Sprawnie funkcjonujący rynek dóbr naukowych a funkcje konkurencji

Rynki dóbr naukowych mogą pełnić swą koordynującą funkcję pomię-dzy oferentem a nabywcą jedynie wówczas, jeżeli ich forma instytucjonalna pozwala na rozwój konkurencji. Z perspektywy ekonomicznej konkurencja uchodzi za korelat swobody gospodarczej w warunkach gospodarki rynko-wej¹⁵⁶, prowadzącej w wyniku autonomicznych decyzji podejmowanych przez uczestniczące jednostki do spontanicznego, niezaplanowanego ładu, w

zna-154 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 13 i nn. W procesie prawodawczym dotyczącym nowelizacji niemieckiego prawa autorskiego we wrześniu 2007 r. (tzw. drugi koszyk) trzeba było, oprócz celu dostosowania prawa autorskiego do rozwoju technologicznego w cyfrowym społeczeństwie informacyjnym, przede wszystkim stworzyć symultaniczną równowagę pomiędzy grupami interesów (lobby) autorów, stowarzyszeń użytkowników i sektora medialnego, por. Deutscher Bundestag (Parlament Niemiecki) (2000), s. 18–24.

155 Celowi temu służy zarówno ustanowienie długoterminowych umów ramowych pomiędzy partnerami wymiany, jak i budowa powiązań kooperacyjnych, systemów franszyzy lub tworzenie wspólnych przedsiębiorstw i wzajemnych powiązań kapitałowych, por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 14.

156 Por. M. Neumann (2000), s. 5.

czeniu formułowanym przez Friedricha Augusta Hayeka¹⁵⁷. W szerokim zna-czeniu konkurencja charakteryzuje się trzema cechami: istnieniem rynków z co najmniej dwoma oferentami lub uczestnikami rynku po stronie popy-tu, którzy wykazują antagonistyczne zachowania, a mianowicie zmieniając oddane im do dyspozycji zestawy instrumentów, próbują osiągnąć określo-ny stopień zamierzonego celu kosztem inokreślo-nych podmiotów gospodarczych¹⁵⁸. W ekonomii, aby merytorycznie skonkretyzowć definicję konkurencji, opracowano koncepcje oraz wzorce dotyczące jej polityki, mające na celu ściślejsze określenie wymogów strukturalnych stawianych prawidłowo funk-cjonującej konkurencji¹⁵⁹. Tak więc na podstawie klasycznej koncepcji kon-kurencji dynamicznej opracowano miarodajny dla wielu analiz i dla rozwoju wielu teorii neoklasyczny model równowagi pełnej konkurencji jako referen-cyjny standard polityki konkurencji¹⁶⁰, który w oparciu o założenia stacjo-narnej gospodarki narodowej oraz rynkowej struktury pełnej konkurencji prowadzi do powstania zgodności pomiędzy interesami indywidualnymi i społecznymi¹⁶¹. Jednakże restrykcyjna konstrukcja modelu pełnej konkuren-cji wywołała wieloraką krytykę, odnoszącą się do jego ogólnego zastosowania jako wielkości referencyjnej dla dokonywania oceny procesów zachodzących w ramach konkurencji. Dotyczy to w szczególności poziomu realności jego założeń, nieuwzględniania dynamicznego charakteru procesów konkurencyj-nych oraz maskowania aspektów konkurencji innowacyjnej nowymi techno-logiami i produktami¹⁶².

Również o wielu rynkach dóbr naukowych można powiedzieć, że ich struktury, zachowania oraz wyniki z reguły nie do końca odpowiadają mode-lowi równowagi pełnej konkurencji, gdyż wykazują często znaczne odstępstwa w tym zakresie¹⁶³. Dlatego też w literaturze ekonomicznej prowadzone są dys-kusje obejmujące zagadnienia własności intelektualnej, a mianowicie, w jakich

157 Por. do warunków i skutków spontanicznego porządku (Bedingungen und Wirkungen spontaner Ordnungen), F.A. Hayek (1969a), s. 86; F.A. Hayek (1969b), s. 169 i F.A. Hayek (1991), s. 40.

