Problem alokacji w kontekście aspektów efektywności statycznej

Jeżeli z uwagi na efekty zewnętrzne lub istniejące deficyty informacyjne dobra naukowe podlegają zjawiskom potencjalnej zawodności rynku – jak to wykazano w odniesieniu do wynalazków technicznych, wzornictwa, oznaczeń i symboli lub świadczeń o charakterze intelektualnym – to w celu ich usuwa-nia lub częściowej redukcji, analogicznie do przedstawionego w rozdziale 2 postulatu teorii property rights, można do tych dóbr stosować przyporząd-kowanie adekwatnie zdefiniowanych praw własności w formie własności in-telektualnej. Wynikiem takich działań będzie stworzenie wyłączności form użytkowania za pośrednictwem wykluczenia nieuprawnionych do użytkowa-nia podmiotów gospodarczych, co zmierzać będzie do stworzeużytkowa-nia dla właści-ciela praw własności intelektualnej dostatecznych ekonomicznych bodźców do inwestowania w działania o charakterze kreatywnym, aby tworzyć inno-wacje. Podstawowe wspierające tę koncepcję założenia i argumenty sformuło-wano w usystematyzowanej formie przede wszystkim na przykładzie ochrony patentowej z uwagi na wyeksponowaną pozycję tego sektora³⁷⁶:

375 Por. do tworzonych przez określoną politykę kształtowania (reguł) ustroju gospodarczego ram prawnych nieodzwierciedlających aktualnych warunków, H.C. Recktenwald (1980) i (1978).

376 Por. F. Machlup (1961); R. Towse, R. Holzhauer (2002), s. XI.

1) Stosownie do teorii prawa naturalnego twórca dobra naukowego posiada – ze względu na naturę danej rzeczy – przysługujące mu prawo własno-ści intelektualnej do swego dzieła, które poprzez ustanowienie uregulo-wań ochronnych zostaje jedynie utwierdzone w zinstytucjonalizowanej formie³⁷⁷.

2) W myśl teorii wynagradzania w zamian za zmaterializowany w ramach danego dobra naukowego rezultat intelektualnej aktywności zmierzającej do rozwiązania problemów o istotnym znaczeniu społecznym powstaje dla jego twórcy roszczenie o wynagrodzenie przez społeczeństwo.

3) Na podstawie teorii umów społecznych lub teorii ujawniania przyznany z punktu widzenia prawa własności status ochronny dla danego dobra na-ukowego ustanawiany jest w umowie zawieranej w domyślnej formie po-między twórcą a społeczeństwem, w wyniku której udostępnienie dobra do dyspozycji publicznej wynagradzane jest poprzez udzielenie prawa wła-sności intelektualnej jako świadczenia wzajemnego.

4) W przypadku teorii motywacji funkcja wykluczająca prawo własności intelektualnej zajmuje pozycję centralną z uwagi na to, że poprzez przy-znanie ograniczonego w czasie wyłącznego prawa własności niepożąda-ni gapowicze zostaną wyłączeniepożąda-ni z możliwości użytkowaniepożąda-nia, a tym samym wzmocnione zostaną ekonomiczne bodźce zachęcające do podejmowa-nia wysiłków intelektualnych zmierzających do tworzepodejmowa-nia rozwiązań in-nowacyjnych.

Ekonomiczne podejście opartej na wynikach koncepcji property rights teo-rii Intellectual Property Rights – indywidualnego przyporządkowania praw własności intelektualnej do dóbr naukowych – koncentruje się na rozważa-niach wynikających z teorii motywacji, ukierunkowane jest bowiem na in-dukowanie ekonomicznych oddziaływań motywujących do efektywnego wytwarzania dóbr naukowych poprzez tworzenie praw wykluczenia³⁷⁸. Wła-sność intelektualna powoduje, sterowaną przez prawa własności, prywaty-zację dobra naukowego pozostającego – z braku alternatywnie skutecznych mechanizmów wykluczających – do swobodnej dyspozycji publicznej³⁷⁹. Ob-warowanie dostępu do dóbr naukowych restrykcjami poprzez wykonywanie praw wykluczających pozwala na stworzenie dla ich form użytkowania

sygna-377 Por. do argumentacji opartej o prawo naturalne z perspektywy prawa autorskiego, G. Hansen (2009), s. 88, 93–97.

