Wykładnia autonomiczna w orzeczeniach ETPC

Kolejną dyrektywą wykładni specyficznej dla systemu Konwencji jest interpretacja autonomiczna118. Istota tej metody wykładni polega na przypisaniu określonym pojęciom prawnym znaczenia „niezależnego” od ro-zumienia tych pojęć w krajowych porządkach prawnych. Według G. Letsas’a, Trybunał wypracował „teorię pojęć autonomicznych”, według której szereg terminów języka prawnego korzysta z atrybutu „niezależności semantycz-nej”119. Wykładnia autonomiczna służy przede wszystkim zapobieganiu „omi-jania” gwarancji konwencyjnych przez państwa-strony wskutek różnic termi-nologicznych w krajowych porządkach prawnych na tle pojęć użytych

111 Wyrok z 23.11.1983 r., Series A no. 70, § 32. Trybunał odwołał się w tym wyroku do wykładni ewolucyjnej w połączeniu z wykładnią pro democratiae: [The Convention] is a living

instrument to be read “in the light of the notions currently prevailing in democratic States”.

112 Wyrok z 28.10.1987 r., Series A no. 126, § 41

113 Wyrok z 7.07.1989 r., Series A no. 161, § 102.

114 Wyrok z 30.06.1993 r., Series A no. 264, § 35.

115 Wyrok z 23.03.1995 r. [GC], Series A no. 310, § 71.

116 Por. opinie odrębne: sędziego Martensa do wyroku w sprawie Cossey p. Zjednoczonemu

Królestwu z 27.09.1990 r., sędziego Morenilla do wyroku w sprawie Kroon i inni p. Holandii

z 27.10.1994 r. oraz sędziego Jambreka do wyroku w sprawie Gustafsson p. Szwecji z 25.04.1996 r.

117 Liczba orzeczeń ustalona na podstawie kwerendy w bazie HUDUC; por. np. wyroki w spra-wach Matthews p. Zjednoczonemu Królestwu z 18.02.1999 r., § 39; Selmouni p. Francji z  8.07.1999 r., § 101; Pretty p. Zjednoczonemu Królestwu z 29.04.2002 r., § 54; Leyla Sahin p. Turcji z 12.05.2005 r., § 136.

118 Por. C. Mik, Metodologia..., s. 25 i n. oraz G. Letsas, The truth in autonomous concepts: how

to interpret the ECHR, „European Journal of International Law” 2004, nr 15, issue 2, s. 279–305.

w Konwencji. Zdaniem C. Mika, ratio tej metody interpretacji Konwencji polega na dążeniu do jak najpełniejszej realizacji celu i urzeczywistnienia przedmiotu traktatu, a także zapewnienia spójnego i zunifikowanego proce-su interpretacji120.

Zanim przejdę do podania przykładów orzeczeń ETPC związanych z teo-rią pojęć autonomicznych, chcę podkreślić, że orzeczenia wykorzystujące tę metodę interpretacji nie tylko u s t a l a j ą metodę wykładni danego pojęcia konwencyjnego, lecz także zawierają o c e n ę klasyfikacji pojęcia bądź insty-tucji w prawie krajowym pod kątem Konwencji. Struktura takich orzeczeń jest dwudzielna: w pierwszej części Trybunał orzeka (bądź przypomina), że „po-jęcie X ma znaczenie autonomiczne w systemie Konwencji”. Natomiast w dru-giej (następującej bezpośrednio) Trybunał ustala, czy klasyfikacja pojęcia X w prawie krajowym mieści się w zakresie semantycznym pojęcia konwencyj-nego. Rządom pozwanym najczęściej zależy na wykazaniu zasadności od-miennej klasyfikacji pojęcia lub instytucji w prawie krajowym, podczas gdy skarżący argumentują, iż różnice w terminologii prawa krajowego i litery Konwencji nie zwalniają państw ze zobowiązań na postawie tej ostatniej. Wykładnia autonomiczna nie opiera się przy tym na abstrakcyjnych rozważa-niach Trybunału, lecz ma związek z kryteriami ustalonymi w orzecznictwie. Za pierwszy orzeczenie wydane z zastosowaniem wykładni autonomicznej przyjęło się uważać wyrok ETPC w sprawie Engel i inni p. Holandii z 1976 r.121, chociaż tendencje do stosowania tej metody interpretacji wykazywała wcze-śniej Komisja122. W sprawie Engel Trybunał stanął przed dylematem, czy wojskowe postępowanie dyscyplinarne jest „postępowaniem karnym” (postę-powaniem zmierzającym do „rozstrzygnięcia oskarżenia karnego”) w rozu-mieniu art. 6 ust. 1. Prawo holenderskie nie przewidywało bowiem takich samych gwarancji procesowych w wojskowym postępowaniu dyscyplinarnym, co w postępowaniu karnym. Trybunał w swoim orzeczeniu podkreślił, że

120 Por. C. Mik, Metodologia..., p. 26.

121 Wyrok z 8.06.1976 r., Series A no. 22. Antecedencje wykładni autonomicznej można jednak zauważyć już w wyroku Neumeister p. Austrii, z 27.06.1968 r., Series A no. 8, § 18.

