Paleniska obudowane – piece i kominki

Użytkowaniu palenisk kuchennych towarzyszyły ciągłe starania o zmniejszenie zużycia opału, po-prawę komfortu pracy oraz ujarzmienie ognia. Skutecznym sposobem było m.in. zastosowanie obu-dowanych palenisk – pieców i kominków. Pierwsze piece pojawiły się w zamierzchłej starożytności, a służyły do wypalania ceramiki i wytopu metali. Z czasem znalazły one też zastosowanie w środowi-sku mieszkalnym. Wykonywano je z gliny lub kamieni (później i cegieł) łączonych gliną bądź zapra-wą. W starożytnym Rzymie rozpowszechnione były duże piece piekarnicze, w których pieczono chleb dla mieszkańców miast. Podobne urządzenia stosowano w izbach lub wydzielonych kuchniach do-mowych. Ich zaletą była zdolność akumulacji ciepła i długotrwałego, równomiernego ogrzewania, nawet po wygaśnięciu ognia. W starożytnej Grecji i Rzymie stosowano też piecyki przenośne (łac. thermospodium) wykonane z terakoty, żelaza lub brązu, przypominające współczesne kuchenki

Rys. 155. Przenośne piecyki terakotowe ze starożytnej Grecji do podgrzewania potraw.

Rys. autora na podst.: [www.mlahanas.de/] Rys. 156. Piecyk z brązu ze starożytnego Rzymu służący do podgrzewania potraw. Rys. autora na podst.: [Ridley 1976: 57]

spirytusowe [Faber 1957: 28; Harrison 1972: 10; Ridley 1976: 57]. Ustawiano je w sąsiedztwie stołu, a potrawy podgrzewano w kociołku, garnku lub na ruszcie (rys. 155, 156) [Harrison 1972: 10; Ridley 1976: 57]. Podobne urządzenia służyły również do wytwarzania wysokiej temperatury w łaźniach i saunach oraz do ogrzewania pomieszczeń [Meier-Oberist 1956: 59].

Dużym postępem było stosowanie pieców glinianych z ceramicznymi garnkami w ściankach, a później kaflowych, których pierwowzorem był „piec longobardzki” z VII–VIII wieku [Meier-Oberist 1956: 59]. Najstarsze piece miały kształt kopułkowy, późniejsze prostopadłościenny. Piec przez wieki był symbolem statusu społecznego, a jego wielkość świadczyła o zamożności gospodarza [Dirlmeier 1999: 303]. W bogatszych domach wykonany był z glazurowanych i nieraz ręcznie malowanych kafli garnkowych lub płaskich [Dirlmeier 1999: 213]. W domostwach biedniejszych, głównie wiejskich, do budowy pieców początkowo używano gliny, która pod wpływem wysokiej temperatury wypalała się, a tym samym utrwalała. Z czasem zaczęto stawiać piece z cegły, które tynkowano.

Rys. 157. Piec z IX/X w. ustawiony za ścianą, do której przylega otwarte palenisko. Rys. autora na podst.: [Dirlmeier 1999: 212]

Rys. 158. Przekrój przez palenisko w sieni z szerokim wyciągiem oraz piec w „bezdymnej” izbie. Rys. autora na podst.: [Baur-Heinhold 1979: 35]

Piece miały wsad z paleniska znajdującego się w sąsiednim pomieszczeniu, często w sieni (rys. 157). To ergonomiczne rozwiązanie zapewniało izolowanie dymu i sadzy w sieni oraz ogrzewanie „bezdymnej” izby (rys. 158). Urządzenia po obu stronach ściany długo nie były podłączane do komina, w związku z czym w piecach nie rozpalano ognia, lecz wkładano do środka rozżarzone węgle lub drewno [Baur-Heinhold 1979: 14, 19]. Żar w piecach był zamknięty, a wolno odpromieniowane ciepło wykorzystywano jedynie do podgrzewania potraw. Do gotowania lub pieczenia konieczny był bezpo-średni kontakt z płomieniem. Aby to osiągnąć, ustawiano naczynia na rozżarzonych węglach na pa-lenisku lub przy otwartej komorze pieca [Andritzky 2000: 38]. Dzięki zdolności akumulacji ciepła i powolnego jego odpromieniowania piece służyły także do ogrzewania się. Przez wieki spano na ustawionych obok ławach lub legowiskach, a nieraz, po znacznym wystudzeniu, w ich wnętrzu [Baur--Heinhold 1979: 14]. W sezonie zimowym trzymano w ich pobliżu dodatkowo drób i domowe zwierzę-ta. Zwyczaj ten był długo praktykowany, szczególnie w domach wiejskich Europy Środkowej oraz Wschodniej (rys. 112).

