Rynkowa definicja dóbr naukowych

Procesy produkcji i użytkowania dóbr naukowych rzadko kiedy wią-żą się bezpośrednio z jedną osobą lub jednym prywatnym podmiotem go-spodarczym (brak kongruencji osobowej). Na ogół specyficzne inwestycje w produkcję dóbr naukowych dokonywane są, zgodnie z zasadami

nowo-107 W badaniu stosowana jest przy tym systematyka ustanowiona przez M. Fritscha, T. Weina, H.-J. Ewersa (2005).

czesnego podziału pracy, przede wszystkim przez te podmioty gospodar-cze, które dysponują wystarczającym poziomem kompetencji, obejmujących stan dotychczasowej wiedzy, doświadczeń, zdolności i niezbędnych zasobów oraz uzyskują podczas wytwarzania danego dobra naukowego istotne korzy-ści kosztowe. Ponieważ jednak korzykorzy-ści te nie muszą być identyczne z liczbą potencjalnych użytkowników tych dóbr naukowych, konieczna staje się in-terpersonalna wymiana niezbędnego dobra¹⁰⁸. Ponadto zdarza się często, że wytworzone i zakumulowane w danym zasobie dobra naukowe nie są stawiane do dyspozycji w tak opracowanej formie, jakiej oczekiwaliby ich potencjalni użytkownicy, uważając ją za właściwą dla ich własnych specyficznych proce-sów użytkowania (brak kongruencji rzeczowej). Specyficzna obróbka i mody-fikacja tych dóbr naukowych dokonywane są w ramach procesu transformacji przez wyspecjalizowane podmioty gospodarcze, dostosowujące zewnętrzną formę danego dobra naukowego do istniejących potrzeb, aby uczynić je uży-tecznym dla tych celów¹⁰⁹. Ten proces transformacji obejmować może również transformację intermedialną, służącą zapewnieniu dodatkowej użyteczności treści zawartych w dobrach naukowych za pośrednictwem innej nowocze-snej technologii nośnika¹¹⁰. Trzecia rozbieżność między produkcją a użytko-waniem dóbr naukowych może występować w odniesieniu do geograficznego (przestrzennego) wymiaru ich rynku. Miejsce wytworzenia danego dobra na-ukowego jest rzadko tożsame z jego najczęściej przestrzennie rozproszony-mi procesarozproszony-mi użytkowania (brak kongruencji przestrzennej). Transfer dobra naukowego do miejsca użytkowania odbywa się dzięki wykorzystaniu usług infrastrukturalnych, oferowanych z reguły przez podmioty gospodarcze w za-mian za opłatę (ryczałtową lub zależną od taryfy)¹¹¹. Wreszcie czwarta roz-bieżność zachodząca pomiędzy produkcją a użytkowaniem dóbr naukowych powstaje z komponentów czasowych w wyniku intertemporalnej rozbieżno-ści pomiędzy wytworzeniem a ofertą dóbr naukowych z jednej strony oraz zapotrzebowaniem na nie i ich użytkowaniem z drugiej strony (brak

kongru-108 Dotyczy to np. stosunku autorów do odbiorców ich dzieł.

109 Dotyczy to np. stosunku wydawnictw dzieł drukowanych i wydawnictw muzycznych do uczestników rynku po stronie popytu na wytwarzane przez nich produkty.

110 Zalicza się do nich, np. w sektorze mediów, publikowanie treści medialnych klasycznych mediów drukowanych na nowych nośnikach medialnych, jak e-booki, strony internetowe lub telefony komórkowe.

111 Dotyczy to np. stosunków usługodawców z zakresu infrastruktury sieci, transportu i logistyki oraz uczestników rynku po stronie popytu na transportowane dobra naukowe.

encji czasowej)¹¹². Pogodzenie tej rozbieżności w formie profilaktycznego za-bezpieczania i przechowywania, aby dalej udostępniać dobra naukowe w celu ich potencjalnego wykorzystania w późniejszym okresie, możliwe jest dzię-ki zastosowaniu trwałych nośników zapisu łącznie z usługami umożliwiają-cymi ich użytkowanie¹¹³.

Wspólne dla wymienionych wyżej układów częściowej inkongruencji pro-cesów produkcji i propro-cesów użytkowania jest to, że są one z reguły elimino-wane w wyniku korzystania z rynków, to znaczy za pośrednictwem transakcji rynkowych. Rynki natomiast są miejscami, gdzie spotykają się podaż i popyt na specyficzne dobro i gdzie zachodzą pomiędzy nimi procesy wymienne¹¹⁴. Przy tym pojęcie procesów rynkowych w rozumieniu ekonomicznym obejmu-je nie tylko aspekty i procesy natury czysto gospodarczej, lecz po części celowe wydaje się również rozpatrywanie zjawisk ukształtowanych w przeważającym stopniu przez wpływy społeczno-kulturowe pod kątem racjonalnie interesow-nych zachowań uczestniczących w nich podmiotów¹¹⁵. Ma to szczególnie duże znaczenie dla obszaru wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych, gdzie w obszarach granicznych ekonomicznego oraz społeczno-kulturowego pod-systemu danego społeczeństwa krzyżują się i wzajemnie na siebie oddziały-wają sfery wpływów różnorodnych mechanizmów sterujących.