122 G. Letsas powołuje się na sprawozdanie Komisji ws. Twenty One Detained Persons

p. Niem-com z 1968 r. (Decisions and Reports, vol. 27, s. 97–116, § 4), w którym stwierdzono, iż pojęcia

„oskarżenia karnego” oraz „praw i obowiązków o charakterze cywilnym” cannot be construed as

a mere reference to the domestic law of the High Contracting Party concerned but relate to an autonomous concept, which must be interpreted independently, even though the general principles of the High Contracting Parties must necessarily be taken into account – por. G. Letsas, op. cit.,

Rozdział IV. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 181 z punktu widzenia kontroli wykonywania zobowiązań wynikających z Kon-wencji, klasyfikacja danego przewinienia jako „dyscyplinarnego” nie jest de-cydująca dla jego wyłączenia z zakresu art. 6 ust. 1 Konwencji. Zdaniem Trybunału, gdyby państwa-strony mogły swobodnie klasyfikować przestęp-stwa jako przewinienia dyscyplinarne lub ścigać sprawcę na podstawie prze-pisów dyscyplinarnych a nie karnych (gdy istnieje możliwość wyboru), oznacza-łoby to wypaczenie funkcji prawa do rzetelnego procesu zawartego w art. 6 Konwencji123. Dlatego konieczna jest niezależna klasyfikacja postępowania krajowego z punktu widzenia Konwencji, biorąc pod uwagę – oprócz zakla-syfikowania postępowania w prawie krajowym – także charakter zarzutu oraz charakter i dolegliwość grożącej kary (tzw. Engel criteria)124.

Orzecznictwo Trybunału ustaliło autonomiczne znaczenie m.in. pojęć „prawa i obowiązki o charakterze cywilnym”125, „dom”126, „mienie”127 czy „zrze-szenie”128. Jak już wspomniano, wyroki ETPC oceniające klasyfikacje dokona-ne w prawie krajowym z punktu widzenia autonomii pojęć traktatowych mogą być uznane za orzeczenia wykorzystujące wykładnię autonomiczną, jednakże ich oddziaływanie jest złożone – z jednej strony zastosowanie wy-kładni autonomicznej „naznacza” dany termin, tj. stanowi rzeczywistą „dyrek-tywę” (wskazówkę, zalecenie) jego autonomicznej interpretacji w później-szych sprawach zawisłych przed Trybunałem, jeśli kwestia interpretacji będzie sporna. Z drugiej jednak strony, precedens interpretacyjny polegający np. na stwierdzeniu, że autonomiczne pojęcie „sądu” obejmuje także izby morskie

123 Por. § 80–81 wyroku Engel i inni.

124 Ibidem. Por. także wyroki wykorzystujące „kryteria ws. Engel” przy klasyfikacji

postępo-wań krajowych w kontekście prawnokarnej płaszczyzny zastosowania art. 6 Konwencji, np.

Benham p. Zjednoczonemu Królestwu z 10.06.1996 r., § 56; Malige p. Francji z 23.09.1998 r.,

§ 35; Ezeh and Connors p. Zjednoczonemu Królestwu [GC] z 9.10.2003 r., § 82–130.

125 Por. wyrok w sprawie König p. Niemcom z 28.06.1978 r., § 88.

126 Por. decyzję w sprawie Khatun i 180 innych p. Zjednoczonemu Królestwu z 1.08.1998 r., pkt 1: “Home” is an autonomous concept which does not depend on classification under domestic

law. Whether or not a particular habitation constitutes a „home” which attracts the protection of Article 8 para. 1 (Art. 8-1) of the Convention will depend on the factual circumstances, namely, the existence of sufficient and continuous links.

127 Por. wyrok w sprawie Gasus Dosier- und Fördertechnik GmbH p. Holandii z 24.01.1995 r., § 53: The Court recalls that the notion “possessions” (in French: biens) in Article 1 of Protocol No. 1

(P1-1) has an autonomous meaning which is certainly not limited to ownership of physical goods: certain other rights and interests constituting assets can also be regarded as “property rights”, and thus as “possessions”, for the purposes of this provision (P1-1).

128 Por. wyrok w sprawie Chassagnou p. Francji z 29.04.1999 r., § 100: The term “association”

therefore possesses an autonomous meaning; the classification in national law has only relative value and constitutes no more than a starting-point.

w polskim systemie prawnym129, nie oznacza jeszcze, że wszystkie organy spełniające w państwach-stronach Konwencji funkcje zbliżone do polskich izb morskich stanowią eo ipso „sądy” w rozumieniu Konwencji.

Inaczej rzecz ujmując, precedensy interpretacyjne związane z wykładnią autonomiczną wywierają skutki erga omnes w zakresie u s t a l e n i a metody wykładni konkretnego pojęcia traktatowego, natomiast skutki dotyczące o c e -n y określo-nego pojęcia prawa krajowego mają wymiar precede-nsowy przede wszystkim dla państwa-strony, którego dotyczy orzeczenie Trybunału.