Piece najwcześniej stosowano w budownictwie dworskim i klasztornym. W domach miesz-czańskich zaczęły się pojawiać dopiero w XII i XIII wieku [Dirlmeier 1999: 428; Faber 1957: 73].

Roz-wiązanie to z powodzeniem stosowano jeszcze w XIX, a nawet na początku XX wieku, na połączeniu tzw. „czarnej” i „białej” izby (szczególnie w domach wiejskich) [Reulecke 1997: 256]. Od około 1830 roku wysokie piece były wypierane przez murowane lub metalowe kuchenki węglowe z fajerkami.

Murowane kominki zaczęły pojawiać się w Europie między X a XII wiekiem wraz z rozwojem budownictwa murowanego [Faber 1957: 43]⁶⁵. W kominkach paleniska były przysunięte do ściany i umieszczone we wnęce, a wystająca z lica ściany część była nakryta okapem wychwytującym iskry. Dzięki dosunięciu paleniska do ściany uzyskiwało się bardziej przestronne pomieszczenie z wygod-niejszym aneksem kuchennym. Dym z kominków był początkowo usuwany na zewnątrz przez otwór w ścianie. Z czasem okap odprowadzał dym na poddasze lub do komina. Zastosowanie przewodów wywiewnych umożliwiało wznoszenie kilkukondygnacyjnych budynków i stawianie kominków we wszystkich izbach. Kominki były nieraz przelotowe, co umożliwiało ogrzewanie dwóch sąsiadujących z sobą izb z jednego paleniska⁶⁶.

Palenie w kominku było wygodniejsze niż palenie na otwartym palenisku umieszczonym na środku pomieszczenia. Wnęka paleniskowa oraz okap zapewniały efektywniejsze odprowadzanie dymu i nieco mniejsze straty ciepła w czasie gotowania (rys. 159). Były one też dobrymi akumulato-rami ciepła, a tylnia ściana mogła dobrze odbijać ciepło dzięki stosowanym, już od późnego średnio-wiecza, metalowym płytom [Harrison 1972: 21]. Wygaszone kominki z otworami dymowymi powo-dowały jednak powstawanie dokuczliwych przeciągów w pomieszczeniach [Faber 1957: 44].

Rys. 159. Kominek kuchenny i dodatkowe wyposażenie. Rys. autora na podst.:

[http://che.nelson.wisc.edu/]

Rys. 160. Otwarte palenisko ze sklepieniem ceglanym i otworami wylotowymi dymu.

Rys. autora na podst.: [Reulecke 1997: 246]

W XVI wieku kominki zaczęły tracić swe znaczenie jako urządzenia do gotowania i służyć głównie do ogrzewania pomieszczeń. W niemal niezmienionej formie są w tym celu do dziś wyko-rzystywane. Kominki były przez wieki popularne głównie we Francji i Anglii. W Europie Środkowej i Wschodniej chętniej stawiano piece.

65

Wyjątek stanowi plan klasztoru w St. Gallen z IX wieku, w którym przewidziano kominek na planie półkola. Od nazwy kominka pochodzi też nazwa „komnaty” [Faber 1957: 43; Piper 2007: 479].

66

W średniowieczu w większych założeniach klasztornych lub zamkowych stosowano oprócz kominków znane ze starożytności, niebrudzące ogrzewanie podłogowe (łac. hypocaustum) [Dirlmeier 1999: 211].

W celu zmniejszenia strat i ukierunkowania ciepła także otwarte paleniska zaczęto omurowy-wać z trzech stron. W XVII i XVIII w Europie Środkowej i Północnej dość popularne były wysokie paleniska, obudowane z trzech stron i nakryte kolebkowym sklepieniem, przypominające tradycyjne kominki (rys. 160). Taki system zapewniał lepszą niż w przypadku otwartych palenisk koncentrację ognia i ciepła (mniejsze zużycie opału), mniejszą emisję dymu oraz uniemożliwiał rozpryskiwanie się iskier po pomieszczeniu (lepsza ochrona przeciwpożarowa).