Dobra naukowe jako dobra publiczne – problem odgraniczenia

Literatura ekonomiczna, aby wykazać potencjalną zawodność rynku w sferze dóbr naukowych, odwołuje się często do kryterium dóbr publicz-nych³⁵⁶. Dobra publiczne charakteryzują się przy tym dwoma zasadniczymi cechami³⁵⁷:

1) brak rywalizacji w użytkowaniu,

2) brak możliwości wykluczenia z konsumpcji.

Brak rywalizacyjności w użytkowaniu zachodzi w odniesieniu do danego dobra wówczas, gdy jego indywidualne użytkowanie przez podmiot gospodar-czy powoduje jedynie nieznaczne koszty krańcowe lub nie powoduje żadnych kosztów krańcowych. Brak możliwości wykluczenia natomiast występuje wte-dy, gdy nie istnieje możliwość wykluczenia innych podmiotów gospodarczych z jego użytkowania, chodzi o możliwość, której stosowanie nie powodowałoby prohibicyjnie wysokich kosztów wykluczenia. W oparciu o stopień występo-wania obu tych kryteriów rozróżniamy zgodnie z charakterystyką metodycz-ną cztery kategorie dóbr gospodarczych: dobra prywatne (rywalizacyjność i możliwość wykluczenia), dobra klubowe (brak rywalizacyjności i możliwość wykluczenia), dobra wspólne – Allmende (rywalizacyjność i brak możliwości wykluczenia) oraz dobra publiczne (brak rywalizacyjności i brak możliwości wykluczenia), (por. tabela 2).

356 Por. S. Hardege (2006), s. 39; D. Schmidtchen (2007), s. 12, 18; A. Ohly (2007a), s. 51;

C. Koboldt, D. Schmidtchen (1991), s. 297; R. Pethig (1988), s. 464; S. Bechtold (2008), s. 485 i N. Thumm (2000), s. 6.

357 Por. m.in. R. Musgrave, P. Musgrave, L. Kulmer (1994), s. 67–76; C.B. Blankart (2006), s. 59–62; D. Wellisch (2000), s. 55–59 i H. Grossekettler (2007), s. 575–586.

Tabela 2. Klasyfikacja dóbr gospodarczych według rywalizacyjności i możliwości wykluczenia

Rywalizacyjność

Istnieje Nie istnieje

Możliwość wykluczenia Istnieje

Dobra prywatne Dobra klubowe

Nie istnieje

Dobra wspólne Dobra publiczne

Źródło: prezentacja własna.

Dobra naukowe będące materialnymi lub niematerialnymi przejawami osiągnięć intelektualnych są – zgodnie z szeroko rozpowszechnionym w li-teraturze poglądem – w swej nieuchwytnej wewnętrznej treści w znacznym stopniu dobrami publicznymi z uwagi na ich dający się łatwo reproduko-wać, różnorodny i transferowalny charakter. A także symultaniczną możli-wość ich użytkowania w postaci kopii przez liczne podmioty gospodarcze w ramach różnych zastosowań, co w szczególnym stopniu stanowi przed-miot reklamy w odniesieniu do form dóbr podlegających cyfryzacji³⁵⁸. Okre-ślanie dóbr naukowych mianem dóbr publicznych opiera się przy tym przede wszystkim na oznakowaniu ich szeroko pojmowanego potencjału użytkowe-go, otwierającego – w szczególności w toku procesów cyfryzacji i informaty-zacji – nowe obszary ich użytkowania oraz poszerzającego w istotny sposób obszary już istniejące.

Mimo tego dla wielu dóbr naukowych możliwość wykluczenia z użyt-kowania jest na ogół zasadniczo możliwa i jako taka efektywnie wykorzy-stywana w praktyce dla celów wykluczenia z rynku, przy użyciu szerokiego spektrum różnorodnych instrumentów mikroekonomicznych lub instytu-cjonalnych, poczynając od obowiązku zachowania tajemnicy zakładowej po-przez techniczne środki ochrony aż do stosowania oferowanych po-przez prawa własności intelektualnej środków prawnych³⁵⁹. Możliwość wykluczenia nie-uprawnionych do użytkowania podmiotów gospodarczych³⁶⁰ nie jest również

358 Por. N. Lucchi (2006), s. 12 i nn.

359 R. Cooter i T. Ulen mówią w odniesieniu do powyższego o przyznawaniu twórcom dóbr naukowych praw monopolistycznych, por. R. Cooter, T. Ulen (1988), s. 113.

