Moralne aspekty rynków dóbr naukowych

Procesy tworzenia i użytkowania dóbr naukowych w swojej istocie i skut-kach zazębiają się często z relacjami społecznymi, które z perspektywy pu-blicznej odnoszą się do tematyki związanej ściśle z aspektami i działaniami natury moralnej. Dotyczy to również formy kształtowania praw własności in-telektualnej tych dóbr¹⁸¹. W związku z tym jako moralne może być rozumiane

180 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 16. Kantzenbach początkowo odrzucał włączenie celu wolności konkurencji do ekonomicznego pakietu celów. Stało się to m.in. przedmiotem tzw. kontrowersji Hoppmanna-Kantzenbacha w sporze pomiędzy przedstawicielami ukierunkowanej funkcjonalistyczno-instrumentalnie koncepcji skutecznej konkurencji a kierującymi się systemowo-teoretycznie pracami Hayeka przedstawicielami neoklasyki, por. z koncepcją wolności konkurencji lub neoklasyką i krytyką, I. Schmidt (2005), s. 14–19; W. Kerber (2007), s. 388 i nn.

181 Regularnie prowadzone spory dotyczą np. regulacji prawa patentowego, gdy sporny przedmiot opatentowania winien być udostępniony do użytkowania ogółowi społeczeństwa lub gdy zakłada się, że opatentowanie narusza obowiązujące normy moralne. Tak np. znajdujący się w posiadaniu przedsiębiorstwa Monsanto tzw. patent brokułowy EP 1069819 będący metodą stanowiącą połączenie konwencjonalnego krzyżowania roślin i opartej na markerach DNA selekcji roślin zawierających składniki antykancerogenne przedsiębiorstwa Plant Bioscience był w Europejskim Urzędzie Patentowym EUP krytykowany z prawnego punktu widzenia przez organizacje ochrony środowiska oraz przez konkurencję. Poszczególne zarzuty dotyczyły m.in. niezbędnego udostępnienia ogółowi społeczeństwa metody krzyżowania biologicznego oraz roślin. Przy tym EUP potwierdził w 2010 r. konieczność udostępnienia

działanie pozostające w zgodzie z obowiązującymi, w znacznym stopniu po-wszechnie uznawanymi, normami, sformułowanymi jako regulacje instytucjo-nalne dla a priori niesprecyzowanej ilości przyszłych działań w określonym, dostatecznie jasno odgraniczonym obszarze stosowania. Moralność przyj-mowana jest zatem w danym społeczeństwie jako fakt poprzez ogół istnieją-cych i ogólnie uznawanych norm o charakterze reguł¹⁸². Natomiast rozważania etyczne, koncepcje i systemy wartości dotyczą związków uzasadniających po-wstawanie norm jako regulacji instytucjonalnych w znaczeniu faciendum (czy-nienia), poddawanych także subiektywno-normatywnej analizie i ocenie¹⁸³. Tak więc etyka zajmuje się związkami o specyficznej argumentacji, w jakich osadzona jest każda już istniejąca lub dopiero rozważana norma.

Procesy użytkowania i produkcji dóbr naukowych, kierowane przez pra-wa własności intelektualnej, dotyczyć mogą zarówno norm już istniejących, w znaczeniu społecznego porządku moralnego, jak i miarodajnych, uzasad-niających je powiązań o wymiarze etycznym, z którymi pozostają niekiedy w konflikcie. Za podstawę tego negatywnego scenariusza służy diagnoza określana także jako zasadniczy problem etyki gospodarczej. Mianowicie, działania podejmowane w ramach danego procesu rynkowego, dokonywa-ne głównie z przyczyn o charakterze moralnym, jak choćby postrzegadokonywa-ne jako społecznie użyteczne dodatkowe aktywne działania przedsiębiorstwa w sferze ochrony środowiska, ochrony zdrowia i ochrony konsumenta, wiążą się czę-sto z wyższymi nakładami lub też niższym poziomem dochodów. Dlatego też działania tego rodzaju są zasadniczo – z uwagi na wynikające z nich relatyw-nie relatyw-niekorzystne warunki konkurencji – realizowane w zbyt małym zakresie z punktu widzenia normatywnej perspektywy dóbr merytorycznych lub też nie dochodzą w ogóle do skutku¹⁸⁴. Zaledwie powierzchowna ocena moral-nych motywacji działań uczestników obrotu gospodarczego i sterujących ich działaniami rynkowych mechanizmów koordynujących wykazuje, że pozo-stają one we wzajemnym konflikcie, co oznacza, że podczas produkcji i użyt-kowania dóbr naukowych aspekty moralne nie są z perspektywy społecznej uwzględniane w dostatecznym stopniu.

biologicznej metody uprawy, wskutek czego nie jest już ona przedmiotem ochrony patentowej.

Natomiast roszczenia z tytułu prawa patentowego w odniesieniu do brokułu jako rośliny zoptymalizowanej antykancerogennie pozostały zachowane w niezmienionej formie, por.