378 Por. np. z przykładem uzyskiwania patentów na wynalazki szkół wyższych, A. Bielig, H. Haase (2004).

379 Por. R. Towse, R. Holzhauer (2002), s. IX.

łu ograniczoności, którego celem i zadaniem jest dostatecznie wyraźne od-zwierciedlenie stosunków ograniczoności³⁸⁰. Prawa własności intelektualnej funkcjonują przy tym jako mechanizmy wykluczające, a kształtujące się na rynku ceny za prawa do istotnego ekonomicznie użytkowania – jako wskaź-niki ograniczoności. Wskutek wykluczających oddziaływań praw własności istotnemu zwiększeniu podlegają często bariery wejścia na rynek dla poten-cjalnych konkurentów w wyniku wyższych kosztów naśladownictwa i dłuższe-go czasu niezbędnedłuższe-go dla tedłuższe-go naśladownictwa. Zjawisko to jednakże nie jest zwykle na tyle silne³⁸¹, aby właściciele praw mogli na długo, trwale i skutecz-nie udaremnić wejście na rynek konkurencji³⁸². Prawo własności intelektual-nej nie przyznaje w związku z tym żadnego prawa własności do efektywnego popytu na dobro naukowe w znaczeniu monopolu³⁸³. Prawo ochronne przy-znane właścicielowi prawa własności intelektualnej wiąże się dla niego z róż-norodnymi skutkami:

1) W oparciu o proces produkcyjny kopii produktu oraz udzielanie licencji zewnętrznych można określać wielkość oferty dobra naukowego, a tak-że wspierać równocześnie optymalną apriopriację płynących z inwestycji dochodów ekonomicznych z tytułu świadczenia o charakterze intelektu-alnym³⁸⁴. Tym samym powstaje bodziec ekonomiczny zachęcający do in-westowania również w przyszłości ograniczonych zasobów w wytwarzanie dóbr naukowych, kwalifikujących się do ochrony prawem własności.

2) Niektóre rodzaje dóbr naukowych korzystają ze statusu ochronnego wcho-dzącego automatycznie w życie od chwili ich publicznego udostępnienia, dotyczy to np. dzieł będących wynikiem świadczeń o charakterze

inte-380 Por. E. Mackaay (1990), s. 894 i nn.

381 Por. D.B. Audretsch (1995), s. 54; E. Mansfield, M. Schwartz, S. Wagner (1981), s. 907–915.

382 Obowiązujące prawa patentowe podnoszą z reguły jedynie koszty wytwarzania imitacji wynalazków technicznych, nie osiągając jednakże na ogół prohibicyjnej wysokości kosztów imitacji, które mogłyby oddziaływać na potencjalnych konkurentów jako absolutna bariera wejścia na rynek. Dlatego prawa te nie zapewniają swym właścicielom ochrony absolutnej. Stąd wniosek, że prawa patentowe, jak również inne formy praw własności intelektualnej stanowią rozwodnione prawa dysponowania w znaczeniu teorii property rights, por. C. Engel (2008), s. 64 i nn.; R.C. Levin et al. (1987), s. 809; E. Mansfield, M. Schwartz, S. Wagner (1981), s. 913 i M.A. Lemley, C. Shapiro (2005).

383 Jednakże prawa własności intelektualnej mogą wspierać tendencje do monopolizacji i stawać się wskutek tego źródłem istotnej dominacji rynkowej, w przypadku gdy nie istnieją na rynku dostatecznie bliskie substytuty, por. N. Thumm (2000), s. 15; D. Schmidtchen (2007a), s. 9.