360 Problematyka wykluczenia nie jest ani metodycznie, ani merytorycznie związana z tym, czy wykluczenie jest faktycznie praktykowane, a więc np. czy istnieją publicznie

kwestionowana w razie, wiążących się z jakościowymi zmianami ramowych środków prawnych, zmian kosztów wykluczenia wyższych niż zero³⁶¹. Uwy-pukla to jednakże dodatkowo znaczenie adekwatnego ukształtowania praw-nych warunków ramowych, w szczególności w zakresie prawa własności, systemu prawnego dotyczącego własności intelektualnej, aby zagwarantować skuteczną możliwość wykluczenia, ponieważ może ona stanowić istotną przy-czynę potencjalnej zawodności rynku dóbr naukowych³⁶².

Brak rywalizacyjności form użytkowania dóbr naukowych wiąże się na-tomiast ze stopniem obciążenia tego dobra, a więc z kwestią, z jakimi koszta-mi związane jest udostępnienie i użytkowanie dodatkowej jednostki danego dobra naukowego, co łączy się ściśle z problemem wysokości minimalnie optymalnej wydajności produkcji dobra udostępnianego w celu osiągnięcia zamierzonych rodzajów użytkowania³⁶³. Jeśli oferent udostępni uczestniko-wi rynku po stronie popytu wydajność minimalnie optymalną przy danym poziomie techniki dla określonej ilości różnych i wzajemnie kompatybilnych form użytkowania, to żadna ze stron nie będzie wykazywać postawy rywa-lizacyjnej, a koszty udostępnienia dodatkowej marginalnej jednostki dobra będą równe zeru. Jeżeli natomiast, np. z uwagi na stosowaną przez oferen-ta niższą technologię produkcji (inferior), minimalnie optymalna wydajność nie zostanie przez niego osiągnięta lub jeżeli liczba przypadków użytkowa-nia przekracza oferowane granice wydajności, to zachowaużytkowa-nia rywalizacyjne pomiędzy użytkownikami w ramach tych form użytkowania będą przybierać na sile, a koszty krańcowe ich użytkowania wzrastać. Dobro stanie się tym

dostępne dobra naukowe w znaczeniu public knowledge. P. Spilker (2006), s. 318 i nn., który zwraca uwagę na to, że dla efektywnego użytkowania tych dóbr niezbędne są często dodatkowe, przypisane do konkretnej osoby elementy know-how w formie domyślnej wiedzy oraz specyficznych zasobów komplementarnych (rzeczowych), umożliwiających skuteczne wykluczenie, por. P. Spilker (2006), s. 322.

361 Brak możliwości wykluczenia z użytkowania dóbr naukowych zdarza się jedynie wówczas, gdy brak uregulowań prawnych lub faktyczna niemożność ich przeforsowania powoduje oddziałujący prohibicyjnie potencjalny wzrost kosztów wykluczenia, wskutek czego będące w dyspozycji w skali mikroekonomicznej instrumenty wykluczenia stają się nieskuteczne, np. gdy pozostające w dyspozycji oferenta techniczne środki ochrony dóbr naukowych mogą być po niewielkich kosztach legalnie pominięte.

362 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 361 i nn. Tym samym za przyczynę zjawiska wykluczenia można metodycznie uznać między innymi układ zawodności rynku efektów zewnętrznych.

363 Por. z problemem możliwej częściowej rywalizacyjności użytkowania: H. Grossekettler (2007), s. 580–585 i z minimalnie optymalną wydajnością: M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 362.

samym dobrem rywalizacyjnym³⁶⁴. Dokonując oceny, czy w odniesieniu do dóbr naukowych występuje charakterystyka rywalizacyjności, należy odnieść się do literatury, która często wskazuje na istniejący brak rywalizacyjności możliwych rodzajów użytkowania tych dóbr³⁶⁵ i zwraca przede wszystkim uwagę na szczególną charakterystykę nieuchwytnej wewnętrznej treści dóbr naukowych, a więc inkorporowanej w nich konkretnej wiedzy. Ich potencjał użytkowy pojmowany jest, z uwagi na możliwość reprodukowania i transfe-rowania, przy niskim poziomie kosztów transakcyjnych w połączeniu z istnieją-cą ekwiwalentnością właściwości oryginalnego dobra i sporządzonych z niego kopii, jako rezultat sukcesywnego procesu rozszerzania przez dodawanie kolej-nych niepozostających we wzajemnym konflikcie idealkolej-nych form użytkowania³⁶⁶. Przesłanki te są jednakże w określonym stopniu obecne raczej w przy-padku form użytkowania zachodzących w obszarze prywatnego popytu koń-cowego, to znaczy receptywnych rodzajów użytkowania inkorporowanych w swej nieuchwytnej wewnętrznej treści konkretnych elementów wiedzy, któ-re stanowią części składowe dóbr naukowych, co obowiązuje w większym stopniu w odniesieniu do obszaru dóbr poddawanych cyfryzacji³⁶⁷. W znacz-nie uproszczonych warunkach koszty transakcyjne reprodukcji i transferu wzajemnie ekwiwalentnych kopii zbliżają się zasadniczo do zera³⁶⁸, a użyt-kownicy nie powodują wzajemnie w ramach swego użytkowania powstawa-nia żadnych wpływów zewnętrznych³⁶⁹, tak że w tym układzie można mówić