A. Madaus (2011).

182 Por. W. Korff et al. (1999), s. 840.

183 Ibidem.

184 Por. K.-U. Bartels (1997), s. 52.

Metoda mogąca posłużyć rozwiązaniu tego problemu, wynikającego z po-strzeganego przez etykę gospodarczą, opinię publiczną, a niekiedy również przez część nauk ekonomicznych dualizmu ekonomii i moralności, polega na sterowanym instytucjonalnie oddzieleniu działań prywatnych podmio-tów gospodarczych od ich indywidualnych motywów działania¹⁸⁵. W zorga-nizowanym i koordynowanym wedle zasad gospodarki rynkowej systemie gospodarczym funkcję tę przejmuje przekształcony w zinstytucjonalizowa-ną formę ramowy ład polityczno-prawny, stosując w jasnych i możliwych do egzekwowania regulacjach prawnych niezbędne bodźce skłaniające pry-watne podmioty gospodarcze do uwzględniania także aspektów moralnych w trakcie realizowanych przez nie celów mikroekonomicznych. Nagradza-nie zachowań moralNagradza-nie właściwych oraz piętnowaNagradza-nie działań Nagradza-niepożądanych z moralnego punktu widzenia, przez ustalenie odpowiednich ramowych wa-runków prawnych, powoduje stymulowanie moralnie kompatybilnych zacho-wań gospodarczych, podczas gdy działania niekompatybilne sankcjonowane są przez odpowiednie ramy prawne¹⁸⁶. Tak postrzegana transformacja moral-nych motywów działania do instytucjonalnie zabezpieczomoral-nych regulacji praw-nych obowiązującego ramowego ładu tworzy podwaliny służące temu, aby w opartym na podziale pracy społeczeństwie informacyjnym mogło zacho-dzić szeroko zakrojone antycypacyjne uwzględnianie aspektów moralnych, w tym również w nowych, dotychczas nieznanych i zwykle jeszcze w znacz-nym stopniu anonimowych kontekstach gospodarczych, technologicznych lub społeczno-kulturowych¹⁸⁷.

Oznacza to z kolei, że wymagania dotyczące pożądanych zachowań mo-ralnych producentów i użytkowników dóbr naukowych nie mogą (w pierw-szej kolejności) kierować się bezpośrednio poziomem ich indywidualnych motywów działania. Apele niepociągające za sobą z reguły żadnych sankcji mogą nawet mieć częściowo oddziaływanie przeciwne, powodując pełzają-cą erozję wartości i zasad moralnych, o ile są stosowane w ramach niedającej się (już) egzekwować hierarchii wartości¹⁸⁸. Dlatego też możliwości kształto-wania nastawionej na poczucie odpowiedzialności polityki gospodarczej nie są ukierunkowane na motywy działania uczestników obrotu gospodarcze-go w znaczeniu podejścia indywidualno-etycznegospodarcze-go, lecz mogą być

realizo-185 Por. K. Homann (1994), s. 10, 14.

186 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 18.

187 Por. K. Homann (1993a), s. 18.

188 Por. K. Homann (1993a), s. 27 i nn.; K. Homann (1993b), s. 34.

wane jedynie w formie zmierzającej do osiągnięcia określonego celu poprzez ustanawianie i wdrażanie ze strony polityki kształtowania (reguł) ładu gospo-darczegoadekwatnych warunków ramowych (w znaczeniu podejścia porząd-kowo-etycznego)¹⁸⁹. Konflikty występujące pomiędzy działaniami rynkowymi prywatnych uczestników obrotu a normami moralnymi dotyczącymi dóbr naukowych, np. w zakresie prowadzonych na zasadach komercyjnych badań medycznych w dziedzinie terapii nowotworów, wynikają przede wszystkim z niedostatecznego ukształtowania ram ustroju gospodarczego lub jego nie-dostatecznej skuteczności przy równoczesnym uwzględnianiu przezeń aspek-tów moralnych¹⁹⁰.

Instytucjonalne oddzielenie działań gospodarczych od motywów działań nie powoduje, że na poziomie indywidualnym działaniom uczestników rynku nie będzie przypisywane jakiekolwiek znaczenie motywowane względami ani wartościami indywidualno-etycznymi¹⁹¹. Działanie gospodarcze nie odbywa się z reguły w przestrzeni pozbawionej moralności, bowiem mimo kierowania się celami racjonalnymi jest faktycznie osadzone w kontekście społecznym, a organizacja rynku zdana jest w zakresie swego prawidłowego funkcjono-wania na skutecznie działający i równie skutecznie sterujący działaniami fundament normatywny¹⁹². Jednakże powyższe stwierdzenie może znaleźć do-stateczne uwzględnienie w procesach i wynikach rynkowych na rynkach dóbr naukowych jedynie wówczas, gdy zapewnione zostaną organizacyjno-poli-tyczne odpowiedniki zawarte w instytucjonalnych regułach ramowego ładu¹⁹³.