1. Uwagi wstępne
Aby usystematyzować rozważania o występowaniu i funkcjach pre-cedensów w uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka, konieczne jest przedstawienie organów realizujących kompetencje orzecznicze, czyli podej-mujących rozstrzygnięcia co do naruszenia norm prawnomiędzynarodowych w systemach ochrony praw człowieka. Posługiwanie się terminem „kompeten-cji orzeczniczych” wymaga pewnego wyjaśnienia. W szczególności, należy rozważyć, co oznacza pojęcie „orzeczenia” w kontekście działalności organów traktatowych systemu ONZ.
Można przyjąć, że „orzeczenie” jest rezultatem zastosowania normy (norm) prawa do zindywidualizowanej sytuacji faktycznej przez organ do tego upoważniony, w toku rozstrzygania sporu lub innej kwestii. Pojęcie „orze-czenia” posiada zbliżone, jeśli nie to samo znaczenie w prawie krajowym i międzynarodowym. Wydanie orzeczenia związane jest z co najmniej dwoma domniemaniami. Po pierwsze, można zakładać, że organ wydający orzeczenie posiada do tego kompetencję rozumianą jako prawnie przewidzianą
możli-wość sądowego lub quasi-sądowego stosowania prawa i wydawania rozstrzy-gnięć odnośnie przedłożonych mu sporów. Kompetencja ta wynika z woli państw, tj. wyraźnego uznania kognicji danego organu do rozpatrywania spraw danego rodzaju. Drugie domniemanie dotyczy jurysdykcji organu stosującego prawo międzynarodowe – należy domniemywać, że wydanie orzeczenia co do meritum oznacza uprzednie stwierdzenie przez dany organ swojej właściwo-ści do rozpoznania przedłożonego mu sporu.
W uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka funkcjonują ciała międzynarodowe, które posiadają kompetencje do wydawania decyzji niewią-żących. Rozstrzygnięć organów traktatowych systemu ONZ nie można stawiać w jednym rzędzie z wyrokami sądów międzynarodowych, te ostatnie bowiem wiążą wiążą bezpośrednio i wyraźnie. Zazwyczaj o wiążących wyrokach mówimy w przypadku sądowego stosowania prawa, natomiast o opiniach – gdy proces zastosowania normy prawa do indywidualnego przypadku odby-wa się przed organem quasi-sądowym. Od tak rozumianych opinii należy odróżnić „opinie doradcze”, którym nie odmawia się statusu orzeczeń między-narodowych, mimo że ich przedmiotem nie jest rozstrzygnięcie sporu.
Należy przyjąć, że zarówno wyroki organów międzynarodowych, jak i ich opinie czy decyzje, stanowią orzeczenia rozstrzygające o odpowiedzial-ności prawnomiędzynarodowej. Kwestia mocy wiążącej jest oczywiście bardzo istotna, tym niemniej przeprowadzenie linii podziału pomiędzy „wiążącymi wyrokami” a „niewiążącymi opiniami” w prawie międzynarodowym praw człowieka byłoby zbytnim uproszczeniem. Niekiedy bowiem nawet formalnie niewiążące opinie mogą mieć charakter niewiele odbiegający od rozstrzygnięć wiążących – mam tu na myśli przede wszystkim decyzje Komitetu Praw Czło-wieka1. Z drugiej strony praktyka międzynarodowa w zakresie wykonywania decyzji organów traktatowych ONZ wyraźnie odbiega od analogicznej prakty-ki w odniesieniu do wyroków sądów międzynarodowych.
W niniejszym rozdziale analizuję zagadnienie precedensu w działalności organów traktatowych funkcjonujących w systemie uniwersalnym, tj. systemie ochrony praw człowieka bazującym na Organizacji Narodów Zjednoczonych. Organy te nazywa się „komitetami traktatowymi”, gdyż zostały powołane do monitoringu i egzekwowania zobowiązań zawartych w określonym traktacie
1 R. Wieruszewski podziela stanowisko M. Nowaka odnośnie braku konieczności wprowa-dzenia explicite wiążącego charakteru decyzji Komitetu – ONZ-owski system ochrony praw
czło-wieka [w:] B. Banaszak et al., System ochrony praw człoczło-wieka, Zakamycze 2005, s 110. Istotnie
– już choćby z zasady dobrej wiary przy podejmowaniu zobowiązań określonych w Protokole Opcyjnym do MPPOiP (por. niżej) płynie obowiązek wykonywania decyzji Komitetu.