364 Z uwagi na ścisłe powiązanie charakterystyk rywalizacyjności z problematyką stawiania do dyspozycji niezbędnych minimalnie optymalnych wydajności, co wynika z niepodzielności rynku, można tę właściwość dóbr publicznych odzwierciedlić odpowiednio do wagi problemu za pośrednictwem tejże przyczyny zawodności rynku, por. ibidem, s. 362 i nn. Dlatego też dobra publiczne mogą być zasadniczo postrzegane jako szczególne przejawy istnienia układów efektów zewnętrznych (kryterium wykluczenia) i niepodzielności (kryterium rywalizacyjności).

365 Por. między innymi A. Ohly (2007a), s. 51; C. Koboldt, D. Schmidtchen (1991), s. 297;

R. Pethig (1988), s. 464; S. Bechtold (2008), s. 485 i N. Thumm (2000), s. 6.

366 Por. np. N. Lucchi (2006), s. 12 i nn.

367 Dotyczy to przede wszystkim wielu dóbr należących do zakresu świadczeń o charakterze intelektualnym, kwalifikujących się do objęcia ochroną prawami autorskimi.

368 Celem uproszczenia pominięto tu procesy użytkowania niezbędnej infrastruktury technologicznej oraz powstających przez to kosztów wydajności i kosztów wykorzystania mocy produkcyjnych.

369 W praktyce jednak również liczne receptywne formy użytkowania dóbr naukowych mogą się wiązać z powstawaniem efektów zewnętrznych, a więc zewnętrzną redukcją lub wzrostem korzyści. I tak indywidualna korzyść wynikająca z nowatorskiego ponadczasowego produktu designerskiego może w wyniku wzrastającego publicznego rozpowszechnienia (poprzez powielanie za pomocą kopii) ulegać zarówno silnej redukcji, jak i zwiększeniu.

o wysokim poziomie braku rywalizacyjności przedmiotowych form użyt-kowania. W odniesieniu zaś do wielu innych form użytkowania dóbr na-ukowych, stosowanych jako czynniki wejściowe w przedsiębiorstwach lub w gospodarstwach domowych w ramach prywatnych funkcji produkcyjnych gospodarstwa domowego, w znaczeniu bezpośrednio produktywnych form użytkowania, nie można w sposób zdecydowany i obligatoryjny wychodzić z założenia braku rywalizacyjności użytkowania. Jeżeli wyniki działalności wynalazczej, kreatywnego procesu twórczego, inwestycji w wartość renomy lub wysiłków związanych z osiągnięciami intelektualnymi są wykorzystywane w procesach produktywnych w formie czynników wejściowych, to takie ro-dzaje zastosowania wiążą się z reguły z kosztami alternatywnymi kosztów in-westycyjnych poniesionych podczas wytwarzania dobra naukowego lub jego ceny rynkowej w zewnętrznej (legalnej) formie pozyskania. Dlatego też wy-nalazki technologiczne, dzieła kreatywnej twórczości estetycznej, wytwory intelektualne lub symbole robocze (np. ikony, piktogramy) zaopatrywane są, stosownie do wysokości ich kosztów alternatywnych lub poziomu ich ceny rynkowej, w sygnał mówiący o ich względnej ograniczoności³⁷⁰, będący rów-nocześnie wskaźnikiem istnienia rywalizacyjności w ich użytkowaniu dla produktywnych alternatyw zastosowania³⁷¹. Wzrastający poziom kosztów alternatywnych, względnie ceny rynkowej³⁷² dobra naukowego, sygnalizuje

Analogiczny rozwój sytuacji dotyczy stosowania symboli (znaków) marki lub stopnia aktualności podawanych wiadomości.

