Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze znaków towarowych

Zwyczaj oznaczania przedmiotów specjalnymi znakami lub sygnaturami sięga czasów prehistorycznych. Wśród stosowanych oznaczeń można wyod-rębnić trzy ważne grupy znaków, które mają znaczenie dla procesów gospo-darczych:

1) marki osobiste i signum documentum,

2) oznaczenie właściciela i jego stanu majątkowego, 3) świadectwo pochodzenia i wytworzenia⁴⁸⁸.

Pochodzenie obowiązującego obecnie prawa do znaku towarowego wią-że się przede wszystkim z dwiema ostatnimi kategoriami. Podczas gdy ozna-czenie właściciela informuje o przypisaniu dobra do określonego podmiotu gospodarczego, co było niezbędne w handlu w szczególności przy oznaczaniu własności kupców na ich towarach jako signa mercatorum, a z biegiem czasu przekształciło się w dzisiejsze znaki handlowe w handlu hurtowym i detalicz-nym, to oznaczenie pochodzenia wskazywało, czy dane dobro pochodzi od rzemieślnika, artysty, czy od innych producentów, względnie oznaczało miej-sce jego wytworzenia, a to szczególnie bliskie dzisiaj stosowanym znakom.

Stosowanie znaków w średniowieczu regulowane było najczęściej przez cechy rzemieślnicze w ramach określonej branży, na podstawie przepisów cechowych i obyczajów. Obok indywidualnych oznaczeń pochodzenia do-bra opatrywane były dodatkowo oznaczeniami cechów, które swoim auto-rytetem miały uwiarygadniać oznaczenie pochodzenia towaru⁴⁸⁹. Ponadto w niektórych branżach występowały dodatkowe pieczęcie kontrolne, jak np.

w jubilerstwie lub wyrobie biżuterii, które w zmienionej formie utrzymały się w tradycji rzemieślniczej do dzisiaj. Przepisy cechowe regulowały, zgod-nie z ich zasadniczymi postanowieniami, przede wszystkim kwestie wyko-rzystywania znaków towarowych przez członków cechu. Wynikająca z tego ochrona znaku towarowego przed wykorzystywaniem przez osoby trzecie była podporządkowana temu celowi jedynie w sposób subsydiarny. Wytwórcy to-warów lub handlujący nimi kupcy mogli tylko stosować oznaczenie pocho-dzenia oprócz fakultatywnie dopuszczonego oznaczenia właściciela. Często

488 Por. ibidem, s. 261 i nn.

489 Por. ibidem, s. 262 i nn.

występował tak zwany przymus znaku towarowego, który zakładał, że produkt bez oznaczenia producenta nie może być wprowadzony do obrotu⁴⁹⁰. Celem tych uregulowań była przede wszystkim ochrona nabywców dóbr poprzez za-gwarantowanie jednoznacznego oznaczenia tożsamości towaru. Zabezpiecza-ły one również cech oraz handel przed potencjalnymi konfliktami prawnymi i wynikającymi z nich szkodliwymi skutkami gospodarczymi. Pozyskanie zna-ku towarowego odbywało się poprzez przejęcie, użytkowanie lub zazna-kup ist-niejących znaków. Ta ostatnia możliwość mogła występować również bez współsprzedaży związanego ze znakiem zakładu przemysłowego lub sklepu, co również było elementem nowoczesnych regulacji prawa do znaku towaro-wego. Zgodne z prawem wykorzystywanie znaków znajdujących się w uży-ciu odnotowywano w rejestrach znaków cechu lub miasta, np. od 1420 roku w Gdańsku lub od 1556 roku we Frankfurcie. Wraz ze schyłkiem i likwidacją cechów system znaków towarowych stracił niezbędne instytucjonalne umoco-wanie, co w dużym stopniu ograniczyło również szerokie stosowanie znaków do niewielu branż. Wyjątkami były tu między innymi Bergische Stahl- und Eisenindustrie od 1600 roku, Cutlers Company of Hallamshire (Sheffield) od 1623 roku lub Kurz- und Messerschmiede we Francji od 1743 roku⁴⁹¹. Wią-żące dotychczas regulacje w sprawie ochrony znaków towarowych służyły, opierając się na ich umocowaniu w cechach, a przede wszystkim użytkowa-niu specjalnych znaków towarowych, ograniczyły jednak swoje oddziaływanie do bardzo wąskiego sektora działalności gospodarczej i nie mogły w związku z tym stać się powszechnie obowiązujące.

