Domy arystokratów i mieszczan

Sposób kształtowania renesansowych pałaców oraz willowych domów arystokratów wywodził się z architektury zamkowej i opierał się często na zasadzie antycznych pałaców oraz domów perystylo-wych. Układ funkcjonalno-przestrzenny domów mieszczan był natomiast wzorowany na najlepszych rozwiązaniach gotyckich [Benker 1984: 11; Brzezowski 2005: 36]. Wtedy też zaczęły powstawać w du-żych miastach budynki o wielomieszkaniowym układzie. Lokalizowano w nich także czynszowe, najczęściej jednoizbowe mieszkania, przeznaczone dla ubogich lokatorów. Podobną formę miały bursy dla uczniów i studentów wznoszone w miastach uniwersyteckich [Keckowa 1978: 237].

W okresie renesansu i później ukazało się wiele publikacji dotyczących zasad budowania. Opra-cowania te można uznać za pierwowzór współczesnych zaleceń ergonomicznych. Według nich m.in. wnętrza mieszkalne miały tworzyć jednorodną całość. Zalecano uszeregowanie pomieszczeń na osiach kompozycyjnych wyznaczanych na podstawie uporządkowanego podziału elewacji. Układ architektoniczny zewnętrznych elewacji budynku miał określać wielkość, proporcje pomieszczeń oraz ich użytkowy i dekoracyjny wystrój. Poprawie jakości użytkowej budynków służyło zatem wcześniej-sze projektowanie ich form oraz układu funkcjonalnego. Wewnętrzny podział na pomieszczenia oraz ich wielkość (powierzchnia, wysokość, proporcje) były bardziej współzależne z architektonicznym podziałem elewacji (poziomy podział gzymsami, pionowy podział kolumnami, pilastrami i lizenami oraz rozmieszczenie i rytm okien). Niektóre opracowania, jak np. wytyczne Leona Battisty Albertiego, dotyczące architektury mieszkań i ich wnętrz, były bardzo postępowe³⁷ Miały jednak niewielki wpływ na kształt nowych bądź przebudowę już istniejących domów w zwykle ciasnej zabudowie miast.

Znaczniejszą rolę w kompozycji wnętrz odgrywały kominki z okapami podpartymi na konso-lach bądź kolumienkach (w krajach zachodnich). W późniejszym okresie paleniska kominków „cho-wano” we wnękach ścian, jednocześnie rezygnując z wysuniętych okapów wyciągowych. Do

ogrze-37

Leon Battista Alberti pisał m.in. Kuchnia powinna być z boku, ale blisko jadalni, aby potrawy nie były podawane

zimne, pokój pani powinien być tak umieszczony, aby był łatwy dozór nad całym domem, pokoje pana i pani powinny być oddzielne, aby się wzajemnie nie krępowali, ale połączone ze sobą, obok pokoju pani powinna być ubieralnia jako pokój córki, obok pokoju pana biblioteka, dla osób starszych w rodzinie powinien być oddzielny pokój z piecem, pokój do przechowywania rzeczy wartościowych jako pokój syna, pokoje dla gości powinny mieć niekrępujące wejście [...] [Sienicki 1962: 104].

wania pomieszczeń stosowano również piece (głównie na wschodzie Europy). Wiele z nich było zasi-lanych od tyłu, z sieni lub z korytarza. Wykonane były z cegieł, gliny, a czasem z malowanych i emaliowanych kafli ceramicznych. Jeden piec ustawiony w narożniku mógł ogrzewać nawet 2–4 pomieszczeń.

W większych kamienicach i pałacach wydzielonym izbom zaczęto wyraźniej przypisywać okre-ślone funkcje. Od połowy XVI wieku funkcję kuchni stopniowo przestawała pełnić wielofunkcyjna sień, a przejmowało ją odrębne pomieszczenie, zlokalizowane zwykle w środku lub z tyłu budynku, a niekiedy w oficynie. Przeznaczenie parteru na funkcje recepcyjne i zarobkowe (warsztat, sklep) sprzyjało lokalizacji kuchni także na piętrze, obok pomieszczeń mieszkalnych (rys. 78) [Keckowa 1978: 236]. Sień lub sklep zaczęły tracić zatem rolę funkcji „mieszkalnych”, które bardziej koncentro-wano w wydzielonych izbach mieszkalnych [Dirlmeier 1999: 433; Hinz 1980: 16–17]. Podział wnętrza domu na większą liczbę pomieszczeń był możliwy głównie dzięki tworzeniu przewodów komino-wych oraz dodatkowym kominkom lub piecom w poszczególnych pokojach.

Domy drobnomieszczan i przedstawicieli najniższych warstw społecznych, np. służących i na-jemników, niewiele różniły się od średniowiecznych bud. Na parterze nadal lokalizowano warsztat (od frontu) oraz wielofunkcyjną kuchnię (od podwórza), a na nadbudowanym piętrze pomieszczenia mieszkalne (sypialnie) [Benker 1984: 20]. W coraz częściej budowanych domach wielorodzinnych biedniejsza ludność dysponowała zwykle jedno- lub dwuizbowymi mieszkaniami. W pomieszcze-niach wydzielano zasłoną niewielkie aneksy sypialne, wynajmowane jeszcze biedniejszym osobom (np. żołnierzom lub robotnikom). Choć te skromne pomieszczenia nieraz trudno było uznać za mieszkanie, to kryterium wyróżniającym było posiadanie własnego paleniska (komina) [Niethammer 1982: 120]. „Liczba kominów” stanowiła w dawnych statystykach o wielkości miejscowości.

Rys. 78. Kamienica wielorodzinna w Warszawie z ok. 1632 r. Wydzielone ciemne kuchnie znajdowały się prawdopodobnie na parterze oraz na piętrze. Rys. autora na podst.: [Błażko 2004: 53]

Pomieszczenia kuchenne coraz częściej oddzielano od części mieszkalnej ze względu na dym, sadzę, hałas, tłok, zapachy [Mielke 2004: 13]. Pod względem układu funkcjonalnego i wyposażenia nadal niewiele różniły się jednak od późnośredniowiecznych rozwiązań. Dominującym elementem było wciąż duże palenisko lub kominek, rzadziej duży piec ustawiony przy ścianie oddzielającej pokój lub reprezentacyjną salę [Reulecke 1997: 166]. Odprowadzanie dymu okapem z przewodem komino-wym znacząco poprawiło komfort pracy w kuchni. Pomieszczenie nie było już tak mocno zadymione, jak na przykład w domach bez kominów. Można je było wietrzyć, robiąc przeciąg, i schładzać prze-grzaną przestrzeń. Same kominy zapewniały większe bezpieczeństwo pożarowe w budynkach

i całych miastach [Gebelein 1997: 139]³⁸. Bardziej efektywne wywiewanie dymu sprzyjało bieleniu, a nawet barwnemu malowaniu ścian pomieszczeń, także kuchennych. Kuchnie, a przede wszystkim pomieszczenia mieszkalne, stały się bardziej widne, dzięki upowszechnieniu (także w mniej zamoż-nych domostwach) przeszkleń okienzamoż-nych.

Rys. 79. Pałac w Briseux z ok. 1743 r. z amfiladowym układem pomieszczeń. Kuchnia z przygotowalnią została zlokalizowana w bocznym skrzydle i wyraźnie oddzielona od części reprezentacyjnej. Rys. autora na podst.: [Völckers 1937: 97]

Począwszy od XVII wieku (w okresie baroku) domy i pałace miejskie w coraz większej części przestawały pełnić funkcje gospodarcze lub magazynowe [Fuhrmann 2008: 75; Rybczyński 1996: 46]. Parter budynku głównego lub jego podwórzową część, a także oficynę z konieczności przeznaczano nadal na cele zarobkowe³⁹. W pałacach pomieszczenia gospodarcze i kuchnie lokalizowano w bocznych skrzydłach lub suterenie, a nieraz w przyległej oficynie (rys. 79)⁴⁰. W domach mieszczań-skich lokalizowano je od strony podwórza (rys. 80). Obok kuchni znajdowały się też często spiżarnie, warsztaty, izby dla służby, pomieszczenia inwentarskie lub stajnie (rys. 81) [Meier-Oberist 1956: 173].

Postęp techniki w zakresie ogrzewania pomieszczeń (głównie kominkami i piecami ceramicz-nymi), zastosowanie dużych okien szklonych szybami ciągnionymi, zastąpienie stromych i niewy-godnych schodów zabiegowych szerokimi schodami dwubiegowymi i trzybiegowymi z podestem międzykondygnacyjnym wytworzyło nowy sposób kształtowania samych budynków, jak i ich wnętrz. Domy i mieszkania miały coraz więcej wydzielonych pomieszczeń jednofunkcyjnych. W strefie re-prezentacyjnej był to m.in. hol recepcyjny, pokój jadalny, pokój muzyczny, pokój do zabaw, biblioteka i gabinet sztuki. W strefie intymnej nowością była łazienka, garderoba do składowania odzieży, przebieralnia z perukarnią, pokój dziecięcy, buduar [Büttner 1986: 226, 229; Camesasca 1989: 146; Hinz 1980: 27; Sienicki 1962: 161]. Założenia mieszkalne charakteryzowały się układem amfiladowym dużych, wysokich i dobrze doświetlonych pomieszczeń, uzupełnianych kolumnadami i sklepieniami

38

Pożar w jednym budynku stawał się nieraz przyczyną spalenia całego kwartału, a nawet miasta, gdzie zabudowa wykonana była głównie z drewna. Znane są m.in. wielkie pożary Londynu z 1212 i 1666 r., Amsterdamu z 1421 i 1452 r.

39

W wyniku zniszczeń wojennych z lat 1648–1666 w polskich miastach konieczne było budowanie bogatszych domów w połączeniu z mieszkaniami na wynajem lokalizowanymi w oficynie [Kamieńska 1978: 218]. Były to zwykle pojedyncze izby dostępne z sieni, dziedzińca lub galerii.

40

Według francuskich zaleceń kuchnia miała być od strony ulicy, najlepiej też od północy. Takie jej lokalizowanie miało ułatwić usuwanie odpadków i nieczystości oraz przyjmowanie dostaw produktów. Jednocześnie nie zalecano lokalizacji kuchni w suterenie lub piwnicy ze względu na niedostateczny dostęp światła i świeżego powietrza, a także utrudnione usuwanie ścieków ze zlewu [Meier-Oberist 1956: 173].

[Benker 1984: 33]. Umieszczanie kominków pośrodku traktu (wewnętrznej ściany) sprzyjało ustawie-niu drzwi do komnat blisko okien [Dirlmeier 1999: 670; Fuhrmann 2008: 66–67]. Dzięki temu kominy były wyprowadzone ponad kalenicę dachu. Pomieszczenia zaczęły przybierać różne formy rzutów, w tym owalne, okrągłe i ortogonalne z zaokrąglonymi narożnikami. Rytmiczny układ elewacji przy-czyniał się do bardziej uporządkowanego gospodarowania przestrzenią we wnętrzach, także w obrę-bie poddasza i oficyny.

Rys. 80. Kuchnia w tylnej części domu. Za nią spiżarnia i ubikacja (w oficynie). Rys. autora na podst.: [Le Muet 1648: 23]

Rys. 81. Kuchnia w oficynie frontowej, poza budynkiem głównym. Rys. autora na podst.: [Le Muet 1648: 31]

Wnętrza ogrzewano dużymi, bogato zdobionymi piecami oraz kominkami. Montowano je nie-mal w każdym pomieszczeniu mieszkalnym (rys. 79–81). Oddzielenie gospodarzy i ich gości od pra-cującej służby oraz prac kuchennych wymagało izolowania stref gospodarczych z kuchnią od pozo-stałej części mieszkania.

Rys. 82. Pałac w Krasnogrudzie z XVII/XVIII w. z bocznym wejściem do kuchni przez sień. Posiłki wydawane były przez pomieszczenie kredensowe.

Rys. autora na podst.: [Błażko 2004, 39]

Rys. 83. Pałac bez kuchni w Więcławicach z 2. poł. XIX w. W jego obrębie znalazły się jedynie pomieszczenia

gospodarcze oraz pokój rządcy

z kancelarią i spiżarnia z odrębnym wejściem bocznym. Rys. autora na podst.: [Rozbicka 2004: 44]

W Polsce od końca XVII wieku wznoszono na terenach wiejskich charakterystyczne dwory i pa-łace szlacheckie⁴¹. Pierwsze były budynkami parterowymi, drugie piętrowymi. Ich układ był zwykle dwutraktowy z sienią, gabinetem lub salą balową na osi poprzecznej. Po obu stronach sieni

znajdo-41

Od tamtej pory dwory i pałace były pozbawione atrybutów obronności i stały się rezydencjami mieszkalnymi [Błażko 2004: 21].

wały się pomieszczenia reprezentacyjne (sala jadalna, bawialnia, gabinet) oraz amfiladowo dostępne pokoje – apartamenty domowników i alkierze [Kamieńska 1978: 212]. Kuchnię lokalizowano w tylnym w stosunku do wejścia trakcie, oddzielnie względem pomieszczeń reprezentacyjnych (rys. 82). Była ona też często umieszczana poza pałacem, w osobnym budynku lub przyległej oficynie, nieraz razem z piekarnią, cukiernią i pomieszczeniami pomocniczymi (rys. 83) [Kamieńska 1978: 216]. W takiej sytuacji posiłki trzeba było nosić przez dziedziniec lub długimi korytarzami. Na stół podawano je zwykle już zimne. Układ funkcjonalny pałacu odzwierciedlał wystawny tryb życia i otwartość na gości [Rozbicka 2004: 9].

Barokowa potrzeba reprezentacyjności została w XVIII wieku (rokoko, klasycyzm) zastąpiona chęcią większej wygody i intymności [Hinz 1980: 33]. W kamienicach piętrowych częściej lokalizowa-no odrębne mieszkania na poszczególnych kondygnacjach⁴². Plany domów i wnętrz rokokowych zmieniły swój charakter. Wcześniejsze układy amfiladowe częściej zastępowano układem korytarzo-wym. Podziałowi na mniejsze pokoje i oddzieleniu ich od funkcji gospodarczych sprzyjało dalsze upowszechnienie pieców, szczególnie obsługiwanych od przodu, z ogrzewanej izby [Fuhrmann 2008: 77]. Wydzielono nowe pomieszczenia pełniące określone funkcje, np. pokoje dla pań (buduary), poko-je dla dzieci, pokopoko-je do gier [Fuhrmann 2008: 70]. Rokokowe i klasycystyczne wnętrza miały mniejszą powierzchnię i wysokość niż barokowe.

Rys. 84. Piętro dużej kamienicy we Wrocławiu z 1. poł. XIX w. Dwie kuchnie, pomieszczenia gospodarcze i ubikacje zlokalizowano w głębi budynku, przy studni doświetlającej. Rys. autora

na podst.: [Stein 1966: 132]

Rys. 85. Dom mieszczański na znormalizowanej działce w Elberfeld z 1835 r.

Kuchnię umieszczono w tylnej części mieszkania. Rys. autora na podst.: [Völckers

1937: 111]

42

Dawne kamienice mieszczańskie, które były z założenia domami jednorodzinnymi, już w XVII i XVIII wieku dzielono na odrębne mieszkania, w związku z czym stawały się domami wielorodzinnymi [Błażko 2004: 26].

Wyburzanie murów obronnych w europejskich miastach na przełomie XVIII i XIX wieku umożliwiło przestrzenny rozwój oraz planowanie urbanistyczne. W tym czasie zabudowa pałacowa zasadniczo przestała pełnić funkcje mieszkalne. Arystokraci chętniej zamieszkiwali w nowo budo-wanych willach lub kamienicach, zajmując ich bardziej reprezentacyjne piętra (rys. 84). Domy miej-skie wznoszono m.in. na znormalizowanych działkach, często według typowych już projektów (rys. 85) [Kowecka 1978: 285]. Ponadto poza dawnymi centrami miast budowano coraz więcej prostych, pozbawionych elementów dekoracyjnych budynków czynszowych z mieszkaniami na wynajem [Benker 1984: 51].

W pierwszej połowie XIX wieku (biedermeier) wnętrza były jeszcze bardziej podporządkowane względom użytkowym i wygodzie, kosztem dawnej reprezentacyjności [Hinz 1980: 41]. W bogatszych domach przestrzeń dla właścicieli wyraźnie oddzielano od gospodarczej. Kuchnie umieszczano z tyłu domu. W budynkach lub na posesjach tworzono także czasem odrębne ubikacje.

Podmiejskie oraz wiejskie pałace i dwory z przełomu XVIII i XIX wieku funkcjonalnie niewiele różniły się od tych wznoszonych wcześniej. Nadal preferowano rozdzielanie pomieszczeń gospodar-czych od pomieszczeń reprezentacyjnych właścicieli. Kuchnie lokalizowano w bocznych skrzydłach, suterenach lub w odrębnych budynkach. Ten funkcjonalny podział znajdował także swój wyraz w ówczesnych podręcznikach architektonicznych i poradnikach⁴³. Powodem usuwania kuchni do piwnic, a nawet oddzielnych budynków, było zadymianie pomieszczeń, a także powszechna niechęć do zapachów przygotowywanych potraw [Rybczyński 1996: 134]. Dopiero upowszechnienie zamknię-tych palenisk i przewodów kominowych sprzyjało lokalizacji kuchni w bocznych skrzydłach pałaców.