Zawodność rynku vs. zawodność państwa

Na rynkach dóbr naukowych kryteria skutecznej konkurencji i sprawnie funkcjonującego rynku, postrzegane jako podnoszące poziom dobrobytu spo-łecznego, nie są w sposób automatyczny spełniane przez istniejące struktury

189 Por. K. Homann (1994), s. 23.

190 Por. Benedikt XVI (2009), s. 32.

191 Por. A. Bielig (2005), s. 366–371.

192 Por. W. Röpke (1942), s. 85 i nn.; B. Schefold (2002), s. 5–41 i C. Müller (2004), s. 80–83.

193 Por. np. do zastrzeżeń etycznych dotyczących prawa patentowego: R. Moufang (2008), s. 93–103.

i procesy rynkowe. Dotyczy to również, w jeszcze większym stopniu, powoła-nego wyżej równoczespowoła-nego uwzględniania aspektów moralnych. Wiele ryn-ków dóbr naukowych cechuje, z uwagi na dynamiczny rozwój zachodzący w wielu dziedzinach wiedzy, czasowe zajmowanie na nich przez dane pod-mioty pozycji dominującej, która w wyniku obowiązywania praw własności intelektualnej może się umacniać lub nawet trwale utrzymywać.

Na przykład pierwsi oferenci nowatorskich opracowań technologicz-nych mogą, w oparciu o posiadaną wobec konkurentów ograniczoną w cza-sie przewagę technologiczną, wykorzystywać wynikający z niej status pioniera w zakresie innowacji¹⁹⁴, aby osiągnąć czasową pozycję dominacji na rynku.

Ponadto, o ile spełnione są niezbędne w tym zakresie kryteria zdolności pa-tentowej, mogą dodatkowo skorzystać z ochrony patentowej na swe opraco-wanie, co w sposób instytucjonalny umocniłoby ich dominującą pozycję na rynku, przedłużając jej obowiązywanie na okres ważności patentu. Twórca nowego innowacyjnego wzoru lub innego kreatywnego wytworu ma w ogra-niczonym czasie możliwość oferowania ich na rynku jako quasi-monopoli-sta¹⁹⁵, do momentu aż konkurenci dokonają ich adaptacji i imitacji lub gdy ich innowacyjny charakter zostanie wyparty przez nowe formy. Zagwarantowa-na instytucjoZagwarantowa-nalnie ochroZagwarantowa-na wzoru użytkowego umacnia pozycję innowatora i wydłuża jej obowiązywanie odpowiednio do długości okresu ochronnego.

Oferent produktu lub usługi, charakteryzujących się wysoką jakością z punktu widzenia funkcjonalności, dysponuje możliwością dążenia do zredukowania presji konkurencji na parametr ceny, realizując strategię dyferencjacji pro-duktu w ramach konkurencji i łącząc przez dłuższy okres własne oznaczenie pochodzenia z planowym budowaniem renomy¹⁹⁶. Instytucjonalna ochrona znaku towarowego może stanowić obronę przed wyzyskiem ze strony osób trzecich (tzn. nieuczciwej konkurencji) oraz chronić, a nawet częściowo umac-niać dominującą pozycję na rynku, zdobytą dzięki inwestowaniu w wartość marki. Także autor nowego produktu twórczości intelektualnej może wyko-rzystywać ekonomicznie uzyskany przez siebie wynik pracy, z uwagi na

po-194 Por. do oddziaływania konkurencji w zakresie innowacji, m.in. G. Knieps (2005), s. 245–247 oraz J. Tirole (1999), s. 871–873.

195 Por. do funkcji design w odniesieniu do tzw. commodities, to jest produktów różnych oferentów, które z punktu widzenia swego profilu technologicznego różnią się nieznacznie między sobą, a tym samym stanowią z perspektywy techniczno-funkcjonalnej pełne substytuty, A.C. Mahr (2009), s. 24.