Rozdział III. Orzecznictwo organów traktatowych... 107 o zasięgu powszechnym, tj otwartym podpisu dla wszystkich państw członkow-skich ONZ. Kompetencje komitetów traktatowych są zróżnicowane i nie we wszystkich przypadkach obejmują uprawnienia o rozstrzygania sporów indywi-dualnych. Najbardziej charakterystyczną cechą komitetów traktatowych, posia-dających kompetencje do wydawania orzeczeń, jest ich quasi-sądowy charak-ter. Nie istnieje bowiem światowy sąd międzynarodowy posiadający kompeten-cje do rozpatrywania skarg indywidualnych (tj. pochodzących od jednostek) na tle któregokolwiek z traktatów ONZ poświęconych ochronie praw człowieka. Komitety traktatowe, które posiadają kompetencję do przyjmowania zawiadomień indywidualnych o naruszeniu danego traktatu, są nazywane organami petycyjnymi. Właściwość do rozstrzygania petycji jest tożsama z „kompetencjami orzeczniczymi”, o których mowa powyżej. W historycznym rozwoju systemów ochrony praw człowieka petycja stanowiła i nadal stanowi główny środek proceduralny kontroli międzynarodowej2. Trzeba natomiast zauważyć, że prawo petycji w systemach ochrony praw człowieka stało się de facto prawem do zaskarżenia działania państwa sprzecznego ze zobowiązania-mi prawnozobowiązania-międzynarodowyzobowiązania-mi.
Uprawnione jest stwierdzenie, że kompetencje orzecznicze w odniesie-niu do traktatów ONZ z dziedziny praw człowieka posiada Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. W świetle art. 36 ust. 1 Statutu MTS,
jurysdykcja Trybunału obejmuje wszelkie sprawy przedłożone przez strony oraz wszel-kie kwestie wyraźnie wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz obowiązujących traktatach i konwencjach.
Szereg traktatów ONZ z dziedziny praw człowieka zawiera postanowie-nia dotyczące jurysdykcji MTS. Dobrym przykładem jest tutaj art. 22 KEDR, który przewiduje przekazanaie sporu do MTS na żądanie jednej ze stron, jeżeli spór nie został wcześniej załatwiony w drodze rokowań lub za pośred-nictwem procedur wyraźnie przewidzianych w tej Konwencji, a więc w szcze-gólności procedury międzypaństwowej przed Komitetem ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej3. Także 44 MPPOiP dotyczy pośrednio jurysdykcji
2 Por. rozprawę doktorską J. Rezmer napisaną pod kierunkiem Prof. J. Symonidesa, Petycja
w systemie Narodów Zjednoczonych jako środek międzynarodowej kontroli przestrzegania praw człowieka, Toruń 2008, dostępną w Bibliotece Głównej UMK.
3 Jak już wspomniano wcześniej, art. 22 KEDR stał się podstawą skargi Gruzji przeciwko Federacji Rosyjskiej do MTS, złożonej 12 sierpnia 2008 r. Gruzja zarzuciła Rosji poważne na-ruszenie zobowiązań zawartych w art. 2, 3, 4, 5 i 6 KEDR.
MTS, aczkolwiek nie może on zastępować porozumienia o oddaniu sporu przed Trybunał4.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – jako główny organ sądow-niczy ONZ – odgrywa niebagatelną rolę w zakresie interpretacji prawa mię-dzynarodowego „poprzez” prawa człowieka, mimo skąpej praktyki orzeczni-czej w odniesieniu do traktatów z tej dziedziny. C. Tomuschat zwraca uwagę, iż wkład MTS w rozwój prawa międzynarodowego praw człowieka polegał na ustaleniu ich strategicznego miejsca w porządku prawnomiędzynarodowym, głównie poprzez opinie doradcze. Z najważniejszych postępowań spornych przed MTS, które odnosiły się do praw człowieka, autor wymienia sprawę Barcelona Traction, sprawę dotyczącą ludobójstwa (Bośnia i Hercegowina prze-ciwko Jugosławii) oraz sprawy LaGrand i Avena (omawiane w poprzednim rozdziale)5. Funkcje orzecznicze MTS nie będą omawiane w tym miejscu z uwagi na to, że jako jeden z głównych organów ONZ Trybunał ten znajduje się raczej „ponad” niż „wewnątrz” jakiegokolwiek podsystemu ochrony praw człowieka. Po drugie, MTS jest sądem stricte międzypaństwowym i jedynie państwa mają locus standi w postępowaniu spornym przed tym Trybunałem6. Po trzecie, kompetencje MTS oraz jego stanowisko wobec stosowania prece-densów w praktyce orzeczniczej zostały poruszone w poprzednim rozdziale.