PODSTAWY WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ A ZAWODNOŚĆ RYNKU
3.3. Przyporządkowanie własności intelektualnej do dóbr naukowych – zagadnienie optymalnej
3.3.2. Problem alokacji w kontekście aspektów efektywności dynamicznej
Ujęcie zagadnienia jedynie z perspektywy statycznej nie odzwierciedla w dostateczny sposób procesów produkcji i użytkowania dóbr naukowych.
Zachodzący w społeczeństwach wiedzy i informacji rozwój gospodarczy od-bywa się w oparciu o przebiegające dynamicznie na rynkach dóbr naukowych procesy konkurencji i informacji, dlatego ocena skutków praw własności in-telektualnej oparta jedynie na kryteriach efektywności statycznej musiałaby siłą rzeczy pomijać i zaniedbywać istotną część tego rozwoju390. Dobra nauko-we chronione pranauko-wem własności intelektualnej dysponują z uwagi na swój nowatorski i innowacyjny charakter wyjątkową pozycją na rynku dóbr, od-różniającą je od porównywalnych produktów konkurencyjnych. Dlatego też dokonywane z perspektywy statycznej porównanie ich pozycji monopolistycz-nej z układem konkurencyjnym odznaczającym się konkurencją produktów w znacznej mierze homogenicznych jest problematyczne zarówno metodycz-nie, jak i merytorycznie. W ramach poszerzonej dynamicznej perspektywy innowacyjni uczestnicy konkurencji dysponują w średnim okresie z reguły znacznym spektrum różnorodnych możliwości, częściowego lub całkowite-go zdominowania chronionecałkowite-go prawem własności intelektualnej rynku wła-ściciela praw za pośrednictwem własnych funkcjonalnych ekwiwalentów lub ulepszonych dóbr naukowych, lub też wykorzystania chronionego dobra na-ukowego w ramach pozyskanej licencji dla wytworzenia własnych produktów, przy zastosowaniu adaptacji i adekwatnego dalszego ich rozwijania391. Właści-ciel praw własności intelektualnej jest tym samym narażony na potencjalną monopolistyczną konkurencję392, co przesuwa z jednej strony jego kalkula-cję maksymalizacji zysku na rynku produktowym w kierunku zorientowa-nej bardziej na istotne parametry konkurencyjne polityki cenowo-ilościowej, zmuszając go równocześnie do stałych wysiłków inwestycyjnych w przyszło-ści w zakresie wytwarzanych przez niego dóbr naukowych393, aby nie być wy-partym z rynku.
390 Por. D.B. Audretsch (1995), s. 55.
391 Por. P. Klemperer (1990), s. 127; G. Knieps (2005), s. 254–256.
392 Por. E.W. Kitch (1986), s. 31.
393 Stąd wyprowadzany jest w literaturze wniosek mówiący o tym, że analizy rynku należy przeprowadzać w kontekście rent-seeking, a nie z perspektywy monopolu, por. K.W. Dam (1994), s. 261–267.
Przeciwieństwem tego punktu krytyki skierowanego na oferenta w ra-mach analizy nastawionej jedynie na statyczne aspekty skutków praw wła-sności intelektualnej jest zorientowana równocześnie na popyt argumentacja formułowana z perspektywy dynamicznej394. Wraz z początkiem rynkowego wykorzystywania wielu dóbr naukowych powstają często w fazie tworzenia się rynku, wraz ze znaczącym wzrostem liczby użytkowników rynku, równo-cześnie znaczne efekty sieci po stronie popytu. Korzyści wynikające ze sto-sowania nowego dobra naukowego są – dzięki występowaniu pozytywnych wpływów zewnętrznych – uzależnione nie tylko od zakresu własnych aktyw-nych działań w obszarze użytkowania, lecz także od użytkowania przez inaktyw-nych uczestników rynku po stronie popytu i wzrastają wraz z wielkością określonej grupy użytkowników. Własność intelektualna wspiera, przyznając właścicie-lowi praw na czas określony wyłącznego prawa do komercyjnego wykorzy-stywania dobra naukowego w początkowej fazie wykorzywykorzy-stywania przez niego danego dobra dla celów gospodarczych, szybsze tworzenie się zainstalowa-nej bazy grupy użytkowników395 poprzez zwiększanie liczby użytkowników, promując tym samym powstawanie efektów sieci podnoszących poziom spo-łecznego dobrobytu396. Ponieważ siła oddziaływania efektów sieci z biegiem czasu z reguły spada, to również związane z tym pozytywne efekty dobro-bytu wynikające z ochronnego działania praw własności intelektualnej będą mniejsze, co w związku z tym musi znajdować odzwierciedlenie w intertem-poralnym kształtowaniu praw własności intelektualnej w formie ich ograni-czenia w czasie.
