TWORZENIE SIĘ WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W DRODZE EWOLUCJI PRAW WŁASNOŚCI
4.2. Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze wzorów przemysłowych
Pierwsze zinstytucjonalizowane uregulowania dotyczące ochrony form wzorniczych pojawiły się w średniowiecznych dokumentach cechowych, któ-re odnosiły się zarówno do wytworów artystycznych, jak i rzemieślniczych.
Najstarsze znane regulacje pochodzą z 1525 roku z Brukseli i z 1580 roku z Florencji; objęły one karalnością niedozwolone naśladownictwo nowych wzorów dywanów, uzasadniając to tym, że twórcy dzieła należy stworzyć zachętę do jego kreatywnej pracy, o ile ma wykonywać dzieła powszechnie użyteczne474. Regulacje te jednak z uwagi na brak zapotrzebowania na kom-pleksowy system ochrony przez długi czas pozostawały indywidualnym przy-padkiem o ograniczonym regionalnym i rzeczowym zasięgu. Dopiero wraz z intensyfikacją wytwarzania nowych wzorów materiałowych powstała na-rastająca potrzeba ochrony wyników kosztochłonnych procesów ich wy-twarzania. Wiodący w owym czasie przemysł jedwabniczy Lyons tworzył od XVII wieku innowacyjne wzory, których projekty wykonywane przez spe-cjalnych artystów grafików były nie tylko coraz bardziej kosztochłonne, lecz także przewyższały konkurencję. W celu ochrony przed nieuczciwym zacho-waniem konkurencyjnych kopistów rada miasta Lyon objęła w 1711 roku ka-ralnością kradzież, sprzeniewierzenie i użytkowanie powierzonych wzorów przez osoby trzecie475. Regulacja ta została w 1744 roku bardziej zaostrzona, gdyż zakazywała nieuprawnionego naśladownictwa starych i nowych wzo-rów bez ograniczenia w czasie, co zresztą zostało w 1778 roku rozszerzone o wzory hafciarskie. Była ona jednak ograniczona jedynie do okręgu Lyonu.
Dlatego też w 1787 roku wydano kompleksowe rozporządzenie o ochronie wzorów, które objęło cały kraj, jednak przewidywało czasowe ograniczenie działania ochronnego476. Wprowadzono również obowiązek przedkładania wzoru w biurze cechu, gdzie jednocześnie następowała jego rejestracja, ale bez konieczności oddania go do depozytu. Sam wzór nie został w ten spo-sób jeszcze udostępniony publicznie, aby nie wspierać w nielegalnych pro-cesów kopiowania. Regulacja ta została w 1806 roku przetransponowana
474 Por. A. Osterrieth (1908), s. 203 i nn.
475 Por. ibidem, s. 205 i nn.
476 Por. ibidem, s. 206 i nn.
we Francji w pierwszą ustawę krajową, która przewidywała deponowanie w Izbie Przemysłowej (conseil de prud’hommes) w Lyonie zamkniętych i opie-czętowanych próbek wzorów materiałowych477. Gwarantowało to osobie odda-jącej próbkę do depozytu własność wzoru, której można było dochodzić nawet sądownie.
Powoływane coraz częściej według tego wzorca izby przemysłowe w innych miastach były regionalnymi depozytariuszami wzorów, a później również trój-wymiarowych modeli w przypadku ochrony tych wzorów. Ówczesna ochrona wzornictwa przemysłowego charakteryzowała się tym, że mogła być realizowa-na zarówno jako ochrorealizowa-na wzorów przemysłowych, jak i poprzez istniejące od 1793 roku we Francji regulacje autorskoprawne, gdyż te ostatnie obejmowa-ły także dzieła sztuki rękodzielniczej niezależnie od ich przeznaczenia. W ten sposób stworzono po raz pierwszy instytucjonalną ochronę wielokrotną dóbr naukowych o nakładających się na siebie zakresach ochrony.
W Anglii rozwój ochrony wzorów rozpoczął się dopiero z powstaniem w XVIII wieku dobrze prosperującego przemysłu włókienniczego, który potra-fił w sposób zdecydowany wyrażać potrzebę ochrony swoich dóbr naukowych.
W 1787 roku przyznano na mocy ustawy rysownikom, drukarzom oraz wła-ścicielom nowych wzorów na dwa miesiące wyłączne prawo do wykorzystywa-nia wzorów do nadruku na różnych materiałach, przy czym w celu oznaczewykorzystywa-nia pochodzenia na każdym wyrobie należało umieścić nazwisko drukarza478. W 1839 roku rozszerzono przepis w formie dodatkowej ustawy, która wydłu-żała krótki okres ochrony do jednego roku, a rzeczowy zakres ochrony objął dalsze grupy materiałów oraz trójwymiarowe formy i wzory wyrobów przemy-słowych. Ochrona wzorów związana była przy tym z rejestracją wzorów oraz ich właścicieli w rejestrze, a także administracyjnym zobowiązaniem, aby wszystkie wyroby wprowadzone do obrotu opatrzone były nazwiskiem pierwszego wła-ściciela, numerem rejestracyjnym i datą rejestracji. Właścicielem mógł być au-tor, jego zleceniodawca albo spadkobierca chronionego wzoru. Oba równolegle skutecznie funkcjonujące regulacje, tj. z 1787 roku niewymagająca rejestracji wzorów i z 1839 roku, która tej rejestracji wymagała, zostały w 1842 roku połą-czone w jednolity przepis o ochronie nowych oryginalnych form kreatywnych, który zezwalał na zróżnicowany okres ochrony w zależności od zarejestrowanej klasy wytwórczości (Gewerbeklasse)479. Regulacje te w 1883 roku zostały ujęte
477 Por. ibidem, s. 208 i nn.
478 Por. ibidem, s. 206 i nn.
479 Por. ibidem, s. 210 i nn.
w jednym zbiorczym dokumencie Patents, Design and Trade Marks Act, który obok wydłużenia okresu ochrony postanawiał, że nowe wzory przemysłowe niezależnie od zamierzonego celu ich użytkowania mogą być objęte ochroną.