196 Por. do skutków oddziaływania budowy renomy, m.in. G. Knieps (2005), s. 19–201 oraz J. Tirole (1999), s. 246–248.

siadaną w tym zakresie wyłączność, przynajmniej przejściowo w znacznym stopniu bez interferencji z bezpośrednimi konkurentami, czyli dopóty, dopó-ki konkurenci nie podejmą poprzez kopiowanie prób skutecznej partycypacji w otwierającym się rynkowym potencjale związanym z tym produktem¹⁹⁷. In-stytucjonalna ochrona intelektualnego wysiłku autora przez prawa autorskie umacnia tę pozycję, bowiem poza określonymi ograniczeniami ustanawiany-mi w interesie społecznym próbuje zapewnić autorowi prawa do wyłącznego dysponowania swym dziełem¹⁹⁸, względnie do zapewnienia jego następcom prawnym ochrony z tytułu prawa autorskiego na stosunkowo długi czas, a mianowicie na siedemdziesiąt lat post mortem auctoris.

Jeżeli restryktywne (uboczne) skutki tego rodzaju dominującej pozycji na rynku, postrzegane często jako czynniki hamujące rozwój dobrobytu społecz-nego, zaczną w odniesieniu do rynków dóbr naukowych zajmować w opinii publicznej coraz silniejsze pozycje, to ze względu na wynikający stąd politycz-ny przymus podjęcia działań korygująca ingerencja wydaje się z perspekty-wy polityki gospodarczej państwa nieunikniona. W przypadkach ingerowania państwa w rynki obowiązuje zwykle zasada konieczności jasnego uzasadnie-nia interwencji związanej z wystąpieniem zjawiska zawodności rynku¹⁹⁹. Pod-noszenie argumentów stanowiących dowód, że wystąpiło odstępstwo realnych procesów rynkowych (typ realny) od teoretycznego modelu pełnej konkuren-cji (typ idealny), nie jest jako skala referencyjna wystarczające, ponieważ

pro-197 Zakłada to m.in., że na ryku nie istnieją żadne bliskie substytuty tego dzieła i że autor dysponuje w procesie pomnażania wartości wystarczającym wyprzedzeniem czasowym w stosunku do podążających za nim konkurentów (time lead), por. z niezbędnymi przesłankami monopolowego pomnażania wartości dzieła, M.M. Reich (2004), s. 96–101. Istnienie tych przesłanek w praktyce, np. na niemieckojęzycznym beletrystycznym rynku literackim jest często oceniane krytycznie, por. M. Politycki (2011).

198 W 2006 r. uwzględniono powództwo sądowe architekta Meinharda von Gerkana, będącego projektantem budynku dworca głównego w Berlinie, skierowane przeciwko zarządcy dworca kolei niemieckich (Deutsche Bahn), który wybudowanie przez inwestora niezgodnego z projektem płaskiego dachu w miejsce bardziej kosztownej konstrukcji sklepienia kondygnacji podziemnej uważał za naruszenie swych praw autorskich w odniesieniu do całości dzieła architektonicznego. W stosunku do zarządcy kolei zasądzono obowiązek zdemontowania zakwestionowanego przed sądem stropu. Natomiast przedmiotem sporu sądowego nie stało się wysunięte również przez von Gerkana żądanie przedłużenia szklanej dobudowy dachu, mającej zgodne z projektem kształt skrzydła, która została przez zarządcę skrócona, co było również odstępstwem od chronionego prawem autorskim projektu architektonicznego, por.