Przeciwieństwem wynikających z przyznania praw własności intelektual-nej pozytywnych efektów dobrobytu są po stronie podaży dóbr naukowych koszty transakcyjne ustanowienia, użytkowania i przeforsowania własności intelektualnej. W przypadku dóbr naukowych podlegających, w celu uzyska-nia ochrony, obowiązkowi rejestracji, np. wynalazków technicznych, wzornic-twa lub oznakowań, składają się na nie cztery podane niżej kategorie:
1) koszty pozyskania i utrzymania prawa własności intelektualnej;
394 Por. R. Towse, R. Holzhauer (2002), s. XVII i nn.
395 Zainstalowana baza stanowi dla oferentów możliwą do osiągnięcia minimalną wielkość sieci, pozwalającą na zapewnienie w warunkach nieodwracalności zainwestowanych kosztów i ponadproporcjonalnie do ilości użytkowników rosnących korzyści, pokrywającej koszty oferty, por. U. Blum , S. Müller, A. Weiske (2006), s. 215.
396 Por. M.L. Katz, C. Shapiro (1985); M.L. Katz, C. Shapiro (1986); J. Farrell, G. Saloner (1985); J. Farrell, G. Saloner (1986) oraz krytyczne nastawienie prezentuje L.N. Takeyama (1994), s. 155.
2) koszty wymiany rynkowej lub udzielania licencji na gospodarcze spożyt-kowanie dobra;
3) koszty nadzorowania rynku w zakresie naruszania praw własności przez konkurentów i użytkowników;
4) koszty prawnego przeforsowywania prawa własności.
Wymienione koszty transakcyjne wywierają nie tylko istotny wpływ na efektywność alokacji instrumentarium praw własności intelektualnej, ponie-waż wraz z kosztami wynikającymi z zewnętrznego ograniczenia dostępu do dobra naukowego dla nieuprawnionego użytkowania muszą być pozyskane z zysków dobrobytu będących wynikiem podwyższonych bodźców do wdraża-nia innowacji397. Wywierają one również wpływ na mikroekonomiczną opty-malizacyjną decyzję dotyczącą rejestracji i przeforsowania praw własności intelektualnej na poziomie kreatywnego podmiotu gospodarczego. Do tego dochodzi – obok indywidualnych oczekiwań w odniesieniu do gospodarczego użytkowania praw własności intelektualnej – także ocena oddziaływań ochron-nych ekskluzywnej pozycji danego oferenta, zapewnionej mu przez własność intelektualną. Jest ona uzależniona od pozyskanego dzięki ochronie skuteczne-go efektu bariery (threshold)398, wynikającego z rzeczowego zakresu ochronnego oddziaływania prawa własności (scope)399 i oczekiwanego indywidualnie okre-su obowiązywania praw własności intelektualnej (duration)400.
397 Por. W.M. Landes, R.A. Posner (1989), s. 326.
398 Efekt bariery wynika z progu możliwości uzyskania przez dane dobro naukowe statusu prawnego chronionego prawem własności intelektualnej w wyniku spełniania niezbędnych minimalnych kryteriów, np. elementu wynalazczego w ramach praw patentowych lub dostatecznego poziomu oryginalności w przypadku praw autorskich. Działa ona w stosunku do potencjalnych konkurentów w odwróconej perspektywie jako bariera utrudniająca im wejście na rynek, gdy podważają oni na drodze sądowej prawo własności lub gdy je naruszają poprzez wykonywanie kopii i podejmowanie innych działań pozostających w sprzeczności z prawami własności, por. np. prawo patentowe (Patentrecht), H.-G. Landfermann (2009), s. 34–44. Ocena praktycznej skuteczności efektu bariery prawa własności intelektualnej może być dokonywana jedynie pod warunkiem równoczesnego uwzględnienia prawnych możliwości jego przeforsowania i jego wykluczającego oddziaływania na rynku. A ponieważ są one często możliwe do stwierdzenia dopiero ex post, to analizy ekonomiczne koncentrują się najczęściej na oddziaływaniu parametrów zakresu praw i okresu ich obowiązywania.
399 Procesualna dominacja na rynku, będąca wynikiem oddziaływania prawa własności intelektualnej, nie łączy się jednak w sposób obligatoryjny z zakresem danego prawa ochronnego. I tak szeroko ujęty zakres ochrony może obejmować wiele rynków częściowych przy jednoczesnej niewielkiej dominacji rynkowej właściciela praw, podczas gdy stosunkowo wąsko ujęte prawo ochronne ukierunkowane na specyficzny rynek dóbr prowadzić może wskutek całościowego pokrycia form użytkowania dobra naukowego do wystąpienia monopolizacji rynku, por. D. Schmidtchen (2007a), s. 33.