W Niemczech natomiast nie było wczesnych porównywalnych z inny-mi krajainny-mi przywilejów lub przepisów cechowych mówiących wyraźnie o ochronie wzornictwa. Celem regulacji istniejących w XVII wieku było przede wszystkim wspieranie krajowej wytwórczości i jej ochrona przed nie-uczciwą konkurencją480. Zaliczyć tu należy również zakaz przekazywania przez robotników osobom trzecim powierzonych im przez zleceniodawców wzo-rów albo też ich pokazywanie, co wskazywało jedynie na bardzo prymitywnie skonstruowany mechanizm ochrony przed zagraniczną konkurencją. Pierw-sze wyraźne odniesienie do ochrony wzorów wykazuje saksońska regulacja w sprawie tkalni adamaszku z 1812 roku, która regionalnym producentom materiałów zakazywała przekazywania osobom trzecim wzorów i odpowied-nich informacji na ten temat481. Podczas gdy na znajdujących się pod pa-nowaniem francuskim terenach niemieckich na zachód od Renu stosowano ustawodawstwo francuskie z 1806 roku, dotyczące ochrony wzorów, to w po-zostałych regionach Niemiec trzeba było, mimo wielorakich starań, długo cze-kać na prawne uregulowania ochrony kreatywnych form wzorniczych, bo aż do 1876 roku, kiedy mogło zostać wprowadzone pierwsze ustawowe uregulo-wanie tzw. prawa autorskiego482 do wzorów i modeli483. Przyznawało ono no-wym oraz oryginalnym wzorom i modelom ochronę ograniczoną do 15 lat po ich zarejestrowaniu i złożeniu – początkowo jeszcze nieoficjalnie – wzoru do depozytu. Prawo do wzorów przyznawało jego posiadaczowi wyłączne pra-wo do kopiowania chronionego wzoru. Niemniej wykazywało ono również znaczne rzeczowe ograniczenia zakresu ochrony, jak np. możliwość swobod-nej projekcji chronionych wzorów z dwuwymiarowej wersji wykonawczej na trójwymiarową, o ile obie wersje nie zostały zarejestrowane jako chronione.
W stosunku do rozpoczynającej się w XIX wieku fazy umiędzynarodowie-nia ochrony wzorów przemysłowych istotne znaczenie miały te same insty-tucjonalne rozwiązania, które charakteryzowały rozwój ochrony patentowej.
Należy przy tym uwypuklić to, że w porównaniu z europejską ochroną
paten-480 Por. ibidem, s. 212 i nn.
481 Por. ibidem, s. 213.
482 Ustawa dotycząca prawa autorskiego wzorów i modeli (ustawa o wzorach prze- mysłowych) z 11 stycznia 1876 r. (RGB, s. 11), zmieniona ostatnio przez art. 13 drugiej ustawy zmieniającej ustawę o patentach z 16 lipca 1998 r. (BGBl, I, s. 1827).
483 Por. A. Osterrieth (1908), s. 216 i nn.
tową krajom członkowskim UE udało się w stosunkowo krótkim czasie od 1993 do 2001 roku urzeczywistnić ustanowienie wzoru wspólnotowego jako prawa z rejestracji484. Funkcjonuje ono obok zharmonizowanych przez dyrektywę eu-ropejską w sprawie prawnej ochrony wzorów krajowych praw, a rejestracją zaj-muje się Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM) w Alicante485.
Od tej chwili zgłaszający mogą, a nawet muszą wybierać między krajową a europejską rejestracją ochrony wzornictwa, gdyż jednoczesna koegzystencja tych dwóch form prawnych jest z definicji wykluczona z uwagi na instytucjo-nalny wymóg nowatorstwa przy zgłaszaniu wzoru486.
Chociaż celem historycznego rozwoju ochrony wzorów była początko-wo ochrona wyrobów rzemieślniczych, a sama koncepcja dostosowana była do ochrony wytworów o niewielkiej wartości artystycznej, to rozgraniczenie między wyrobami rzemiosła artystycznego a dziełami o wysokiej wartości artystycznej, które są objęte ochroną autorskoprawną, okazało się w prakty-ce bardzo trudne. Fakt ten oraz wynikająprakty-ce z wymagań formalnych dotyczą-cych ochrony wzorów (np. obowiązek oddawania do depozytu) progi ochrony i obiektywne luki w ochronie doprowadziły wyroby znajdujące się między wytworami czysto rzemieślniczymi a artystycznymi do tego, że te prościej skonstruowane wytwory sztuki niezależnie od ich artystycznego wykonania lub przeznaczenia są w wielu krajach również objęte ochroną autorskopraw-ną jako dzieła sztuki stosowanej, podobnie jak wyroby sztuk plastycznych487. Z tej wyraźnie rozciągniętej w czasie ochrony autorskoprawnej przez 70 lat post mortem auctoris można często korzystać w formie suplementu do ochrony z rejestracji wzoru. Takie rozczłonkowanie systemu własności intelektualnej w obszarze kreatywnych form wzorniczych było skutkiem zmieniających się warunków wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych w tym coraz ważniej-szym obszarze funkcjonowania przedsiębiorstw i rynku.
484 Por. A. Mühlendahl (2004b), s. 96.
485 Por. EG (2002).
486 Por. EWG (2002).
487 Por. A. Osterrieth (1908), s. 217.