D. Bartetzko (2006).

199 Por. ze związkiem pomiędzy zawodnością rynku a regulacją ze strony państwa, M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 80–84; H. Berg, D. Cassel, K.-H. Hartwig (2007), s. 264 i S. Behrends (2001), s. 81–85.

wadziłoby ono do per se powszechnej zawodności rynku na niemal wszystkich rynkach gospodarki narodowej²⁰⁰. Właściwą skalą wydaje się stopień spełnia-nia wymienionych wyżej głównych funkcji rynku oraz konkurencji²⁰¹. Mimo braku zamkniętego katalogu zdefiniowanych jednoznacznie kryteriów oceny występowania alokacyjnej zawodności rynku to praktyczna polityka gospo-darcza w ramach stosowania normatywnej teorii regulacji²⁰² zakłada, że za-wodność rynku występuje w przypadkach charakteryzujących się co najmniej jednym z wymienionych niżej układów:

1) efekty zewnętrzne, 2) brak podzielności, 3) niedostatek informacji,

4) niedostatki w zakresie dostosowania, 5) nieracjonalność²⁰³.

Dlatego też w razie występowania na danym rynku dóbr naukowych jed-nego z tych kryteriów lub kilku z nich łącznie istnieje gospodarczo-polityczne przypuszczenie występowania na rynku zawodności alokacyjnej, to znaczy, że w swych wynikach nie osiągnie on alokacyjnej efektywności²⁰⁴. Stwierdzenie jednak braku efektywności alokacyjnej stanowi jedynie niezbędny, ale jesz-cze nie wystarczający powód usprawiedliwiający dokonywanie ingerencji po-litycznych w proces rynkowy²⁰⁵. Zakłada on bowiem, że instytucje państwowe będą mogły osiągnąć dzięki wybranym przez siebie instrumentom politycz-nym wyższą efektywność niż ta, która wydaje się osiągalna poprzez oddzia-ływanie mechanizmu rynkowego²⁰⁶. Jednakże uzyskanie takiego wyniku nie jest obligatoryjnie zagwarantowane, należałoby założyć, że dla szeregu proble-mów ekonomicznych, jakie trzeba będzie rozwiązać w ramach alokacyjnych

200 Por. H.-R. Peters (2000), s. 186 i nn.; S. Behrends (2001), s. 81.

201 Por. S. Behrends (2001), s. 81.

202 Por. z normatywną teorią regulacji I. Schmidt (2005), s. 35–42.

203 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 81; H. Berg, D. Cassel, K.-H. Hartwig (2007), s. 265–281 i S. Behrends (2001), s. 82–85. Znajdujące zastosowanie w literaturze kryterium zawodności rynku dotyczące istnienia dóbr publicznych stanowi kombinację kryteriów od 1 do 4, ulegającą zmianie w zależności od danego rynku dóbr naukowych, por.

M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 359 i nn. Zgodnie z powyższym występujące przy tym zjawiska są w ramach tych kryteriów subsumowane.

204 W sytuacji efektywności alokacyjnej następuje maksymalizacja społecznej korzyści netto wynikającej z korzystania z zasobów lub z dóbr, w której zmaksymalizowana zostaje suma powstałej nadwyżki konsumenta i nadwyżki producenta, por. H.H. Kallfass (1990), s. 12.

205 Por. H. Berg, D. Cassel, K.-H. Hartwig (2007), s. 281 i nn.; D. Wellisch (2000), s. 55.

206 W podrozdziałach 3.2.2–3.2.7 badane są sytuacje ingerencji państwa w rynki dóbr naukowych z perspektywy własności intelektualnej.

mechanizmów rynków dóbr naukowych, dobrze byłoby go zanegować. Odpo-wiedzialność za to ponosi między innymi pięć istotnych rodzajów restrykcji²⁰⁷: 1) Ingerencje polityczne powodują powstawanie kosztów po stronie uczest-ników rynku oraz kosztów po stronie państwa w ramach procesu politycz-no-biurokratycznego.

