Koszty korzystania z rynku w odniesieniu do dóbr naukowych

Zachodząca pomiędzy podmiotami gospodarczymi rynkowa wymiana dóbr naukowych, względnie wymiana praw własności do tych dóbr, powodu-je powstawanie specyficznych kosztów wiążących się z zawieraniem rynko-wych umów wymiany, tzw. kosztów transakcyjnych. Dla celów analitycznych można je podzielić na następujące kategorie: koszty przedumowne, koszty za-wierania umów, koszty realizacji umów, koszty kontroli oraz koszty dostoso-wania. Przy czym dwie pierwsze spośród nich to kategorie kosztów ex ante, powstające przed zaistnieniem transakcji rynkowej, a trzy ostatnie to koszty ex post, powstające w wyniku procesów zachodzących po zawarciu umowy¹³¹. 1) Koszty przedumowne odzwierciedlają poziom zasobów zużytych w fa-zie poszukiwania i w fafa-zie informacji, służących identyfikacji potencjal-nych transakcyjpotencjal-nych możliwości rynkowych w zakresie dóbr naukowych oraz rynkowych warunków ich realizacji. Uzyskanie korzyści z wymia-ny dokowymia-nywanej na rynku dóbr naukowych wynika w znaczwymia-nym stopniu z funkcjonalnych właściwości ich niematerialnych komponentów, jak rów-nież z transferowanych w wyniku zawarcia umowy praw własności. Dla-tego też koszty transakcyjne związane z poszukiwaniem informacji mogą być – wskutek ex ante częściowo utrudnionej możliwości postrzegania i dokonywania oceny istotnych właściwości danego dobra i wynikającego

129 Por. J. Noll (2005), s. 53.

130 Por. H.-B. Schäfer, C. Ott (2005), s. 552.

131 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 10 i nn.

stąd braku przejrzystości rynkowej w przypadku dóbr naukowych – bar-dzo wysokie¹³².

2) Koszty zawierania umowy są to koszty, jakie ponoszą strony umowy pod-czas procesów negocjacji i dochodzenia do porozumienia. Jeżeli dobra na-ukowe charakteryzują się znaczną złożonością istotnych właściwości i są wysoce niejednorodne, to fakt ten powoduje wzrost niezbędnych kosztów zawarcia umowy¹³³, ponieważ konieczne staje się zawieranie porozumień co do licznych aspektów dotyczących ich użytkowania i ujęcie ich w wa-runkach umowy. Potencjalne podwyższenie kosztów zawierania umowy wynikać może w analogicznej formie z dużego gospodarczego znaczenia specyficznych dóbr naukowych dla jednej lub obu uczestniczących w ryn-ku stron, ponoszących godziwe, z mikroekonomicznego punktu widzenia, nakłady celem doprowadzenia do porozumienia zawartego w umowie.

3) Koszty realizacji umowy to koszty związane z rynkową wymianą dóbr naukowych dochodzącą do skutku za pośrednictwem ich fizycznego lub niefizycznego transferu pomiędzy obiema uczestniczącymi w rynku stro-nami oraz z koniecznymi dla realizacji tego celu nakładami technicznymi, wysiłkiem indywidualnym lub kosztami operacyjnymi. Jeżeli użytkowa-nie dobra naukowego związane jest z użytkowa-niezbędnym komponentem mate-rialnym, który stanowi również przedmiot rynkowej umowy wymiany, jak np. drukowana książka lub artykuł markowy ze sfery konsumpcji, to trans-fer rynkowy następuje w drodze fizycznej wymiany. Zostaje przekazany przez oferenta danego przedmiotu uczestnikowi rynku po stronie popy-tu. Jeżeli natomiast użytkowanie jest w znacznym stopniu zdemateriali-zowane, w tym znaczeniu, że dokonywane jest w cyfrowej elektronicznej