Pierwsza regulacja w formie ustawy dotycząca ochrony znaków towa-rowych o charakterze ogólnym została uchwalona w 1803 roku we Francji.

Objęła ona karalnością nieuprawnione użytkowanie znaków towarowych, zrównując je pod względem znamion czynu z fałszowaniem dokumentów i ustanowiła skuteczne prawnie roszczenia poszkodowanego do odszkodo-wania⁴⁹². W 1809 roku urzędy przemysłowe zostały wyznaczone do pełnienia funkcji rozjemczych w obliczu masowo występujących sporów o wymaganą zdolność odróżniającą nowo zgłaszane znaki towarowe od już istniejących.

W 1824 roku zaostrzono wyraźnie również karnoprawny katalog sankcji za wy-kroczenia przeciwko prawu o znakach towarowych, a kary mogły być orzeka-ne do roku więzienia. W uzupełnieniu tych pierwotnych uregulowań prawnych

490 Por. ibidem, s. 265 i nn.

491 Por. ibidem, s. 268–271.

492 Por. ibidem, s. 271 i nn.

zawartych we francuskiej ustawie o znakach towarowych udało się w ramach doskonalenia przepisów prawnych, którego celem było ograniczenie proce-sów nieuczciwej konkurencji, zredukować również przy pomocy tych nowych narzędzi polityki wobec konkurencji nieuprawnione korzystanie ze znaków towarowych, dzięki czemu właściciele znaku towarowego uzyskali dwa sku-teczniejsze instrumenty do walki z nadużyciami ich znaków.

Ewolucja prawa do znaków towarowych w Anglii spotkała się na samym początku ze zdecydowanym oporem prawnym. I tak w 1742 roku w wyro-ku sądowym zapisano, że nie ma środków prawnych dla zapobieżenia wyko-rzystywaniu znaku towarowego przez osoby trzecie⁴⁹³. Dopiero w 1824 roku Court of Kings Bench ustanowił zasadę powszechnego zakazu oznaczania to-warów przez osoby trzecie, która stała się zaczątkiem, opartego na prawie zwy-czajowym, prawa do znaków towarowych bez obowiązku rejestracji i opartego na angielskim common law. Orzeczenie sądowe wydane w 1833 roku zakaza-ło również wykorzystywania obcego znaku w sposób nieświadomy, a właści-ciel znaku miał prawo do roszczenia zaniechania takich praktyk.

Pierwszą regulacją ochrony znaków towarowych po ich zarejestrowaniu była uchwalona dopiero w 1875 roku ustawa Trade Mark Registration Act.

Mimo tego w szczególności w wymianie międzynarodowej rozwijał się inten-sywnie handel kopiami produktów i plagiatami, które były często opatrzone oznaczeniami angielskich producentów towarów wysokiej jakości. W reakcji na rosnącą konkurencję podrabianych produktów zagranicznych na rynku angielskim, na mocy wydanego w 1887 roku Merchandise Marks Act nakaza-no wyraźne oznaczanie kraju pochodzenia dóbr importowanych, aby umożli-wić nabywcom odróżnienie angielskich produktów od przypuszczalnie niższej jakości dóbr zagranicznych⁴⁹⁴. Można tym wytłumaczyć również powstanie nieobjętego żadną ochroną z tytułu prawa do znaków towarowych ani innych prawnych przepisów o ochronie⁴⁹⁵ oznaczenia Made in Germany, które w

ko-493 Por. ibidem, s. 273 i nn.