2) Organy legislacyjne i wykonawcze w sferze polityki gospodarczej często-kroć nie dysponują lub dysponują w niedostatecznym stopniu niezbędny-mi informacjaniezbędny-mi, mającyniezbędny-mi istotne znaczenie dla podjęcia zaniezbędny-mierzonych działań regulacyjnych, dotyczącymi struktur i zachowań rynkowych, a także wyników uzyskiwanych na rynkach dóbr naukowych, które po-zwalałyby im na wykorzystanie odpowiedniego instrumentarium poli-tycznego.

3) Polityka gospodarcza dysponuje jedynie niepełną wiedzą o przyczyno-wych związkach skutków oddziaływania stosowanych przez nią instru-mentów, między innymi również w odniesieniu do niezamierzonych skutków ubocznych, występujących ze względu na współzależności za-chodzące pomiędzy środkami a celami.

4) Diagnozowanie zawodności rynku oraz dobór instrumentów politycznych narażone są w ramach procesu politycznego na oddziaływanie inherent-nych instytucjonalinherent-nych mechanizmów motywacyjinherent-nych i egzogeninherent-nych wpływów partykularnych, które niekoniecznie stawiają na pierwszym miejscu aspekty efektywności alokacyjnej na rynkach dóbr naukowych²⁰⁸. 5) Polityka gospodarcza uzależniona jest również podczas korygowania

alokacyjnej nieefektywności od obowiązujących restrykcji prawnych i to zarówno na płaszczyźnie krajowej, jak i międzynarodowej, co może pro-wadzić do ograniczenia stosowania przydatnych w tym zakresie instru-mentów.

W oparciu o te obiektywne działania restrykcyjne podejmowane na szcze-blu państwowym można wydedukować możliwość wystąpienia zawodności państwa podczas regulowania rynków dóbr naukowych, którą z uwagi na rożne instytucje odpowiedzialne za te dysfunkcjonalne działania państwowe podzielić można zgodnie z założeniem idealnym na zawodność polityki oraz zawodność biurokracji. Zawodność polityki zdarza się wówczas, gdy politycz-ne procesy kształtowania i podejmowania decyzji prowadzą do powstania na

207 Por. H. Berg, D. Cassel, K.-H. Hartwig (2007), s. 281.

208 Por. H.-R. Peters (2000), s. 194; H. Zimmermann, K.-D. Henke (2005), s. 68–86.

rynkach wyników niepożądanych z ogólnospołecznego punktu widzenia²⁰⁹. Zawodność biurokracji zaś można stwierdzić wówczas, gdy ingerencje poli-tyczne wskutek niewłaściwych lub nieefektywnych procesów funkcjonowania władzy wykonawczej pociągają za sobą następstwa niepożądane w wymiarze ogólnospołecznym²¹⁰. Obie te formy mogą w praktyce występować w formie mieszanej, z dysfunkcjonalnym punktem ciężkości spoczywającym na pro-cesie politycznym lub na sektorze administracyjnym. W odniesieniu do skut-ków oddziaływania²¹¹, występujących w razie zaistnienia zawodności państwa, rozróżnić można dwie zasadnicze sytuacje:

1) Instytucje odpowiedzialne za politykę gospodarczą nie kierują w wystar-czającym stopniu stosowanego przez nie instrumentarium na usuwanie zdiagnozowanej na rynkach dóbr naukowych zawodności rynku, co po-woduje, że ingerencje dotyczące wyboru instrumentów, intensywności ich stosowania lub ich odpowiedniego wykorzystywania nie przebiegają pra-widłowo.

2) Regulacje dokonywane na sprawnie funkcjonującym rynku dóbr nauko-wych indukują naruszenie mechanizmu koordynacji rynkowej, przez co powodują nieefektywność alokacyjną.

Ponieważ oba przypadki występowania zawodności państwa wywierają – z uwagi na wynikające stąd złe sterowanie mechanizmem alokacyjnym – ujemny wpływ na dobrobyt społeczeństwa, literatura ekonomiczna wskazuje na dwie możliwości²¹² pozwalające uniknąć tych negatywnych aspektów lub zredukować ich występowanie:

1) Aktywność państwa powinna ograniczać się do takiego zakresu zadań i działań, który zapewnia jedynie prawidłowe funkcjonowanie warunków ramowych niezbędnych dla prywatnych procesów wymiany (koncepcja państwa chroniącego porządek prawny).