132 Tym samym podejmowana ex ante ocena danego patentu przez stronę potencjalnie zainteresowaną może, mimo formalnego ujawnienia wynalazku w opisie patentowym, stanowić często istotny problem systematyczny, a w praktyce również ryzyko handlowe, ponieważ jego wartość jako wielkość ukryta uzależniona jest od znacznej liczby zauważalnych i niezauważalnych determinantów i może być oszacowana jedynie z uwzględnieniem znacznego czynnika niepewności, por. C. Bittelmeyer (2007), s. 81–96. Prawa własności intelektualnej jednak mogą się również przyczyniać do zwiększenia przejrzystości rynku, a tym samym do obniżenia kosztów przedumownych, gdy, jak odbywa się to np. w przypadku znaków towarowych, przyczyniają się one do redukcji informacyjnych asymetrii pomiędzy oboma uczestnikami rynku, a mianowicie przez wysyłanie sygnału o jakości do uczestników rynku po stronie popytu.

133 Natomiast w świetle istniejących tendencji do standaryzacji i homogenizacji dóbr naukowych możliwe jest osiągnięcie, w ramach postępujących procesów cyfryzacji, obniżenia kosztów zawierania umów dzięki stosowaniu technologii informacyjnych i komunikacyj-nych, np. w oparciu o platformy internetowe B2B (Business to Business) lub B2C (Business to Consumer), por. G.H. Eckardt (2010).

formie za pośrednictwem infrastruktury technologicznej, np. w przypad-ku pobierania informacji, książek, utworów muzycznych lub programów komputerowych z Internetu na służące do ich użytkowania stacjonarne lub mobilne urządzenia końcowe, to oprócz samej transmisji niemate-rialnego dobra cyfrowego w formie elektronicznego strumienia danych, szczególne znaczenie ma aktywne przekazanie drugiej stronie przez posia-dacza praw do danego dobra, niezbędnych praw własności obejmujących uzgodnione umownie formy użytkowania. Rozwój technologiczny idą-cy w parze z postępującą idą-cyfryzacją spowodował znaczną redukcję kosz-tów transakcyjnych w procesie dystrybucji dóbr naukowych oferowanych w formie cyfrowej oraz przyznawania praw własności użytkownikom¹³⁴. Koszty brzegowe powielania i dystrybucji dóbr naukowych oferowanych w formie cyfrowej zbliżone są w wielu dziedzinach, jak choćby w obsza-rze programów komputerowych lub e-booków, do zera¹³⁵, co zasadniczo marginalizuje koszty realizacji umów.

4) Koszty kontroli są to koszty powstałe dla obu uczestniczących w rynku stron przy zabezpieczaniu porozumień umownych w sprawie rynkowej wymiany dóbr naukowych. Mogą one dotyczyć między innymi dotrzy-mania uzgodnionych terminów, wymogów jakościowych dotyczących funkcjonalnych właściwości dóbr, warunków ilościowych lub cenowych, jak również ustaleń dodatkowych, np. co do zachowania tajemnicy lub ograniczenia rozpowszechnienia. Wzrost różnorodności i skali rozpo-wszechnienia użytkowania dóbr naukowych doprowadził – w związku z mającą swe źródło w postępie technologicznym redukcją kosztów powie-lania, dystrybucji i modyfikacji dóbr naukowych – do ogólnego wzrostu poziomu kosztów kontroli po stronie oferenta celem zapewnienia, po-przez stosowanie odpowiednich mechanizmów nadzoru zgodnych z za-pisami umownymi, procesów użytkowania¹³⁶. Analogiczne czynniki mogą jednakże prowadzić do powstawania wyższych kosztów kontroli także po

134 Por. N. Lucchi (2006), s. 12 i nn.

135 Por. S. Hardege (2006), s. 40 i nn., 323.

136 Ten proces umacniany jest poprzez zmianę czynników ramowych rynków dóbr naukowych, jak globalizacja łańcuchów kreowania wartości i rosnący międzynarodowy handel, zmieniające się nastawienie uczestników rynku po stronie popytu do produktów kopiowanych i imitacji dóbr, rosnąca liczba i techniczne zróżnicowanie kanałów dystrybucyjnych i rynków dóbr, znaczny potencjał naśladowczy w zakresie podrabiania towarów i piractwa poprzez znaczne inwestycje w produkcję dóbr naukowych, częstokroć niskie możliwości przeforsowywania praw własności intelektualnej oraz po części wysoki poziom podatków i danin (opłat), pobieranych od pierwotnych dóbr naukowych, por. P. Chaudhry, A. Zimmerman (2009), s. 19–26.