Równie istotne znaczenie dla procesów rynkowych dotyczących dóbr na-ukowych ma wiążąca się z definicją rynku kwestia określenia, które spośród dóbr mogą być przyporządkowane do określonego rynku. Związany z

po-112 Niemiecki inżynier Adolf Schnürle opracował w 1925 r. fizyczno-techniczny proces ulepszonego spalania w silnikach dwusuwowych diesla („Przepłukiwanie Schnürlego w systemie trójstrumieniowym”), zgłoszony przez firmę Klöckner-Humboldt-Deutz do opatentowania.

Dopiero jednak w 1934 r. proces ten zaczął się upowszechniać jako standard technologiczny w produkcji benzynowych silników dwusuwowych, gdy po nabyciu patentu producent pojazdów DKW wdrożył go do seryjnej produkcji swych silników dwusuwowych. Obecnie jest to najbardziej rozpowszechniony proces przepłukiwania nowoczesnych dwusuwowych silników spalania, por. Adolf Schnürle (2011).

113 Do trwałych nośników zapisu mogą być w zawężonym znaczeniu zaliczane klasyczne formy mediów, jak media drukowane, nośniki zapisu filmów i dźwięku lub nowsze audiowizualne trwałe nośniki zapisu jak DVD oraz liczne rodzaje elektronicznych nośników danych, jak twarde dyski komputerów, Flash-Drives i tym podobne. W szerszym jednak znaczeniu tego pojęcia również powiązane z określoną osobą procesy zapamiętywania (w ograniczonym zakresie), a także uosabiające pamięć społeczną różnorodne formy społecznego przechowywania, przetwarzania i dalszego przekazywania wiedzy w danym społeczeństwie mogą funkcjonować dla określonych rodzajów dóbr naukowych jako trwały nośnik zapisu.

114 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 6; W. Cezanne (2005), s. 20.

115 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 7.

wyższym zagadnieniem problem prawidłowego wytyczenia granic rynku¹¹⁶ ma decydujące znaczenie dla adekwatnej do sytuacji analizy struktur ryn-kowych i procesów wymiany¹¹⁷. Jednakże w praktyce powoduje ona z reguły występowanie znacznych trudności, mogących po części prowadzić do tego, że istniejące lub potencjalnie istotne relacje substytucyjne pomiędzy dobra-mi, układem sił rynkowych i konkurencją zostaną przez politykę gospodarczą i politykę konkurencji błędnie ocenione z ekonomicznego punktu widzenia¹¹⁸. Zbyt wąskie definiowanie rynku z jednoczesnym ograniczeniem perspekty-wy do niemal doskonałych substytutów dóbr zaniedbuje istotne alternatyw-ne relacje substytucyjalternatyw-ne, jak choćby (potencjalnie) konkurujące ze sobą nowe technologie, a tym samym zaniża rolę realnego rozwoju konkurencji na da-nym rynku, przedstawiając ten rozwój jako mniej intensywny, niż jest on w rzeczywistości¹¹⁹. Wytyczanie natomiast zbyt szeroko określonych granic powoduje obejmowanie nimi również znacznie oddalonych od siebie alter-natyw substytucyjnych, mających niewielkie znaczenie¹²⁰. Wskutek tego za-chodząca na rynku różnorodność technologiczna nie jest w dostatecznym stopniu uwzględniana, co powoduje zawyżanie znaczenia występujących re-alnie zjawisk konkurencji, a co za tym idzie analitycznej prezentacji konku-rencji silniejszej, niż jest ona w rzeczywistości.

Ekonomiczny punkt ciężkości danego rynku stanowi konkurowanie o ograniczone zasoby dóbr pomiędzy obecnymi na rynku prywatnymi pod-miotami gospodarczymi. Względny poziom ograniczoności zachodzący między zawodnością rynku a wypłacalnymi uczestnikami rynku po stronie popytu na dane dobro znajduje swe odzwierciedlenie przy zasadniczo ogra-niczonej dostępności zasobów po cenie rynkowej tego dobra, pełniącej tym samym funkcję wskaźnika relatywnego stopnia jego ograniczoności w

porów-116 Por. do problematyki odgraniczania rynku, J. Tirole (1999), s. 25–27.

117 Np. dla oceny ekonomicznych oddziaływań wykonywania praw własności intelektualnej na rynku o specyficznie określonych granicach.

118 Por. np. z istotną dla wielu dóbr naukowych problematyką konieczności określania granic pierwotnych rynków dóbr konsumpcyjnych lub inwestycyjnych i powiązanych z tym rynków produktów wtórnych niezbędnych części zamiennych, S. Bechtold (2007), s. 16–18.

119 Obowiązuje to chociażby w stosunku do ściśle wyznaczonych rynków prasy codzie- nnej w obszarze drukowanym i konkurencyjnego rynku oferujących wiadomości portali internetowych.

120 Tak np. w wyniku szeroko pojętego wyznaczenia granic ogólnego rynku aparatów telefonicznych (aparaty stacjonarne, telefony mobilne oraz aplikacje internetowe) lub w sferze książek (dzieła drukowane, audiobooki i e-booki).

naniu z innymi dobrami¹²¹. W kontekście kosztów alternatywnych cena do-bra naukowego stanowi więc miarę ilości dóbr, które mogłyby alternatywnie zostać wybrane przez prywatny podmiot gospodarczy, ale z których w przy-padku zapotrzebowania na nie musi on zrezygnować. Aktywność gospodarcza podejmowana na rynkach dóbr naukowych może być na tym tle rozumia-na jako procesy, które poprzez wybór możliwych zastosowań ograniczonych czynników produkcji i dóbr doprowadzą do najlepszego zaspokojenia potrzeb wynikających z istniejącego popytu na dobra naukowe, a tym samym do mak-symalizacji dobrobytu w danym społeczeństwie. Zatem działania ekonomicz-ne na rynkach dóbr naukowych przyczynią się w danym społeczeństwie do ogólnego zmniejszenia ograniczoności¹²².

Problem zmniejszenia ograniczoności w systemach gospodarki rynkowej, w ramach zachodzących na rynkach dóbr naukowych procesów gospodar-czych opartych na zasadach podziału pracy, może być podzielony w płasz-czyźnie metodycznej na sześć ekonomicznych problemów cząstkowych:

1) Problem planowania, występujący w fazie sporządzania przez przed-siębiorstwa wytwarzające dobra naukowe indywidualnych kalkulacji optymalizacyjnych, które mają na celu maksymalizację zysku oraz mak-symalizację korzyści po stronie używających tych dóbr prywatnych go-spodarstw.

2) Problem sterowania, występujący w trakcie koniecznej alokacji ograni-czonych zasobów produkcyjnych oraz dystrybucji wytworzonych dóbr naukowych.

3) Problem koordynacji, występujący w trakcie wzajemnego uzgadniania mi-kroekonomicznych planów produkcji i użytkowania dóbr naukowych dla potrzeb makroekonomicznego systemu planowania.

4) Problem informacji, występujący w trakcie ciągłego zaopatrywania pod-miotów gospodarczych w informacje niezbędne do wytwarzania i dystry-bucji dóbr naukowych, dotyczące istotnych zmian na temat ograniczoności zasobów i dóbr.

5) Problem motywacji, występujący w trakcie wprowadzania skutecznych bodźców dla uczestników rynku w przypadku produkcji dóbr naukowych.

6) Problem kontroli, występujący w trakcie działań nastawionych na przeciw-działanie długotrwałemu zajmowaniu dominujących pozycji na rynkach

121 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 7.

122 Por. H.J. Thieme (2007), s. 3.

dóbr naukowych oraz zapewnienie orientacji prokonkurencyjnej podmio-tów mikroekonomicznych funkcjonujących na ważnych rynkach¹²³. Od pomyślnego rozwiązania powyższych problemów cząstkowych przez mechanizmy działające na rynkach dóbr naukowych uzależniony jest stopień, w jakim można będzie się zmierzyć z problemem redukcji ograniczoności w tej kategorii dóbr, które wydają się mieć zasadnicze znaczenie dla rozwoju dobrobytu w społeczeństwie wiedzy i informacji w aspekcie gospodarczym, społecznym i technologicznym.

Wyrażając to w bezpośredniej, odniesionej do przedmiotu badania formie należy stwierdzić, że zawierane w danym społeczeństwie ugody instytucjonal-ne w zakresie dóbr naukowych, które dotyczą traktowania owych sześciu pro-blemowych obszarów redukcji ograniczoności, decydują w znacznym stopniu o tym, na ile efektywnie zachowuje się dane społeczeństwo w toku kształto-wania procesów produkcji dóbr naukowych oraz procesów korzystania z dóbr naukowych przy określonym poziomie zasobów i na ile ekonomicznie gospo-daruje przy tym pozostającymi w jego gestii możliwościami. Prawa własno-ści intelektualnej przyczyniają się do rozwiązania tej problematyki: ingerują w formy procesów produkcji i użytkowania dóbr naukowych, nadają im ramy prawne i ekonomiczne, a tym samym częściowo je również determinują. Dzię-ki temu wypracowano relację mającą istotne znaczenie dla niniejszej analizy.

Sterowane rynkowo procesy produkcji i użytkowania dóbr naukowych podle-gają z perspektywy ekonomicznej problemowi zmniejszenia ograniczoności, pozostając przy tym pod wpływem istniejących struktur własności intelektu-alnej. Wynikające stąd ekonomiczne zagadnienie natury normatywnej moż-na w uproszczonej formie sformułować moż-następująco: jakie struktury winien wykazywać system własności intelektualnej, aby przy określonym społecznym poziomie zasobów można było zapewnić efektywną produkcję i użytkowanie dóbr naukowych, a tym samym, aby możliwe stało się zmniejszenie istnieją-cych relacji ograniczoności? Ten problem zostanie szerzej omówiony w dal-szej części niniejszego opracowania.

123 Ibidem, s. 6 i 17–28.

3.1.2. Prawa własności dóbr naukowych jako przedmioty