384 Por. D.B. Audretsch (1995), s. 38–40.

lektualnym chronionych prawami autorskimi, wytworów kreatywnych chronionych za pośrednictwem niepodlegającego rejestracji instrumentu wzoru użytkowego lub znanego notoryjnie znaku towarowego. Dla innych zaś dóbr naukowych, jak np. wynalazki techniczne, pozostałe wzornicze lub oznaczenia i symbole, uzyskanie statusu dobra chronionego wymaga dokonania płatnej rejestracji. W odniesieniu do dóbr naukowych uzysku-jących ochronę w wyniku zarejestrowania bodziec ekonomiczny do ich re-jestracji lub dalszego utrzymywania tej rere-jestracji w mocy istnieje dla ich twórców dopóty, dopóki spodziewane zyski krańcowe uzyskiwane z ich komercyjnego spożytkowania wykazują wartość pozytywną, stanowiącą różnicę pomiędzy wartością spodziewanych przychodów a wartością kosz-tów związanych z rejestracją. Tym samym z perspektywy ekonomicznej rejestracja dóbr naukowych dokonywana celem zapewnienia wynikają-cej z prawa własności ochrony może być interpretowana jako dodatkowy instytucjonalny proces uprzywilejowania kreatywnej działalności danego podmiotu gospodarczego, przy czym wywołane wynikiem jego twórczo-ści intelektualnej pozytywne wpływy zewnętrzne winny być zasadniczo zinternalizowane³⁸⁵.

3) Przyznanie praw własności intelektualnej wspiera ponadto, dzięki ogra-niczeniu dostępu do form użytkowania dóbr naukowych, gotowość po-tencjalnych licencjobiorców do inwestowania w dalsze rozwijanie danego dobra na drodze kumulatywnego postępu technicznego. Przy czym nale-ży stwierdzić, że gotowość ta byłaby bez istnienia ochrony prawami wła-sności zredukowana lub nie występowałaby w ogóle. W rezultacie prawa własności intelektualnej prowadzą za pośrednictwem mechanizmu ceno-wego na prawidłowo funkcjonujących rynkach ceteris paribus w długim okresie nie tylko do efektywnego użytkowania dóbr naukowych, lecz tak-że do poprawy przyszłego zaopatrzenia społeczeństwa w te dobra.

Zjawiskiem przeciwstawnym do pozytywnych ekonomicznych oddzia-ływań motywacyjnych ochrony własności intelektualnej są statyczne straty w zakresie dobrobytu, wynikające z potencjalnej pozycji monopolistycznej, jaką właściciel praw własności może uzyskać w ramach konkretnych form użytkowania dobra naukowego³⁸⁶ (co obrazuje wykres 1). Właściciel prawa własności intelektualnej może w zakresie specyficznej formy użytkowania chronionego prawem dobra naukowego zyskać ograniczoną w czasie

po-385 Por. T.G. Palmer (1989), s. 273–277.

386 Por. E.W. Kitch (1998), s. 13; G. Knieps (2005), s. 249 i nn.

zycję monopolistyczną, o ile na rynku nie pojawią się wystarczająco bliskie substytuty dobra, nienaruszające przy tym obowiązującego prawa własności.

Postrzega on przy tym swą pozycję w płaszczyźnie D funkcji cena-zbyt, re-prezentującej zagregowaną krańcową gotowość uczestnika rynku po stronie popytu do zapłaty. Punkty A i B przedstawiają zróżnicowane rodzaje równo-wagi rynkowej na rynku ukształtowanym przez procesy konkurencyjne (A) lub też na rynku monopolistycznym (B). Układ konkurencyjny A impliku-je orientację ceny dobra naukowego p_A na koszty krańcowe GK oraz maksy-malną ilość egzemplarzy wytworzonego dobra naukowego x_A, podczas gdy monopolista typu Cournota wybierze, odpowiednio do swej nastawionej na maksymalizację zysku kalkulacji, korespondującą z punktem przecięcia funk-cji kosztów krańcowych i funkfunk-cji krańcowych przychodów GE kombinację cenowo-ilościową dla dobra naukowego (p_B, x_B) na zagregowanej funkcji po-pytu D. Właściciel prawa własności intelektualnej uzyska na rynku w okre-ślonych warunkach dochód z monopolu w wysokości odzwierciedlonej przez płaszczyznę p_BBCp_A, który stanowi dla niego ex ante istotną motywację ekono-miczną, skłaniającą go do inwestowania ograniczonych zasobów w wytwarza-nie tego dobra naukowego. Bez istwytwarza-nienia ochrony opartej na prawie własności jego dochód producenta w warunkach konkurencyjnych mógłby – wskutek wejścia na rynek dalszych oferentów – zasadniczo ulec redukcji aż do zera.

