyjnego (state immunity) przed sądami państwa obcego. W sprawie McElhinney Trybunał dysponował rozległym materiałem porównawczym, obejmującym przykłady praktyki sądo-wej świadczącej o podtrzymaniu doktryny immunitetu państwa w stosunku do acta iure imperii m.in. we Francji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i Szwaj-carii142. Dodatkowo Trybunał wziął pod uwagę uregulowania dotyczące state immunity w państwach common law, a także postanowienia Europejskiej konwencji o immunitecie państwa z 1972 r. Ostatecznie ETPC uznał, że w świe-tle materiału porównawczego można zauważyć tendencję do ograniczania immunitetu państwa w stosunku do działań lub zaniechań powodujących szkodę na osobie, jednak tendencja ta nie ma charakteru uniwersalnego143. Stosunkiem głosów 12 do 5 Trybunał stwierdził, że zamknięcie skarżącemu sądowej możliwości dochodzenia roszczeń przed sądami irlandzkimi, spowo-dowane skutecznym powołaniem się Zjednoczonego Królestwa na immunitet jurysdykcyjny, nie naruszało prawa do sądu gwarantowanego implicite w art. 6 ust. 1 Konwencji.

Natomiast w wyroku Fogarty Trybunał rozpatrywał zarzut naruszenia prawa dostępu do sądu poprzez uznanie przez sądy brytyjskie immunitetu jurysdykcyjnego Stanów Zjednoczonych w odniesieniu do roszczeń skarżącej z zakresu prawa pracy. Roszczenie to dotyczyło zatrudnienia w placówce dy-plomatycznej USA, co wypłynęło na sklasyfikowanie działań władz USA przez sądy brytyjskie jako acta iure imperii i w konsekwencji stwierdzenie braku jurysdykcji. Poza wspomnianą już Europejską konwencją o immunitecie Pań-stwa, materiał prawnoporównawczy w sprawie Fogarty obejmował m.in. Pro-jekt artykułów o immunitetach jurysdykcyjnych państw i ich własności przygoto-wany przez Komisję Prawa Międzynarodowego, a także projekt Konwencji o immunitecie państwa zaproponowany przez International Law Association144.

141 Oba wyroki zapadły przed Wielką Izbą ETPC 21.11.2001 r.

142 Por. § 27 wyroku.

143 Por. § 38 wyroku.

Podobnie jak w sprawie McElhinney, Trybunał odnotował „trend” polegający na ograniczaniu immunitetu państwa w stosunku do sporów z zakresu prawa pracy, skądinąd Trybunał stwierdził brak jednolitej praktyki odnośnie uzna-wania immunitetu państwa w zakresie roszczeń pracowników administracyj-nych placówek dyplomatyczadministracyj-nych. W każdym wypadku, sądy brytyjskie nie uchybiły – zdaniem Trybunału – obowiązującym standardom międzynarodo-wym, włącznie z art. 6 ust. 1 Konwencji145.

Dobrym przykładem wykorzystania analizy porównawczej regulacji kra-jowych na tle art. 8 Konwencji (prawo do poszanowania prywatności) jest sprawa Odièvre p. Francji146. Skarżąca domagała się ujawnienia przez władze krajowe tożsamości jej biologicznej matki, która skorzystała z prawa do „ano-nimowego urodzenia”, znanego we Francji od XVII wieku. Trybunał stanął wobec pytania, czy prawo skarżącej do poznania tożsamości swojej matki biologicznej (jako element prawa gwarantowanego w art. 8 Konwencji) prze-waża nad prawem do zachowania anonimowości przez tę ostatnią. Posługując się metodą prawnoporównawczą Trybunał ustalił, że prawo do „anonimowe-go urodzenia” jest rzadkością w jurysdykcjach europejskich – jedynie ustawo-dawstwo włoskie i luksemburskie nie nakłada na rodziców biologicznych obowiązku zarejestrowania narodzin lub podania swoich danych osobowych przy rejestracji. Trybunał odnotował, iż w większości państw (w tym m.in. Norwegii, Holandii, Belgii, Niemczech, Hiszpanii, Danii i Zjednoczonym Kró-lestwie) prawo przewiduje taki obowiązek147. Trybunał porównywał także uregulowania w zakresie możliwości dostępu do informacji o rodzicach bio-logicznych. Mimo że konstrukcja prawa do „anonimowego urodzenia” w pra-wie francuskim odbiegała od większości regulacji w państwach Rady Europy, Trybunał nie znalazł podstaw dla orzeczenia w tym przypadku o naruszeniu art. 8 Konwencji148. Na marginesie trzeba wspomnieć, że orzeczenie zapadło niewielką większością głosów (10 do 7), a wszyscy sędziowie mniejszości sporządzili wspólną opinię odrębną.