370 Zdolność funkcjonowania tego sygnału ograniczoności w znaczeniu jego alokacyjnej funkcji sterującej uzależniona jest przy tym od możliwości skutecznego wykluczenia nieuprawnionych podmiotów gospodarczych.

371 G. Knieps (2005), s. 249, mówi w związku z tym o publicznych właściwościach dóbr jedynie w tych przypadkach, w których z użytkowania dobra naukowego nie wynikają żadne nowe produkty i procesy produkcyjne w formie bezpośredniej, np. w obszarze publicznych naukowych badań podstawowych. Winkler (2004), s. 11, obserwuje jednakże i w tym zakresie proces postępującej prywatyzacji wyników publicznych działań w zakresie nauk podstawowych, z uwagi na wzrastające dążenie do komercyjnego spożytkowania w zastosowaniach rynko- wych z adekwatnym zwrotnym oddziaływaniem na mechanizmy funkcjonowania systemu badawczego i innowacyjnego. Wraz z tym procesem wzrasta również stopień rywalizacyjności użytkowania dóbr naukowych, bowiem wzrastają koszty krańcowe użytkowania.

372 Działające w sposób racjonalny podmioty gospodarcze będą jedynie wówczas gotowe do inwestowania wyższych nakładów w wytwarzanie dobra naukowego, gdy nakłady te będą uzasadnione wyższymi wartościami spodziewanego zysku w jednym lub wielu alternatywnych sposobów użytkowania. Alternatywnie dane dobro naukowe mogłoby być zasadniczo również pozyskane za ekwiwalentną cenę na rynku. Cena rynkowa i koszty alternatywne odzwierciedlają jednak względną ograniczoność dobra naukowego w formie kosztów krańcowych jego użytkowania, a tym samym również stopień rywalizacyjności

w związku z tym za pośrednictwem wzrastających wskutek tego kosztów gra-nicznych użytkowania wzrost stopnia rywalizacyjności w ramach produktyw-nych możliwości użytkowania i odwrotnie. Dlatego w zakresie oceny procesów użytkowania dóbr naukowych występują dwa różne obszary problemowe:

1) Z analitycznego punktu widzenia zjawiska opisywane jako publiczne cha-rakterystyki dóbr, które występują w odniesieniu do dóbr naukowych, dają się lepiej ujmować za pośrednictwem efektów zewnętrznych i niepodziel-ności jako przyczyn zawodniepodziel-ności rynku, co umożliwia bardziej adekwat-ne dla tego problemu odzwierciedlenie użytkowania dóbr naukowych.

Zgodnie z tym dobra publiczne poddają się bardziej celowej analizie niż poszczególne przypadki tych kategorii zawodności rynku, co obowiązuje również w odniesieniu do wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych.

2) Z perspektywy merytorycznej należy uwzględnić niezbędne podczas ana-lizy różnicowanie pomiędzy użytkowaniem receptywnym a produktyw-nymi formami użytkowania dóbr naukowych. Podczas gdy receptywne formy, w znaczeniu zasadniczo niskich kosztów krańcowych użytkowa-nia, wykazują jedynie nieznaczną rywalizacyjność lub nie wykazują jej w ogóle, to stopień rywalizacyjności w przypadku użytkowania produk-tywnego z uwagi na istniejące koszty alternatywne nie jest z reguły margi-nalny. Logiczne rozróżnianie pomiędzy receptywnymi i produktywnymi formami użytkowania jest jednak często w praktyce utrudnione, ponieważ wiele form użytkowania zawiera równocześnie zarówno elementy recep-tywne, jak i produkrecep-tywne, a mikroekonomiczne zachowania użytkowni-ków mogą się w perspektywie intertemporalnej znacząco wahać między formami receptywnymi i produktywnymi. Tym samym uprzywilejowanie przez politykę ekonomiczną przede wszystkim receptywnego użytkowa-nia dóbr naukowych, np. poprzez subwencjonowanie ich prywatnej pro-dukcji, publiczne wsparcie lub wzmożoną rozbudowę uregulowań fair use dla społecznie pożądanych form użytkowania receptywnego, napotykało-by z perspektywy efektywności na zasadniczy problem konieczności eli-minowania możliwych spraw arbitrażowych między uprzywilejowanymi receptywnymi i współzawodniczącymi z nimi produktywnymi formami użytkowania.

w jego potencjalnych rodzajach użytkowania, por. do koncepcji kosztów alternatywnych:

