Zróżnicowanie starożytnych gospodarstw domowych

W czasach starożytnych prowadzono już osiadły tryb życia. W Grecji rozwijało się rolnictwo, hodowla zwierząt inwentarskich, rybołówstwo i handel (rys. 12). Społeczny podział pracy doprowadził do wy-raźnych podziałów klasowych. Nastąpiło wyodrębnienie klasy właścicieli (zarządzającej swymi dob-rami) oraz klasy niewolników i wyrobników (wykonujących wszelkie prace fizyczne). Wolni obywate-le (mężczyźni) stronili od pracy fizycznej. Była ona postrzegana bowiem jako konieczność i przymus, wyraz zależności od suwerena oraz środek dla zaspokojenia jego potrzeb i życzeń. Prowadzenie do-mu było zatem domeną kobiet i niewolników. Nawet prace rzemieślnicze lub handel nie cieszyły się uznaniem [Bullinger 2011: 5; Nowakowski 2003: 109–115].

Życie publiczne i prywatne obywateli greckich było ściśle rozdzielone. Aktywność publiczną (w tym polityczną) uprawiano w różnych otwartych przestrzeniach miast (gr. polis). Środowisko

mieszkaniowe (gr. oikos) było sferą prywatną, oddzieloną od dostępu obcych, zarezerwowaną dla rodziny. Funkcjonalne i przestrzenne rozdzielenie środowiska mieszkaniowego od funkcji miasta przyczyniło się m.in. do wykształcenia tradycji prowadzenia domu. Już wtedy pojawiło się pojęcie ekonomiki, a obejmowało ono zasady zarządzania gospodarstwem domowym (gr. oikonomikos: oikos – dom, nomos – prawo) i prawa dotyczące gospodarowania zasobami. Na uznanie zasługuje pochodzą-ca z IV wieku p.n.e. prapochodzą-ca Ateńczyka Ksenofonta zatytułowana Oikonomikos, w której opisane są m.in. zasady funkcjonowania ówczesnego gospodarstwa rolnego i domostwa, prowadzenie prac domo-wych, podział obowiązków między mężczyzn i kobiety, kwalifikacje zarządcy, obchodzenie się z nie-wolnikami. Pojęcie „oikonomikos” stało się synonimem pana domu i polityka, zasadniczo aktywnego poza domem (zarabianie pieniędzy, uprawianie polityki, służba wojskowa). Kobiecie przypisano m.in. rolę zarządzającej gospodarstwem domowym, dochodami i zasobami podczas nieobecności męża, a także pracami kuchennymi. W dziele wyraźnie wskazano jednak, że podstawą gospodarstwa domowego jest wspólnota kobiety i mężczyzny, polegająca m.in. na wspólnym wykonywaniu zadań, uzgadnianiu działań, planowaniu, dysponowaniu własnością. Opisano też zasady lokalizowania do-mu i jego podziału wewnętrznego zgodnie z wymaganiami funkcjonalnymi, zasadę zacieniania wnę-trza w lecie i oświetlenia słonecznego zimą, unikania szkodników, zasady składowania plonów i za-pasów (np. zboża, wina), oraz oświetlania światłem dziennym miejsc pracy. Zostało też opisane ty-powe wyposażenie ówczesnego domostwa, w tym m.in. różne narzędzia i naczynia oraz ich przynależność do poszczególnych osób. Wyraźnie doceniono znaczenie porządku i ładu w gospodar-stwie oraz rozłożenie dobytku w odpowiednich strefach funkcjonalnych [Richarz 1991: 19–22; Hoepf-ner 1999: 546–549].

Rys. 12. Łowienie ryb do koszy i ich porcjowanie oraz wybijanie ziarna z kłosów w starożytnej Grecji. Rys. autora na podst.: [www.mlahanas.de]

Także Arystoteles uznał duże znaczenie ekonomiki, stawiając ją, w ramach filozofii, na równi z etyką i polityką. Kwestie związane z gospodarstwem domowym zostały jednak przedstawione w sposób bardziej rozproszony, bo aż w ośmiu księgach pod tytułem Polityka. Autor dostrzegł zna-czenie gospodarstwa domowego jako składnika struktury polis i państwa. Wskazywał również na podział obowiązków domowych, przy czym wyraźnie uznawał jednak podległość kobiet wobec męż-czyzn [Richarz 1991: 23]. Ta nierówność płci utrwaliła się w świecie antycznym i chrześcijańskim niemal do końca XIX wieku.

Prace Ksenofonta i Arystotelesa stały się podstawowymi rozprawami o prowadzeniu gospodar-stwa domowego, do których odwoływali się inni, także nowożytni teoretycy. Obywatele polis mieli,

oprócz wolności i przywilejów, również obowiązki, w tym składanie ofiar bogom, służbę wojskową, kształcenie dzieci (w tym dziewcząt), podejmowanie gości oraz pomoc przyjaciołom. Reguły te po-czątkowo odnosiły się jedynie do rodziny, a z czasem, przez analogię, zostały rozszerzone na inne, dalsze sfery aktywności ludzi w sensie społecznym i przestrzennym. Prowadzenie domu oraz wspól-nota członków większych rodzin stały się zatem podstawą kształtowania świadomości i wspólnoty narodowej oraz państwowej.