145 Por. § 37 wyroku in fine: Certainly, it cannot be said that the United Kingdom is alone in

holding that immunity attaches to suits by employees at diplomatic missions or that, in affording such immunity, the United Kingdom falls outside any currently accepted international standards.

146 Wyrok z 13.02.2003 r. [GC], zwł. § 19 i 47.

147 Por. § 19 orzeczenia.

148 Por. § 47 wyroku in fine: In the light not only of the diversity of practice to be found among

the legal systems and traditions but also of the fact that various means are being resorted to for abandoning children, the Court concludes that States must be afforded a margin of appreciation to decide which measures are apt to ensure that the rights guaranteed by the Convention are secured to everyone within their jurisdiction.

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 187 Kolejnym przykładem jest orzeczenie na tle art. 10 Konwencji (prawo do wolności ekspresji) – Nikula p. Finlandii149. Wyrok w tej sprawie dotyczył zarzutu naruszenia art. 10 KE poprzez skazanie skarżącej za rzekome zniesła-wienie prokuratora w toku procesu karnego, w którym skarżąca występowała w charakterze obrońcy. W swoim wyroku Trybunał przytoczył dane prawno-porównawcze przedstawione przez interwenienta – organizację „Interrights”. Z przedstawionych informacji wynikało, iż część państw Rady Europy (m.in. Belgia, Dania, Francja, Włochy, Holandia), a także niektóre państwa pozaeu-ropejskie (Australia, Kanada, RPA) ustanowiła w swoim ustawodawstwie immunitet materialny chroniący pełnomocników i obrońców występujących w sądzie przed skutkami ekscesywnego skorzystania z wolności wypowiedzi150. Trybunał rozstrzygnął sprawę na korzyść skarżącej, jednakże jego argumen-tacja nie zawiera wskazówek co do wpływu materiału prawnoporównawcze-go na ostateczną decyzję Trybunału.

Przytoczone powyżej przykłady dotyczą praktyki orzeczniczej nowego Trybunału – szereg wcześniejszych przypadków korzystania z metody kompa-ratystycznej przez ETPC oraz Komisję omawia w swojej monografii M. Kikke-ri151,który zwraca uwagę na fakt, iż metoda ta ma charakter „wnioskowania otwartego” i jest ściśle związana z rozstrzyganiem w oparciu o rozumowania wartościujące (value-based reasoning)152. Otwarty charakter metody kompara-tystycznej polega zaś przede wszystkim na tym, że nie ma gotowych „wzor-ców” posługiwania się tą metodą, także w zakresie materiałów źródłowych, na podstawie których dokonuje się wnioskowań porównawczych. Jak już wspomniano, najbardziej klasyczną formą metody komparatystycznej w ETPC jest porównywanie określonych regulacji normatywnych w krajowych porząd-kach prawnych, jednakże materiałem porównawczym może być równie do-brze praktyka sądów krajowych153, opracowania doktrynalne154 czy też uregu-lowania międzynarodowe (traktatowe i nietraktatowe).