Wykres 1. Statyczne straty w zakresie dobrobytu wynikające z pozycji

monopolistycznej wywołanej posiadaniem praw własności intelektualnej

Źródło: R. Towse, R. Holzhauer (2002), s. XVIII.

p, GK, GE

p_B

p_A

B

C A

GE

xB xA x

D GK

Według tej statycznej oceny strata w zakresie dobrobytu wynikająca z ochrony prawem własności intelektualnej w stosunku do sytuacji konku-rencyjnej może być oznaczona za pośrednictwem płaszczyzny ABC, jako tzw.

deadweight loss of monopoly. Dodatkowo do ekonomicznej straty w zakresie dobrobytu wynikiem chronionej prawem własności pozycji monopolistycz-nej jest efekt redystrybucji na korzyść właściciela prawa ochronnego w sto-sunku do potencjalnej sytuacji konkurencyjności wskutek malejących części dochodu konsumenta i wzrastających udziałów dochodu producenta, wyra-żonych w formie płaszczyzny p_BBCp_A. Zaopatrzenie rynku w egzemplarze dobra naukowego ulega – w porównaniu z ilością konkurencyjną – redukcji o różnicę ilościową (x_A ^– x_B), a poziom ceny rynkowej wzrasta w wyniku po-zycji monopolistycznej o różnicę cenową (p_B– p_A). Ponieważ skutki te można wyjaśnić jako efekty redystrybucji, nie stanowią one realnej straty w zakre-sie dobrobytu w znaczeniu redukcji ogólnospołecznego pozyskiwania docho-dów ekonomicznych³⁸⁷.

Dlatego też przyznawanie praw własności intelektualnej twórcom dóbr naukowych tworzy z perspektywy statycznej dla właścicieli tych praw eko-nomiczne bodźce do inwestowania w świadczenia o charakterze intelektual-nym, które mają na celu promowanie kreatywnej twórczości indywidualnej i dynamicznego rozwoju procesów produkcji dóbr naukowych w gospodarce.

Z drugiej jednak strony mogą również, w zależności od istniejącej struktury rynkowej, pozostawać straty w zakresie dobrobytu, wynikające ze spowodowa-nej wykluczającymi oddziaływaniami własności intelektualspowodowa-nej monopolistycz-nej pozycji właściciela praw³⁸⁸, które mogą częściowo zredukować wynikające z wytwarzania dobra naukowego pozytywne efekty ogólne³⁸⁹.

387 Układy rynkowe jednak mające swe źródło w efektach redystrybucji w zakresie przedmiotów podlegających ochronie prawami własności intelektualnej są poddawane krytycznej ocenie w literaturze, np. w odniesieniu do podstawowego zaopatrzenia w chronione patentami produkty przemysłu farmaceutycznego, por. M. Frein, H. Meyer (2008), s. 84;

J.H. Reichmann (2007), s. 19 i K. Stegemann (2007), s. 155 i nn.

388 Por. S. Hardege (2006), s. 44; D. Schmidtchen (2007a), s. 14 i nn.

389 Schmidtchen opowiada się, w oparciu o nowatorską charakterystykę chronionych przez prawa własności intelektualnej dóbr naukowych, za tym, aby występująca przy tym martwa strata w zakresie dobrobytu nie była interpretowana jako strata w zakresie dobrobytu w znaczeniu mikroekonomicznym, ponieważ twórca danego dobra naukowego stworzył samodzielnie w ramach swych kreatywnych działań przesłanki do zaistnienia danego rynku, por. D. Schmidtchen (2007a), s. 19; U. Blum , S. Müller, A. Weiske (2006), s. 201 i nn.

3.3.2. Problem alokacji w kontekście aspektów