494 Por. I. Holst, P. Bräunlein (2008); M. Frein, H. Meyer (2008), s. 73 i nn.

495 Mimo zasadniczego braku ochrony prawnej etykiety oznaczenie wyrobu Made in Germany może być traktowane jako mylące w sensie nieuczciwej konkurencji w myśl § 3 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i dlatego może być ścigane jako czyn karalny, o ile jego kluczowe elementy nie pochodzą z Niemiec, a do stwierdzenia tego konieczne są badania indywidualne. Dotyczy to również potencjalnych odmian etykiety w sensie obejścia standardu, jak np. Qualität Made in Germany, Assembled in Germany albo Designed in Germany, por. C. Dreier (2012).

lejnych latach przekształciło się niezgodnie z angielską intencją w etykietę sy-gnalizującą cechy jakościowe niemieckich produktów na światowym rynku.

Do 1874 roku nie było w krajach niemieckich jednolitego przepisu w spra-wie ochrony znaków towarowych. Tylko w Bawarii funkcjonowały od 1840 roku pierwsze ogólne regulacje dotyczące ochrony znaków towarowych.

W niektórych krajach niemieckich obowiązywała jedynie ograniczona i mało zróżnicowana ochrona tych znaków oparta na prawie karnym (Saksonia, Tu-ryngia, Schaumburg-Lippe, Hanower, Wirtembergia, Hessen-Nassau, Bade-nia i Brunszwik). W innych krajach właściciele znaków towarowych nie mogli natomiast domagać się ochrony ich oznaczeń (dotyczyło to między innymi Prus, Lubeki, Hamburga i Bremy)⁴⁹⁶. Inicjatywę w sprawie poprawy takiej sy-tuacji w drodze ogólnoniemieckiej ustawy podjęła w 1868 roku Konferen-cja Handlu Niemieckiego w Berlinie, która domagała się jednolitej ochrony znaków towarowych w ramach Niemieckiego Związku Celnego⁴⁹⁷. Pierwszą ustawę o znakach towarowych udało się jednak przyjąć dopiero w 1874 roku, niemniej wykazywała ona jeszcze poważne braki. Zakres chronionych zna-ków był w kontekście ich praktycznego użytkowania bardzo ograniczony, gdyż nie dopuszczano jeszcze znaków słownych. Rejestracji dokonywano w lokal-nych rejestrach handlowych, co zmniejszało poziom przejrzystości użytkowa-nia znaków, szczególnie w handlu ponadregionalnym. Tak samo negatywnie oddziaływał na bezpieczeństwo prawne właścicieli znaków brak obowiązku przeprowadzania badań przy rejestracji znaku. Problemy te zostały później po części zlikwidowane dzięki ustawie o ochronie oznaczeń towarów uchwalo-nej w 1894 roku. Podobnie jak w większości innych państw również w Niem-czech istniały od tej chwili dwa równolegle funkcjonujące przepisy: ochrona zarejestrowanych znaków towarowych oraz nieformalna ochrona znaków towarowych bez rejestracji, która działała na podstawie regulacji prawnych w celu zwalczania nieuczciwej konkurencji.

Aby zredukować problemy wynikające z różnorodnych krajowych syste-mów znaków towarowych, zawarto w 1891 roku w Madrycie międzynarodowe porozumienie, w którym państwa strony tego porozumienia zobowiązały się do wzajemnego uznawania istniejących krajowych znaków towarowych (po-rozumienie madryckie)⁴⁹⁸. W 1989 roku uzupełniono to porozumienie

dodat-496 Por. A. Osterrieth (1908), s. 275–277.

497 Por. ibidem, s. 277 i nn.

498 Madrid Agreement concerning the international Registration of Marks of 14^th April 1891 (1891).

kowym protokołem (protokół madrycki)⁴⁹⁹. Dzięki temu stworzono instytucję międzynarodowej rejestracji znaku towarowego, a jej administrowanie po-wierzono WIPO w Genewie. Rozwój nowoczesnych krajowych ustaw o zna-ku towarowym w Europie nastąpił dopiero po drugiej wojnie światowej, np.