158 Por. I. Schmidt (2005), s. 1 i nn.

159 Por. koncepcje dotyczące polityki w sprawie konkurencji i wzorców: I. Schmidt (2005), s. 2–24.

160 Por. W. Kerber (2007), s. 374–378.

161 Por. do charakterystyki modelu pełnej konkurencji: I. Schmidt (2005), s. 5 i nn.

162 Por. W. Kerber (2007), s. 377 i nn.; I. Schmidt (2005), s. 6–9.

163 Por. do konkurencyjnych parametrów operacyjnych trzech obszarów: struktury rynku, zachowania na rynku, wyniku rynkowego oraz istniejących pomiędzy nimi współzależności:

I. Schmidt (2005), s. 56–62; G. Knieps (2005), s. 46–63.

warunkach ekonomiczny model zachowań jednostki, działającej całkowicie racjonalnie i maksymalizującej korzyści (Resourceful Evaluating Maximizing Man – REMM)¹⁶⁴, może znaleźć zastosowanie do rynków dóbr naukowych¹⁶⁵. Stwierdzono przy tym przede wszystkim znacznie ograniczony obszar zasto-sowania tego modelu zachowań w wielu obszarach cząstkowych produkcji dóbr naukowych¹⁶⁶, co jednakże nie jest równoznaczne z falsyfikowaniem mo-delu REMM dla ogółu procesów produkcji i użytkowania dóbr naukowych¹⁶⁷. W szczególności gdy dotyczy to aspektów osobistego prawa autorskiego w pra-wie autorskim, a więc osobistego stosunku autora do jego dzieła lub prawa do zawierania umów autorskich, regulujących umowne przekazywanie praw do użytkowania dzieł chronionych prawem autorskim na rynkach kształto-wanych po części przez asymetrie wpływów i deficyty informacyjne. Warunki pełnej z ekonomicznego punktu widzenia racjonalności działań prywatnych podmiotów gospodarczych istnieją często jedynie w ograniczonej formie.

W tym wypadku można wyjść z założenia, że może zdarzyć się sytuacja ogra-niczonej racjonalności, lecz niekoniecznie z układu rzeczywiście zachodzą-cych zachowań nieracjonalnych. Jednak również inne właściwości modelu pełnej konkurencji odzwierciedlają w niewystarczającym stopniu rzeczy-wistość rynków dóbr naukowych, np. sugerowane stacjonarne właściwości równowagi, ale także liczne cechy struktury, zachowań i wyników odbiegają w przypadku produkcji i użytkowania dóbr naukowych, które są ściśle po-wiązane z generowaniem postępu technologicznego¹⁶⁸, od ogólnego mode-lu równowagi¹⁶⁹.

Teoria ekonomiczna zareagowała na problematykę negatywnie postrzega-nej dyskrepancji teoretycznego wzorca i realnego obrazu konkurencji stałym

164 Por. z opisem i integracją hipotezy Integration REMM do obszaru analizy ekonomicznej prawa, H. Eidenmüller (2005), s. 36–41; H.-B. Schäfer, C. Ott (2005), s. 58–72.

165 Por. m.in. dla obszaru prawa autorskiego: M.M. Reich (2004), s. 24–41 oraz dla obszaru praw umów dotyczących praw autorskich: K. Riesenhuber, L. Klöhn (2010), s. 8–12; C. Engel (2010), s. 21–23; M. Rehberg (2010), s. 50–57; L. Klöhn (2010), s. 86–89; M. Leistner (2010), s. 124–135; C. Kirchner (2010), s. 219–221; G. Spindler (2010), s. 200–202 lub A. Engert (2010), s. 178–187.

166 Por. w szczególności M.M. Reich (2004), s. 32–41 oraz przywołane wyżej prace dotyczące ekonomii behawioralnej w prawie umów o prawach autorskich.

167 Por. H.-B. Schäfer, C. Ott (2005), s. 62–65.

168 Postęp technologiczny nastawiony jest na tworzenie nowych możliwości produkcyjnych (innowacje procesu) lub kreowanie nowych produktów (innowacje produktu), por. G. Knieps (2005), s. 5.

169 Por. I. Schmidt (2005), s. 5 i nn.

rozwijaniem swych koncepcji dotyczących polityki konkurencji, w wyniku czego sformułowano model skutecznej konkurencji (workable competition) według Johna M. Clarka (1940) z jego późniejszym rozwinięciem do modelu efektywnej konkurencji według Johna M. Clarka, Edwarda S. Masona i Joe’a S. Baina (effective competition)¹⁷⁰. W niemieckim obszarze językowym kon-cepcja skutecznej konkurencji została szeroko rozpowszechniona, w szcze-gólności dzięki podejściu Erharda Kantzenbacha, który zamiast sformułować specyficzną definicję konkurencji, skonkretyzował pięć funkcji konkurencji, jakie powinna spełniać na rynku skuteczna konkurencja¹⁷¹:

1) zapewnienie podziału dochodów stosownie do wkładu pracy, 2) utrzymanie suwerenności konsumentów,

3) uzyskanie optymalnej alokacji czynników,

4) realizacja wysokiego poziomu zdolności do elastycznego dostosowania, 5) promowanie postępu technologicznego.

Konkurencja steruje na rynkach funkcjonalnym podziałem dochodów od-powiednio do wyniku rynkowego, a więc odod-powiednio do wydajności osiąga-nej podczas wytwarzania dóbr i usług, ewentualnie do uwidaczniającej się po stronie popytu gotowości do zapłaty¹⁷². Taki odpowiedni do wkładu pracy do-chód, uzyskiwany po osiągnięciu sukcesu rynkowego, przyczynia się w trak-cje produkcji dóbr naukowych do powstawania silnych bodźców pieniężnych w ramach starań podmiotów rynkowych o ciągłą poprawę zaopatrzenia spo-łeczeństwa w nowe innowacyjne dobra naukowe, zapobiegając równocześnie w długofalowej perspektywie utrwaleniu się na rynku układów pozwalających na istnienie wyzysku, a mianowicie dzięki ustanawianiu dla potencjalnych oferentów nowatorskich dóbr naukowych skutecznych motywacji do wcho-dzenia na rynek i partycypowania w sukcesie rynkowym w ramach osiąga-nych przez nich zysków.

Równocześnie konkurencja steruje istniejącą na rynkach dóbr naukowych ofertą nowych dóbr i usług, kierując się przy tym ujawnionymi i zmienia-jącymi się preferencjami uczestników rynku po stronie popytu, co pozwala na trwałe utrzymanie suwerenności konsumentów, gwarantując jednocze-śnie optymalne zaspokajanie potrzeb w sytuacji określonego wyposażenia w czynniki i podziału dochodów¹⁷³.

170 Ibidem, s. 6–11.

171 Por. E. Kantzenbach (1967), s. 16–19.

172 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 15; I. Schmidt (2005), s. 11.

173 Por. ibidem.

W ramach swej trzeciej funkcji konkurencja kieruje za pomocą bodźców ekonomicznych, zgodnie z zasadą optymalnej alokacji czynników, istniejące czynniki produkcji do ich najbardziej produktywnych zastosowań. Minima-lizuje przy tym koszty całkowite produkcji dóbr naukowych przy określonym wolumenie produkcji i określonej technologii produkcji, względnie maksy-malizuje wielkość produkcji dóbr naukowych możliwą do uzyskania przy istniejącym wyposażeniu w czynniki na określonym poziomie technologicz-nym¹⁷⁴. Tym samym umożliwia optymalne wykorzystanie istniejących w da-nym społeczeństwie potencjałów produkcyjnych w zakresie, który ma istotne znaczenie dla przyszłego rozwoju gospodarczego sfery zaopatrzenia w dobra naukowe.

Ponadto konkurencja wykonuje zadanie polegające na dostosowaniu ist-niejących struktur gospodarki narodowej – poprzez zmienianie wytwarza-nych produktów lub świadczowytwarza-nych usług oraz zmianę wolumenów produkcji – do podlegających przemianom warunków ramowych strefy produkcyjnej dóbr naukowych¹⁷⁵. Zmieniające się preferencje uczestników rynku po stro-nie popytu wskutek zmieniających się potrzeb użytkowników, innowacyjne rozwiązania produktów wypierające te, które miały dotychczas ustaloną pozy-cję na rynku lub też otwierające nowe rynki spełniające potrzeby dotychczas niezaspokojone, względnie rozwój nowych technologii, mających na celu ob-niżenie kosztów przy określonym poziomie produkcji, podniesienie jakości lub zwiększenie produkcji przy określonym poziomie wykorzystania czynni-ków, wymagają od rynków dóbr naukowych wyraźnie ukształtowanej umie-jętności elastycznego dostosowywania rynków dóbr naukowych na poziomie podmiotów gospodarczych, wspieranych i promowanych poprzez motywują-ce mechanizmy konkurencji.

174 Por. ibidem. Również prawa własności intelektualnej spełniają za pośrednictwem mechanizmu cenowego funkcję sterującą w znaczeniu optymalnej alokacji czynników na rynkach dóbr naukowych, która poprzez ekonomiczne oddziaływania motywujące ma się przyczynić do efektywnej alokacji zasobów na tychże rynkach. Mimo tego bywają one niekiedy również źródłem motywacji chybionych, w szczególności w połączeniu z istniejącym strategicznym zachowaniem podmiotów gospodarczych, i mogą prowadzić do nieefektywnych alokacji czynników.

175 Por. M. Fritsch, T. Wein, H.-J. Ewers (2005), s. 15 i nn. oraz I. Schmidt (2005), s. 11 i nn.

Wspieranie ekonomicznej zdolności rynków dóbr naukowych do elastycznego dopasowania się do nowych warunków ramowych należy również do domniemanych funkcji własności intelektualnej, np. poprzez dostarczanie nowych lub udoskonalonych dóbr naukowych. Jednak wskutek ustalonych praw własności może podczas tego procesu dostosowawczego dojść do przejściowych zatargów.

Dzięki stosowanym w odniesieniu do podmiotów gospodarczych bodź-com pieniężnym konkurencja spełnia również funkcję pobudzania postępu technologicznego poprzez rozwijanie i udoskonalanie produktów i proce-sów z obszaru dóbr naukowych (inwencja), zapewnianie jego stosowania w zakresie produkcji lub korzystania z niego w obszarze konsumpcji (inno-wacja) oraz jego szerokiego rozpowszechnienia wśród podmiotów gospodar-czych (dyfuzja)¹⁷⁶.

Pierwsze trzy funkcje konkurencji – zapewnienie podziału dochodów stosownie do wkładu pracy, utrzymanie suwerenności konsumentów oraz uzyskanie optymalnej alokacji czynników produkcji – określane są według Kantzenbacha jako funkcje statyczne, ponieważ w przeważającej części dotyczą one statycznych właściwości ekonomicznego modelu równowagi. Dwie ostatnie funkcje – realizacja wysokiego poziomu zdolności do elastycznego dostosowy-wania oraz promowanie i wspieranie postępu technologicznego – określane są, z uwagi na odzwierciedlane przez nie właściwości dynamiczne rozwijających się gospodarek narodowych, mianem funkcji dynamicznych¹⁷⁷.

Podczas gdy te funkcje konkurencji wykorzystywane są jako ekonomiczna skala referencyjna służąca ocenie tego, co powinien osiągać rynek z perspek-tywy normatywnej, skuteczna konkurencja panuje na rynku wiedzy wówczas, kiedy rynek ten spełnia w wysokim stopniu wszystkie funkcje docelowe¹⁷⁸. W oparciu o tę koncepcję rynek dóbr naukowych może być określany jako rynek zdolny do skutecznego działania, jeżeli w odniesieniu do swych struk-tur, zachowań jego uczestników i uzyskanego wyniku¹⁷⁹ wykazuje podział do-chodów w dużym stopniu odpowiedni do wkładu, znacznie przyczynia się do zachowania suwerenności konsumentów, umożliwia zwykle optymalną aloka-cję czynników produkcji, pozwala na znaczną elastyczność adaptacyjną oraz intensywnie wspiera postęp technologiczny. Dlatego też ekonomiczna oce-na oddziaływania praw własności intelektualnej musi się opierać również oce-na

176 Por. ibidem. Konkurencyjna funkcja wspierania postępu technologicznego pokrywa się w znacznym stopniu z innowacyjną funkcją własności intelektualnej, jednakże wraz z tworzeniem warunków konkurencji celem jej funkcjonalnej realizacji dąży do diametralnie przeciwstawnego podejścia niż to, które wspiera się przede wszystkim na ekonomicznych oddziaływaniach motywacyjnych mechanizmu wykluczenia.

177 Por. I. Schmidt (2005), s. 12.

178 Por. ibidem.

179 Por. z leżącym u podstaw paradygmatem SCP (struktura-taktyka-wynik), (paradygmat SVE) i jego krytyką: W. Kerber (2007), s. 378–381.

ocenie, czy prawa te zasadniczo przyczyniają się do wypełniania tych funkcji, czy też są z nimi inherentnie sprzeczne.

Oprócz tych pięciu pierwotnie ekonomicznych funkcji konkurencji przy-porządkowywana jest również funkcja społeczno-ekonomiczna, zapewniają-ca podmiotom gospodarczym zachowanie przestrzeni swobodnego działania (wolność od przymusu) i tworzenie stale nowych możliwości działania¹⁸⁰. Konkurencja zakłada istnienie przestrzeni swobodnego działania w formie indywidualnych, alternatywnych możliwości działania i gwarantuje również swobodne indywidualne funkcjonowanie, otwierając przed podmiotami go-spodarczymi nowe możliwości swobodnego rozwoju. Dlatego też sprawność funkcjonowania procesów gospodarczych na rynkach dóbr naukowych winna być oceniana w dodatkowym wymiarze, również wedle odpowiedzi na pyta-nie, czy istniejąca konkurencja może nie tylko długofalowo zapewniać otwar-tość indywidualnych przestrzeni swobodnego działania, lecz także czy jest w stanie poszerzać je przez długi czas w dynamicznej perspektywie.