149 Wyrok z 21.03.2002 r., zwł. § 22–28.

150 Por. § 22 wyroku.

151 Por. M. Kikkeri, Comparative Legal Reasoning and European Law, Dodrecht–Boston–Lon-don 2001, s. 153–184.

152 Ibidem, s. 185–186.

153 Także sądów pozaeuropejskich – por. np. obszerne odwołania do wyroków sądów USA i Kanady w wyroku Appleby v. Zjednoczonemu Królestwu z 6.03.2003 r., § 24–34. Wprawdzie posłużenie się orzecznictwem sądów amerykańskich i kanadyjskich stanowiło część argumentacji strony skarżącej, jednakże przytoczenie tych spraw w wyroku ETPC pozwala domniemywać, że stanowiły one materiał źródłowy dla potrzeb prawnoporównawczych. Zob. także wyrok w spra-wie Evans p. Zjednoczonemu Królestwu z 10.04.2007, § 43–49.

P. Mahoney przyznaje, że metoda komparatystyczna może być krytyko-wana, zważywszy na fakt, iż kontrola wykonywania zobowiązań na postawie Konwencji polega często na ocenie zarzutów wobec prawa i praktyki krajowej, stąd odwoływanie się do regulacji wewnętrznych w innych państwach może wydawać się nieuzasadnione155. Autor broni jednak wnioskowania porównaw-czego, podkreślając że ma ono na celu badanie „postaw” i „wartości” obec-nych w europejskich społeczeństwach demokratyczobec-nych, a nie dostosowywa-nia wymogów Konwencji do „standardów minimalnych” obecnych w pań-stwach członkowskich Rady Europy156.

Wykładnia komparatystyczna posiada silne związki z wykładnią ewo-lucyjną, w połączeniu z którą pozwala Trybunałowi na obserwowanie prze-mian i tendencji zachodzących w krajowych porządkach prawnych. Kończąc rozważania o metodzie porównawczej, chcę zwrócić uwagę na jej dwie ce-chy swoiste: po pierwsze, można odnieść wrażenie, że Trybunał preferuje stosowanie tej metody według pewnego „klucza” – po części geograficznego, a po części związanego z tradycjami prawnymi danego państwa. Pojawia się tu wątpliwość, czy wykorzystywanie materiału porównawczego pochodzące-go wyłącznie z państw zachodnioeuropejskich pozwala na dokonywanie uogólnień reprezentatywnych dla całego kontynentu europejskiego. Można postawić tezę, że analiza komparatystyczna z prawdziwego zdarzenia po-winna obejmować jeśli nie wszystkie, to przynajmniej większość państw-stron Konwencji Europejskiej.

Druga uwaga dotyczy natomiast sposobu wykorzystania materiału po-równawczego w argumentacji Trybunału. Bardzo często z treści wyroku nie wynika, jaki wpływ na rozstrzygnięcie wywarły argumenty natury kompara-tystycznej. Być może sytuacja byłaby czytelniejsza, gdyby Trybunał nieco konsekwentniej stosował ten rodzaj wykładni157. Oczywiście, metoda

kompa-154 Posługiwanie się poglądami doktryny prawa w orzeczeniach ETPC jest bardzo rzadkie, ale w pełni dopuszczalne, biorąc pod uwagę mutatis mutandis treść art. 38 § 1 „d” Statutu MTS (teachings of the most highly qualified publicists of the various nations jako pomocnicze źródło ustalania treści normy prawa międzynarodowego). Por. odwołanie do artykułu R. Garetta, State

Immunity in Employment Matters, „International and Comparative Law Quarterly” 1997, nr 46,

w wyroku ETPC w sprawie Fogarty p. Zjednoczonemu Królestwu, § 29).

155 P. Mahoney, op. cit., s. 145.

156 Ibidem, s. 146. P. Mahoney podkreśla także, że dzięki metodzie komparatystycznej można

nadać aktualny sens wartościom ogólnie wyrażonym np. w preambule do KE.

157 Pogląd ten zdaje się reprezentować P. Mahoney: I could well sympathize with the likely

feeling of professional comparative lawyers that if something is to be done it should be done properly and not with such broad-brush generality. But we are again back to the problem of the resources

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 189 ratystyczna ma charakter pomocniczy i uzupełnia inne rodzaje wykładni Kon-wencji, jednakże odpowiednie jej wykorzystanie powinno polegać na sformu-łowaniu przez Trybunał wniosków i włączeniu ich do treści orzeczenia.