Rys. 13. Handel warzywami w starożytnym Rzymie. Rys. autora na podst.: [www.the-romans.co.uk]

W starożytnym Rzymie tematy związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego podejmo-wał m.in. Katon. Wskazypodejmo-wał on zasady zatrudniania pracowników, stosowania narzędzi, uprawy ziemi, prowadzenia winnicy, składowania wina, zaopatrzenia w żywność i odzież (rys. 13). Podawał także przepisy dotyczące wypieku chleba, przygotowania potraw, konserwowania w soli, occie¹. Z tamtych czasów pochodzą pojęcia „rodzina” (łac. familia), do której zaliczani byli wszyscy domow-nicy (również niewoldomow-nicy) oraz „ojciec rodziny” (łac. pater familiae). Ówczesne zasady prowadzenia gospodarstwa domowego, a szczególnie kuchni, i sposoby przygotowania posiłków umożliwiały łą-czenie tradycji kulinarnych i składników żywnościowych z różnych rejonów Imperium oraz z róż-nych kultur (klasyczna Grecja, Bizancjum i wczesne chrześcijaństwo Zachodu).

Funkcjonowanie starożytnych gospodarstw domowych opierało się na podziale obowiązków oraz ról między kobietą i mężczyzną. Rutynowa, powtarzalna i mało spektakularna praca kobiet nie cieszyła się szczególnym uznaniem. Niemal nie wspominano o niej w literaturze i sztuce z tamtego okresu. Same kobiety były również anonimowe. Inaczej było z aktywnością mężczyzn. Ich wyjątkowe osiągnięcia były szczegółowo opisywane, a bohaterowie nazwani z imienia. Kobiety społecznie były podległe mężczyznom, mimo to rola matki i gospodyni pełniona przez kobiety cieszyła się uznaniem. Podstawą takiego poglądu mogły być m.in. pochwały Sokratesa względem jego żony. Także Kseno-font chwalił kobiety za utrzymanie porządku i dobrą organizację w domu. Autor docenił m.in.

ułoże-1

Katon podał również ówczesną obowiązkową miesięczną rację żywnościową robotnika: 35 litrów zboża miesięcznie zimą, 40 litrów miesięcznie latem. Racje te były wystarczające dla zapewnienia sytości poszczególnych robotników. Pozwalały też na wymianę części zapasów na inne towary. Posiadanie dzieci wymagało jednak dzielenia racji na więcej osób, co prowadziło do dotkliwych niedoborów żywnościowych w rodzinie [Hirschfelder 2005: 79].

nie naczyń kuchennych pod względem wielkości i przeznaczenia oraz trzymanie ich w ustalonych miejscach [Richarz 1991: 22; Hoepfner 1999: 547].

W złożonych funkcjonalnie domach Greków i Rzymian nastąpiło rozdzielenie reprezentacyjnej strefy użytkowanej przez właścicieli oraz strefy gospodarczej (serwisowej), w której prowadzono wszystkie prace domowe, w tym także związane z przygotowaniem posiłków (rys. 14, 15). Z niej z czasem wydzielono pomieszczenie kuchenne. Domy biedniejszych rodzin były bardzo małe. W związku z tym życie domowe musiało skupiać się w jednym pomieszczeniu. Funkcjonalna rola przestrzeni kuchennej w strukturze starożytnych domostw zależała zatem od takich czynników, jak:

• zamożność i status społeczny właścicieli;

• podział prac i status pracowników (izolowanie pracujących niewolników i służących od wła-ścicieli);

• rozwój form zamieszkiwania i ich wielkość (chaty, domy miejskie, rezydencje i pałace); • podział funkcjonalny wnętrza (mieszkania jedno- i wieloizbowe, strefa reprezentacyjna i pracy); • wyodrębnienie, konstrukcja i rola paleniska jako miejsca przyrządzania ciepłych posiłków; • wydzielenie ze struktury mieszkania kuchni jako przestrzeni przygotowywania posiłków; • stosowanie coraz nowocześniejszego wyposażenia i udogodnień technicznych (paleniska, piece, meble, naczynia).

Rys. 14. Podział pomieszczenia na trzy funkcjonalnie odrębne części: spiżarnię, jadalnię rzymskich obywateli i kuchnię z pracującymi niewolnikami. Rys. autora na podst.: [rzymski relief z II w. n.e., Hirschfelder 2005: 84]

Rys. 15. Prace w wydzielonej kuchni.

Rys. autora na podst.: [rzymski relief z III w. n.e., Hoepfner 1999: 832]

Znaczenie roli gospodarstwa domowego zostało utrwalone w starożytnej Grecji i Rzymie uświęceniem domostwa oraz wiarą w opiekę nad domem i rodziną ówczesnych bogów. Wiele wąt-ków dotyczących zasad prowadzenia domu, żywienia, roli kobiet, a nawet diety oczyszczającej znala-zło się także w Starym i Nowym Testamencie (np. Księga Przysłów, Księga (post) Daniela). Wraz z rozwojem chrześcijaństwa zaczęto postrzegać ludzi najniższego stanu już nie jako niewolników i „żywe narzędzia”, lecz jako służących i parobków poddanych jednak władzy suwerena. Religijny

i społeczny kontekst miał znany już w starożytności zwyczaj łamania i dzielenia się chlebem, który traktowany był jako wyraz wspólnoty z drugą osobą [Fortey 1999: 394].