209 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 420; H.-R. Peters (2000), s. 194–196 i S. Behrends (2001), s. 85. Pozytywna teoria regulacji analizuje, w odgraniczeniu od teorii normatywnej, ekonomiczne procesy zachodzące na rynku dla celów regulacji skierowanej w stronę przedstawicieli popytu, reprezentowanych przez grupy interesów/lobby, i stronę oferentów, reprezentowanych przez aktorów sceny politycznej i biurokratów, por. I. Schmidt (2005), s. 44.

210 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 420.

211 Por. ibidem, s. 419.

212 Por. ibidem, s. 421.

2) Sposób funkcjonowania sfery polityczno-administracyjnej winien zostać udoskonalony poprzez wprowadzenie odpowiednich regulacji instytucjo-nalnych²¹³.

Jeżeli działania państwa zostaną ograniczone do ustanowienia ram funk-cjonowania państwa minimalnego, to nie zostaną uwzględnione te spośród preferencji członków społeczeństwa, które wykraczają poza czysto ochron-ne funkcje państwa, a dotyczą dodatkowego przejmowania przez państwo zadań pozwalających na zapewnienie obywatelom nie tylko podstawowych potrzeb²¹⁴. Dlatego też koncepcja państwa czysto ochronnego może w warun-kach demokracji z reguły umożliwiać osiągnięcie konsensu jedynie w ograni-czonym zakresie. Pomimo doskonalenia polityczno-administracyjnych zasad funkcjonowania i organizacji problem potencjalnej zawodności państwa, któ-ry występuje podczas regulowania któ-rynków dóbr naukowych, daje się wpraw-dzie zredukować, ale jego całkowita likwidacja nie jest możliwa²¹⁵.

Z tej przyczyny legitymizacja oraz konkretne działania państwa na ryn-kach dóbr naukowych muszą kierować się restrykcjami wynikającymi z za-wodności rynku i, będącym ich rezultatem, obowiązkiem do podejmowania korygującej ingerencji państwa oraz z uwagi na przyczyny zawodności pań-stwa wynikającym stąd postulatem pożądanej powściągliwości instytucji państwowych. Dlatego też w praktyce poruszać się będzie w celu podniesie-nia ogólnospołecznego dobrobytu pomiędzy tymi polaryzującymi punktami skrajnymi. Z punktu widzenia teorii gospodarki należy ingerencję państwa w celu skorygowania niezawodności rynku uważać za uzasadnioną jedynie wtedy, kiedy można w jej wyniku oczekiwać znacznej poprawy efektywności alokacyjnej²¹⁶. W związku z tym w dalszej części pracy znajduje się przekro-jowa analiza dóbr naukowych chronionych w ramach praw własności inte-lektualnej pod tym kątem, gdzie i w odniesieniu do jakich aspektów istnieje domniemanie wystąpienia potencjalnej zawodności rynku w ich zakresie, usprawiedliwiające ingerencję państwa.

213 Potencjały instytucjonalnego doskonalenia funkcji systemu polityczno-admi- nistracyjnego postrzegane są przede wszystkim w trzech wzajemnie komplementarnych obszarach: 1) formułowanie ogólnych regulacji konstytucjonalnych w celu ograniczenia egoistycznych zachowań uczestników rynku; 2) decentralizacja ustroju państwowego i wewnętrzna konkurencja systemowa i 3) struktury i elementy demokracji bezpośredniej, por. ibidem, s. 423–431.

214 Por. ibidem, s. 422.

215 Por. ibidem, s. 423–431.

216 Por. H. Berg, D. Cassel, K.-H. Hartwig (2007), s. 282.