stronie popytu, np. jeżeli brak dostatecznej przejrzystości rynku prowadzi do braku pewności co do tożsamości pochodzenia produktów lub istot-nych właściwości jakościowych danego dobra naukowego, ze znacznymi społecznymi kosztami towarzyszącymi¹³⁷.

5) Koszty dostosowania odzwierciedlają nakłady poniesione w celu dostoso-wania porozumień umownych do zmieniających się w okresie obowiązy-wania umowy warunków ramowych. W przypadku kompleksowych dóbr naukowych rynkowe umowy wymiany są z reguły umowami w znacznym stopniu niekompletnymi, dlatego że nie wszystkie sytuacje, mogące po-tencjalnie wystąpić w okresie obowiązywania umowy, mogą być a prio-ri ujęte w kompleksowych uregulowaniach umownych. Dlatego strony umowy zmuszone są często do zawierania w terminach późniejszych do-datkowych porozumień dotyczących nowych form użytkowania danego dobra naukowego lub też muszą się porozumieć co do niezbędnego do-stosowania parametrów jakościowych, jak również warunków ilościowych lub cenowych¹³⁸. Wysoki poziom kosztów dostosowania niezbędny jest w szczególności w odniesieniu do tych dóbr naukowych, które zbywane są na podstawie długookresowych umów wymiany, jeżeli charakteryzują się wysokim poziomem złożoności, występują potencjalnie nowe formy użytkowania o istotnym znaczeniu rynkowym lub rozwój technologicz-ny czyni koniecztechnologicz-nym dostosowanie dotychczasowych warunków umow-nych do zmienioumow-nych okoliczności.

Poziom kosztów transakcyjnych umów dotyczących wymiany dóbr nauko-wych pozostaje pod wpływem kształtowania licznych regulacji prawnych oraz ich instytucjonalnej i administracyjnej egzekwowalności. Tworzą one usta-nowione przez państwo ramy prawne rynkowych procesów wymiany dóbr

137 Por. H.-J. Fuchs (2006), s. 58–53.

138 Konieczność dostosowania wynika często ze zmian zachodzących na rynku, np.

poszerzonych możliwości wykorzystywania tekstów literackich za sprawą powstania rynku na książki audio lub postępu technologicznego, np. poprzez mobilne aplikacje wykorzystywane w telefonach komórkowych. Por. do problematyki dotyczącej regulacji w zakresie nieznanych rodzajów użytkowania w niemieckim prawie autorskim, L. Klöhn (2010), s. 84–89 i w odniesieniu do Google Book Settlement z 2009 r. w kwestii cyfryzacji książek i ich publikowania w Internecie, dzięki czemu przedsiębiorstwo Google zamierzało zabezpieczyć sobie globalną wiodącą pozycję na rynku książek w wersji cyfrowej, K. Riesenhuber (2010), s. 107. Google rozpoczął jeszcze przed zawarciem porozumień, ignorując przy tym prawa autorskie, kompleksową cyfryzację książek drukowanych, udostępnianie ich w formie cyfrowej dla użytkowników i do- piero w wyniku wniesionych do sądu powództw został zmuszony do zawarcia układu z właścicielami praw.

naukowych¹³⁹. Do dziedzin prawa, które mają istotne znaczenie dla obsza-ru własności intelektualnej, zaliczamy m.in. porządek prawny określany jako prawo własności intelektualnej dla ustanowionych przez ustawodawcę w dro-dze legislacyjnej form własności intelektualnej wraz z ich szczególnymi for-mami jurysdykcyjnymi, ukształtowanymi przez orzecznictwo i rozwój prawa.