we Francji w 1964 roku, w Niemczech w 1967 roku, gdzie wydano tzw. usta-wę wstępną, która wprowadzała przymus korzystania ze znaków towarowych w celu zwalczania rozpowszechnionej praktyki stosowania „znaków w obro-nie własnych znaków” (Defensivmarken)⁵⁰⁰, w 1970 roku w krajach Beneluksu, a w 1979 roku w Niemczech o ochronie znaku usługodawcy⁵⁰¹. Dzięki wyda-niu w 1988 roku europejskiej dyrektywy w sprawie znaków towarowych⁵⁰² i rozporządzenia w sprawie wspólnotowego znaku towarowego⁵⁰³ w 1993 roku powstała w Unii Europejskiej, analogicznie do wspólnotowego wzoru przemy-słowego, europejska instytucja ochrony znaku towarowego. Rejestracji znaku towarowego dokonuje się w Urzędzie ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrz-nego (OHIM). Zarejestrowane wspólnotowe znaki towarowe obowiązują w każdym kraju członkowskim UE i mogą być zgłaszane oraz użytkowane równolegle ze znakami krajowymi, wskutek czego mogą stanowić względnie efektywny instrument ochrony dóbr naukowych. Znacznym problemem jed-nak jest niepewność prawna użytkowników zjed-naku towarowego wynikająca z europejskiej wielojęzyczności⁵⁰⁴.

Zarówno ekonomiczna praktyka użytkowania znaków towarowych, jak i konstrukcja prawna związanych z nimi praw własności z czasem coraz bar-dziej oddalały się od swojej pierwotnej funkcji oznaczania pochodzenia pro-duktów. Coraz bardziej złożone procesy produkcji i dystrybucji, ale również zmieniające się preferencje nabywców doprowadziły wraz z rozwojem prze-mysłu do tego, że oznaczanie pochodzenia coraz bardziej przesuwa się na dalszy plan na rzecz zamierzonego zasygnalizowania obiektywnych, a także subiektywnych cech jakościowych⁵⁰⁵. Na taki proces transformacji zareagowa-ła polityka ekonomiczna, otwierając i uelastyczniając instrumenty prawa zna-ków towarowych w stosunku do nowych alternatywnych zastosowań, wskutek

499 Protokoll zum Madrider Abkommen über die internationale Registrierung von Marken angenommen in Madrid am 27. Juni 1989 (2008).

500 Por. A. Mühlendahl (2011), s. 1.

501 Por. A. Mühlendahl (2004a), s. 67.

502 Por. EWG (1988).

503 Por. EG (1994).

504 Por. A. Mühlendahl (2004a), s. 70.

505 Por. P. Sandner (2009), s. 12–14.

czego oznaczanie pochodzenia jako główne zadanie znaku towarowego, ma-jące zredukować niedobory informacyjne, ulegało na rynku dóbr naukowych coraz większej marginalizacji. Proces ten od początków systemu znaków towa-rowych odzwierciedlał ewolucję w produkcji dóbr naukowych, które nie tylko coraz bardziej oddalają stosowanie znaków towarowych od oznaczania pocho-dzenia, lecz także odłączają po części od związanego z tym produktu w jego formie fizycznej i materialnej, a sam znak eksponują w postaci celowo ufor-mowanego produktu o własnej wartości ekonomicznej⁵⁰⁶. Treści wytworzone w ramach intensywnych inwestycji w znak towarowy, treści kształtujące jego istotę, jego przesłanie lub wizerunek stają się przez to dobrem naukowym wy-magającym ochrony i posiadającym zdolność ochronną⁵⁰⁷, które zdobywa co-raz większe znaczenie ekonomiczne. Użyteczny ekonomicznie potencjał znaku towarowego wzmocniony jest dodatkowo przez możliwość objęcia ochroną z tytułu prawa znaków towarowych kreatywnych form twórczości intelektu-alnej o dostatecznych zewnętrznych walorach estetycznych, które jednocze-śnie korzystają z ochrony w grupie wzorów przemysłowych lub z tytułu prawa autorskiego. Tym sposobem można osiągnąć znaczne rozszerzenie zarówno rzeczowego zakresu ochrony, jak i okresu ochrony dobra naukowego⁵⁰⁸. Wy-nikające z tego działanie ochronne staje się nie tylko bardziej restrykcyjne, ale jednocześnie zaczyna coraz bardziej minimalizować prawne ograniczenia in-nych praw ochronin-nych.

4.4. Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze