Struktura precedensów

Omawiając kwestie definicyjne (por. pkt 2.2.), zwróciłem uwagę na różnicę pomiędzy formalnym materialnym i znaczeniem precedensu.

35 Por. L. Morawski, Główne problemy..., s. 214. Nieco inaczej rozkłada akcenty w definicji precedensu prawotwórczego Z. Ziembiński, pisząc: Precedens prawotwórczy polega w istocie na tym,

iż z faktem wydania przez określony organ decyzji w jakiejś sprawie bez wyraźnych podstaw w do-tychczas przyjętym systemie norm prawnych – doktryna prawnicza wiąże uzasadnienie, że decyzja taka jest przejawem uznania za obowiązującą pewnej normy generalnej i abstrakcyjnej, niesformuło-wanej dotąd w sposób wyraźny – Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 264.

36 Por. M. Zirk-Sadowski, op. cit., s. 75.

37 Ibidem.

38 Por. L. Morawski, Główne problemy..., s. 214 oraz J. Wróblewski, Interpretatio secundum,

W pewnym uproszczeniu, precedens w sensie formalnym to decyzja sądowa o określonym potencjale wpływu na decyzje późniejsze, natomiast precedens w sensie materialnym to reguła ogólna, która stanowi podstawę lub wzór przy rozstrzyganiu podobnych spraw w przyszłości. Poniżej zajmuję się problemem wyróżnienia reguły ogólnej w orzeczeniu sądowym, a konkretnie – elementu zwanego tradycyjnie ratio decidendi oraz elementów orzeczenia niezwiąza-nych bezpośrednio z rozstrzygnięciem, czyli obiter dicta.

4.1. Rationes decidendi

Pojęcie ratio decidendi było bardzo wnikliwie analizowane w dok-trynie państw common law39, czemu trudno się dziwić, zważywszy na potrze-bę precyzyjnego określenia wiążącej treści normatywnej zawartej orzecze-niach sądowych40. Tym niemniej próba zdefiniowania ratio decidendi w syste-mach civil law nie jest bezprzedmiotowa, biorąc pod uwagę rosnącą rolę orzecznictwa także w krajach o kontynentalnej tradycji prawnej41, co dotyczy w szczególności prawa publicznego państw civil law42.

W państwach common law generalnie odróżnia się podstawę norma-tywną rozstrzygnięcia od „reguły decyzji”43. J. Wróblewski traktuje regułę decyzji jako przesłankę, z której „płynie” decyzja sądowego stosowania prawa; reguła może być oparta na przepisach prawnych w rozumieniu bezpośrednim, po dokonaniu interpretacji dla potrzeb rozstrzyganego wypadku czy też zin-terpretowanych niezależnie od rozpatrywanej sprawy np. w innych orzecze-niach sądowych44. Autor konsekwentnie unika jednak używania terminu ratio

39 Por. A.L. Goodhart, Determining the ratio decidendi of a case, „Yale Law Journal” 1930, nr 2, s. 161–183; J.L. Montrose, The ratio decidendi of a case, „Modern Law Review” 1957, nr 20, s. 587–595; A.W.B. Simpson, The ratio decidendi of a case and the doctrine of binding precedent, Oxford 1960.

40 Por. G. Marshall, What is Binding in a Precedent? [w:] D.N. MacCormick, R.S. Summers,

op. cit., s. 505.

41 Por. L. Morawski, Główne problemy..., s. 217 et seq. Zjawisku wzrostu znaczenia sów w krajach civil law towarzyszy postępująca liberalizacja w podejściu do związania preceden-sem w państwach anglosaskich.

42 Por. m.in. P. Badura, Die Bedeutung von Präjudizien im öffentlichen Recht [w:] Die

Bedeu-tung von Präjudizien im deutschen und franzözischen Recht. Referate des 5. deutsch-französischen Juristentreffens in Lübeck vom 13.–16. Juni 1984, Frankfurt am Main 1985, s. 49–74 oraz w tej

samej pracy zbiorowej: G. Vedel, Le Précédent Judiciaire en Droit Public, s. 75–99.

43 Por. J. Wróblewski, Podstawa normatywna i reguła decyzji w sądowym stosowaniu prawa, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1969, t. III, s. 7–30.

Rozdział I. Precedens w teorii prawa 41 decidendi, stąd wniosek, że traktuje on powyższy termin jako należący wyłącz-nie do siatki pojęciowej systemu prawa w państwach anglosaskich.

Istotnie, na gruncie common law pojęcie ratio decidendi (któremu w pra-wie amerykańskim odpowiada termin: a holding45) utożsamiane jest z regułą wiążącą o charakterze normatywnym, w pozostałych przypadkach ratio może oznaczać „element perswazyjny”, który w określony sposób wpłynął na pod-jęcie decyzji późniejszej. L. Morawski stwierdza, że ratio decidendi to reguła, za pomocą której sąd rozstrzygnął sprawę46, z kolei N. MacCormick definiuje ratio decidendi jako:

the rule or principle of decision for which a given precedent is the authoritative source, whether that rule or principle of decision is then to be treated as binding or only as persuasive in some degree for other later decider of similar questions47.