D. Brümmerhoff (2001), s. 196, 198 i 209; D. Paschke (2005), s. 33; D. Schmidtchen (2007a), s. 14 i nn.

Jeżeli niezależnie od problematyki odgraniczenia następuje klasyfika-cjia dóbr naukowych na podstawie cech wykluczalności i rywalizacyjności, to można stwierdzić, że objęte niniejszą analizą dobra naukowe (należące do wynalazków, wzornictwa czy wytworów intelektualnych) można zaliczyć – w przypadku ich komercyjnego wykorzystywania w ramach głównie produk-tywnych form i braku skutecznego mechanizmu wykluczania wynikającego z praw własności intelektualnej (funkcjonowanie systemu własności intelek-tualnej) lub odpowiedniego alternatywnego systemu ochrony (np. dzięki in-dywidualnemu zachowywaniu tajemnicy) – do kategorii dóbr wspólnych (Allmende) z uwagi na występowanie zjawisk rywalizacyjności przy jedno-czesnej problematycznej możliwości wykluczenia podmiotów gospodarczych z użytkowania. Jeżeli natomiast dzięki stworzeniu praw własności intelektu-alnej (lub też prywatnych mechanizmów ochronnych) ustanowiony zostanie adekwatny system wykluczenia, to dobra naukowe staną się dobrami pry-watnymi³⁷³. Ich gospodarcze użytkowanie przebiegać będzie tym samym za-sadniczo analogicznie do użytkowania innych prywatnych dóbr naukowych (por. tabela 3).

Dla czysto receptywnych form użytkowania o niskim stopniu rywalizacyj-ności lub braku rywalizacyjrywalizacyj-ności ustanowienie skutecznego systemu własno-ści intelektualnej wiąże się z transformacją dóbr naukowych z kategorii dóbr publicznych do kategorii dóbr klubowych (kryteria braku rywalizacyjności i możliwości wykluczenia). Jeżeli procesy rozwoju technologicznego wpływa-ją, np. poprzez wzrastającą cyfryzację konkretnych elementów wiedzy przy równoczesnym spadku kosztów kopiowania, na znaczne osłabienie i erozję reżimu wykluczania, to w odniesieniu do produktywnych form użytkowa-nia wynika stąd sukcesywna transformacja dóbr naukowych z kategorii dóbr prywatnych do kategorii dóbr wspólnych (Allmende)³⁷⁴. W odniesieniu do re-ceptywnych form użytkowania zaś wiąże się z tym przekształcenie istnieją-cych aktualnie cech dóbr klubowych w cechy pozwalające na ich zaliczenie do

373 U. Blum, S. Müller, A. Weiske (2006), s. 181. Publikacja ta zwraca w związku z tym uwagę na fakt, że cechy używane podczas klasyfikowania dóbr odnośnie do ich charakterystyk publicznych wynikają w mniejszym stopniu z procesów innowacyjnych, lecz są znacznie bardziej uzależnione od ustanowienia towarzyszących im praw ochronnych dla dóbr naukowych. Forma i poziom intensywności jurydyfikacji (jasno określonej) wiedzy staje się tym samym konstytuującą cechą właściwości dóbr naukowych.

374 Rozwój technologiczny prowadzi jednak częściowo również, w wyniku odwróconej tendencji, do wzmacniania zasady wykluczenia, co daje się zauważyć w stosowanych przez stronę podaży technicznych środkach ochrony, np. systemach digital rights management w obszarze technologii komputerowych.

obszaru dóbr publicznych. Tym samym rynek dóbr naukowych jest w takim razie rynkiem zawodnym. Dlatego też sprawność systemu ochrony własno-ści intelektualnej mierzy się między innymi również wedle stopnia, w jakim stosowanie tego systemu i jego dalszy elastyczny rozwój umożliwiać będzie w warunkach postępującego rozwoju technologicznego daleko idące za- gwarantowanie niezbędnych rynkowych właściwości użytkowych dóbr naukowych.

Tabela 3. Kategorie dóbr naukowych w ramach produktywnych form użytkowania i kryteria klasyfikacji dóbr

i inwestycja Wynik pracy i inwestycja

bez systemu IPR Tak Tak Tak Tak

Klasyfikacja dóbr

bez systemu IPR Dobro wspólne

(Allmende) Dobro wspólne

(Allmende) Dobro wspólne

(Allmende) Dobro wspólne (Allmende) Wykluczalność

z systemem IPR Tak Tak Tak Tak

Rywalizacyjność

z systemem IPR Tak Tak Tak Tak

Klasyfikacja dóbr

* Intellectual Property Rights (IPR) – prawo własności intelektualnej.

← ← ← ←

3.2.7. Ochrona dóbr naukowych prawem własności