Istotnymi elementami tych postrzeganych jako zasadnicze regulacji prawnych są prawo patentowe, prawo do wzorów przemysłowych, prawo do wzorów użytkowych, prawo o znakach towarowych oraz prawo autorskie. Dodatko-wo zaliczają się do nich omówione w rozdziale 2 regulacje dotyczące ochrony topograficznej, ochrony odmian roślin oraz ochrony geograficznych ozna-czeń pochodzenia. Wspierają się one na płaszczyźnie konstytucyjnej, two-rząc określoną całość, która stanowi – w oparciu o ustanowioną w artykule 14 niemieckiej ustawy zasadniczej gwarancję własności prywatnej, będącej ogól-ną i nadrzędogól-ną podstawą ochrony prywatnych form własności – koncepcję własności intelektualnej, podkreślając jednocześnie swe integracyjne włącze-nie do kontekstu ogólnospołecznego¹⁴⁰. Do tego dochodzą również regulacje prawne dotyczące konkurencji o węższym zakresie, jak np. prawo antymono-polowe lub ustawa o nieuczciwej konkurencji w niemieckim obszarze praw-nym. Tworzone przez nie ramy prawne i mechanizmy sprawowania kontroli nakierowane są również na negatywne dla konkurencji skutki oddziaływania form użytkowania własności intelektualnej¹⁴¹. Równie silny sterujący wpływ na rynkowe procesy wymiany wywierają, w zależności od rodzaju dóbr na-ukowych, regulacje prawne szczególnego rodzaju, np. z obszaru prawa medial-nego, prawa telekomunikacyjmedial-nego, prawa dotyczącego inżynierii genetycznej, ochrony praw konsumenta lub ochrony zdrowia¹⁴². Daje się również zaob-serwować działanie odwrotne: regulacje dotyczące własności intelektualnej oddziałują na te styczne z nimi obszary i mogą je niejednokrotnie trwale kształtować poprzez ustalenie struktur prawa własności¹⁴³. Ponadto znaczna część prawnie obowiązujących regulacji dotyczących dóbr naukowych

usta-139 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 11 i nn.

140 Por. F. Fechner (1999), s. 112–115.

141 Por. I. Schmidt (2005), s. 168–185; A. Ohly (2007a), s. 47 i nn.; D. Schmidtchen (2007a), s. 9.

142 W zakresie prawa medialnego i prawa telekomunikacyjnego por. m.in. K. Lodigkeit (2006), s. 110; w zakresie inżynierii genetycznej C. Godt (2007), s. 263–380; w zakresie ochrony użytkowników G. Mazziotti (2008), s. 77–109 i G. Hansen (2009), s. 349–427; w zakresie ochrony zdrowia K. Stegemann (2007), s. 157–163.

143 Por. przykładowo w zakresie nowych mediów elektronicznych: E.L. Lamoureux, S.L. Baron, C. Stewart (2009), s. 66 i nn., 88 i nn., 113 i nn., 130 i nn.

nawiana jest dodatkowo poprzez uzupełniające porozumienia instytucjonalne zawierane w płaszczyźnie prywatnoprawnej pomiędzy prywatnymi podmio-tami gospodarczymi lub ich związkami, względnie zrzeszeniami¹⁴⁴, aby redu-kować koszty transakcyjne, jakie powstają dla uczestniczących w rynku stron podczas dokonywania wymiany.

Ogół ramowych struktur własnościowoprawnych, które dotyczą dóbr na-ukowych, powinien z perspektywy kosztów transakcyjnych spełniać funk-cję polegającą na istotnym przyczynieniu się do przebiegającej bez zatargów wymiany dóbr naukowych, czego rezultatem będzie niski poziom kosztów transakcyjnych. Współmierność ekonomiczna ogólnych ram prawnych do-tyczących dóbr naukowych stanowi tym samym decydującą determinan-tę dla wymiany rynkowej tych dóbr. Tym samym bieżące dostosowywanie przepisów prawa do warunków będących wynikiem rozwoju dokonującego się w sferze technologicznej, społeczno-politycznej, ale także rynkowej staje się trwałym wyzwaniem dla uczestników rynku.