W tym samym opracowaniu autor formułuje dużo dokładniejszą defini-cję omawianego pojęcia, odnosząc je do teorii uzasadnienia sędziowskiego w kontekście rozstrzygania indywidualnego sporu prawnego. Definicja ta jest oparta na założeniu, że sędziowie dokonują oceny faktycznej i prawnej sprawy oraz rozstrzygają spór bazując na wartościowaniu argumentów podanych przez strony procesu. Stosownie do tego założenia, N. MacCormick stwierdza, iż,

„Ratio decidendi” is a ruling expressly or impliedly given by a judge which is sufficient to settle a point of law put in issue by the parties’ arguments in a case, being a point on which a ruling was necessary to his justification (or one of his alternative justifications) of the deci-sions in the case48.

Charakterystyczną cechą definicji N. MacCormicka jest nawiązanie do elementu „wystarczalności” i „konieczności” dla rozstrzygnięcia sprawy.

Za-45 A. Ludwikowska, System prawa Stanów Zjednoczonych, Toruń 1999, s. 57. Według autor-ki, „ratio decidendi” (holding) znajduje się w wytłumaczeniu, dlaczego i jaką zasadę prawa

zasto-sowano w świetle danych faktów i dlaczego doprowadziła ona sąd do takiej konkluzji.

46 Por. L. Morawski, Główne problemy..., s. 215.

47 Por. N. MacCormick, Why Cases have Rationes and What These Are? [w:] L. Goldstein (red.), Precedent in Law, Oxford 1991, s. 156.

48 Ibidem, s. 170. G. Marshall (op. cit., s. 512) zwraca uwagę, że przytoczona definicja jest

węższa od zaproponowanej przez R. Crossa w monografii pt. Precedent in English Law (Oxford University Press 1961, s. 512): ratio decidendi is any rule of law expressly or implicitly treated by

the judge as a necessary step in reaching his conclusion, having regard to the line of reasoning adopted by him, or a necessary part of his direction to the jury.

stosowana reguła decyzji powinna zatem cechować się wystarczającym stop-niem ogólności, tak aby odpowiadała faktom konkretnej sprawy, a jednocze-śnie nie była zbyt szczegółowa, gdyż każdy dodatkowy, zbędny szczegół ogra-nicza jej zakres zastosowania. Jednocześnie ratio decidendi powinno być ko-nieczne dla ustosunkowania się do argumentów stron, co oznacza, że w pro-cesie rozstrzygania sprawy sąd może pominąć argumenty nierelewantne.

4.2. Obiter dicta

Obiter dicta w strukturze precedensu są najczęściej charakteryzo-wane przy użyciu definicji negatywnej jako te elementy rozstrzygnięcia, które nie stanowią rationes decidendi49. Są to zatem komentarze, wywody sądu nie będące bezpośrednim oparciem dla takiego a nie innego rozstrzygnięcia spra-wy. Nie można jednak pomijać faktu, iż w państwach anglosaskich obiter dicta mogą posiadać różny stopień perswazyjności względem późniejszych orze-czeń, zatem zbyt dużym uproszczeniem byłoby przyjęcie, że stanowią one „mniej znaczącą” część precedensu50.

Trudno oprzeć się w tym miejscu zwięzłym rozważaniom prawnoporów-nawczym dotyczącym orzecznictwa międzynarodowego. Nie wchodząc szcze-gółowo w materię precedensu w prawie międzynarodowym, gdyż będzie o tym mowa w następnym rozdziale, warto odnotować, że odróżnienie obiter dictum od ratio decidendi w orzeczeniu sądu międzynarodowego nie ma aż tak do-niosłych konsekwencji prawnych, co w państwach common law. Ta sama konkluzja dotyczy również państw systemu kontynentalnego.

Z drugiej jednak strony dokonanie takiego rozróżnienia może być uży-teczne, gdyż obrazuje proces „dochodzenia sądu do rozstrzygnięcia”, w tym kwestie, które były rozważane w toku rozumowania sędziowskiego (ang. ju-dicial reasoning). W nauce prawa międzynarodowego odróżnieniem obiter dicta od rationes decidendi zajmował się M. Shahabuddeen, wskazując zarów-no na podejście negujące sens dokonywania takich podziałów51, jak również

49 Por. R. Cross, op. cit., s. 80 oraz A. Orłowska, Moc wiążąca precedensu, „Przegląd Sądowy” 2000, nr 7–8, s. 7.

50 Ibidem, a także s. 85, na której autor stwierdza: A „dictum” must therefore be described as a rule of law stated by a judge which was neither expressly nor impliedly treated by him as a necessary step in reaching his conclusion. […] A statement may be a dictum either because it applies to facts other that those before the court, or else because, although it applies to such facts, it is too wide to constitute the „ratio decidendi”.

51 Por. M. Shahabuddeen, Precedent in the World Court, Cambridge University Press 1996, s. 153–154. Autor odwołuje się m.in. do opinii H. Lauterpachta (Development of International

Rozdział I. Precedens w teorii prawa 43 faktyczne występowanie tego rozróżnienia w orzecznictwie Międzynarodowe-go Trybunału Sprawiedliwości52.

Dla potrzeb badań nad koncepcją precedensu w orzecznictwie sądów międzynarodowych kategorie obiter dictum i ratio decidendi nie powinny być pomijane, bowiem mogą one posłużyć do czytelnego przedstawienia struktury