400 Por. R. Towse, R. Holzhauer (2002), s. XII; S. Besen (1998), s. 349.
Prawa własności intelektualnej o niewielkim efekcie bariery, niewielkim zakresie ochrony i krótkim okresie obowiązywania charakteryzują się jedy-nie jedy-niewielką ekskluzywnością praw do dysponowania, wskutek czego po-zycja rynkowa właściciela praw jest zasadniczo słabiej ukształtowana niż w przypadku kompleksowo rozbudowanych praw własności401. Jednakże wą-skie ograniczenie ochrony własności intelektualnej w znaczeniu restryktyw-nego kształtowania jedrestryktyw-nego z trzech parametrów: efektu bariery, zakresu ochrony lub okresu obowiązywania sprzyja za pośrednictwem wynikającego stąd większego rozpowszechnienia chronionej wiedzy poprzez procesy dyfu-zyjne powstawaniu w społeczeństwie procesów innowacyjnych. Wywołane dzięki temu aktywne działania podwyższające poziom dobrobytu w znacze-niu produktywnych form użytkowania dóbr naukowych przez przedsiębior-stwa, przez uczestników sfery badawczej lub przez prywatne gospodarstwa domowe w ramach produkcyjnej funkcji gospodarstwa domowego byłyby w przypadku bardziej ekskluzywnie oddziałujących praw własności reduko-wane przez ich właścicieli na drodze ograniczania dostępu i możliwego sank-cjonowania przypadków naruszania praw ochronnych402. Dlatego dla rynków dóbr naukowych charakteryzujących się krótkimi cyklami życia produktów i wysokim poziomem innowacyjności przydatne są, z dynamicznej perspekty-wy, stosunkowo wąsko sformułowane prawa własności intelektualnej o krót-kich okresach obowiązywania, co sprzyja umocnieniu makroekonomicznych bodźców innowacyjnych, tak aby konkurencja w zakresie innowacji następ-czych nie doznawała nieadekwatnych utrudnień wskutek oddziaływania praw wykluczenia, co powodowałoby nieefektywne udaremnianie podwyższających dobrobyt społeczny form użytkowania dóbr naukowych403.
Mimo tego w ramach oceny ekskluzywności prawa własności intelektu-alnej niezbędnej dla dynamicznego rozwoju innowacyjności w gospodarce narodowej należy zbilansować pierwotne oddziaływanie motywujące na pod-mioty gospodarcze zachęcające je do wytwarzania dóbr naukowych (perspek-tywa statyczna) z bodźcami do konkurencji w ramach innowacji następczej
401 Por. D.B. Audretsch (1995), s. 57.
402 Por. R.P. Merges, R.R. Nelson (1990), s. 916.
403 W zakresie prezentacji oddziaływań ochronnych praw autorskich i praw patentowych w odniesieniu do oprogramowania komputerowego (computer software), por. A. Bielig, H. Haase (2005), s. 68–72. Krytyczna argumentacja w stosunku do ustanawiania praw patentowych na oprogramowanie komputerowe, por. np. K. Blind, J. Edler, R. Nack, J. Straus (2003), s. 203–212 i Komisja antymonopolowa (Monopolkommission) (2003), s. 348–351.
(perspektywa dynamiczna)404. Adekwatne określenie ukierunkowania tej rów-nowagi405, która winna się opierać na panujących w danym społeczeństwie warunkach gospodarczych, politycznych, a także w znacznej mierze socjal-nych, stanowi przy tym stałe i równocześnie podlegające ciągłym zmianom zadanie uczestniczących w rynku graczy, instytucji oraz grup interesów w po-lityce, gospodarce i społeczeństwie. Dlatego też nie należy jej redukować wy-łącznie do dyskursu ekonomicznego. Z uwagi na konieczność kompromisu w stosunku do licznych i często diametralnie sprzecznych roszczeń oraz ocze-kiwań różnych społecznych grup interesów na polityce gospodarczej spoczywa równocześnie obowiązek sformułowania odpowiedzi na pytanie o charakterze normatywnym, dotyczące tak istotnego dla przyszłego rozwoju gospodarcze-go i społecznegospodarcze-go obszaru produkcji, a także użytkowania dóbr naukowych, mianowicie, jaki kształt powinno przyjąć przyszłe społeczeństwo informacyj-ne i jakie uregulowania dotyczące prawa własności mogą stworzyć dla niego adekwatne ramy instytucjonalne.