Miejskie budynki mieszkalne

Formy wczesnośredniowiecznej zabudowy zamkowej, pałacowej i miejskiej wywodzą się z założeń pierwszych osad. Siedziby władców były ośrodkami postępu technicznego wymiany handlowej oraz procesów miastotwórczych. Wczesne budynki miejskie (romańskie) lokalizowano w obrębie we-wnętrznych (zamkowych) obwarowań, a w miarę rozwoju miast także wewnątrz miejskich fortyfika-cji. Były one początkowo drewniane, a funkcjonalnie oraz technicznie niewiele różniły się od chat wiejskich. Domy o konstrukcji murowanej należały wtedy do rzadkości (rys. 64) [Sienicki 1954: 54].

Rys. 64. Plan piętrowego domu murowanego z kuchnią obok reprezentacyjnej sali z kominkiem z XI w.

Rys. autora na podst.: [Dirlmeier 1999: 192]

Rys. 65. Rekonstrukcja planu zamku wrocławskiego z odrębnymi budynkami gospodarczymi z poł. XIII w. Rys. autora

na podst.: [Małachowicz 1993: 32]

Zamki miały obronny charakter. Pierścieniowo zamknięty zespół warowny zawierał m.in. kilka budynków o charakterze religijnym i mieszkalnym (dom władcy, domostwa jego poddanych) oraz obiekty do prac o charakterze pomocniczym (np. kuźnie, rzeźnie). Kuchnie lokalizowano na parterze lub na piętrze budynku głównego, stosunkowo blisko reprezentacyjnych sal, aby podawane posiłki nie stygły [Piper 2007: 476]. Wiele „prac domowych” wykonywano w oddzielnych budynkach, poza reprezentacyjną częścią mieszkalną (rys. 65). Nieraz w oddzielnych budynkach mieściły się m.in. kuchnie, spiżarnie, piekarnie, cukiernie, pralnie. W największych zamkach lub klasztorach kuchnie zajmowały nawet całe budynki [Pounds 1989: 206]. Wydzielenie zespołu gospodarczego w odrębnej zabudowie wynikało z konieczności przygotowania posiłków nawet dla kilkuset osób [Fuhrmann 2008: 35]. Duże budynki kuchenne miały niekiedy powierzchnię ponad 100 m2. Na środku pomiesz-czenia znajdowało się palenisko, a nad nim duży wyciąg dymu z kominowym zakończeniem (rys. 66, 67) [Piper 2007: 477; Ridley 1976: 40–41].

Najstarsze drewniane domy miejskie miały konstrukcję ścian plecionkowych, zrębowych lub słupowych [Dembińska 1978: 203, 209]. Zwykle były one jednoizbowe, ewentualnie z komorą. Od XIII wieku częściej stosowano bardziej ekonomiczne materiałowo konstrukcje szkieletowe, znane także jako ryglowe lub szachulcowe (ze słupami, ryglami poziomymi i ukośnymi zastrzałami) [Büttner 1986: 97; Everling, 20–23; Rutkowska-Płachcińska 1978: 136; Sowina 2004: 14; Suchodolski 1996: 16–22]. Dopiero ten system sprzyjał wznoszeniu budynków nie tylko piętrowych, ale również o większej po-wierzchni. Równolegle wznoszono bardziej trwałe domy murowane z cegły lub kamienia [Sołtysik 2003: 14]. W niektórych parter był już murowany, a piętro miało jeszcze drewnianą konstrukcję.

Da-chy kryto głównie słomą i trzciną, niekiedy gontem, łupkiem, a z czasem ceramicznymi dachówkami [Fuhrmann 2008: 23]. Starsze drewniane i murowane budynki miały 1–3 kondygnacji [Chorowska 2004: 36]. Konstrukcje ceglane częściej wznoszono na obszarach północnych (nad Bałtykiem i Mo-rzem Północnym), a kamienne raczej na południu.

Rys. 66. Widok, przekrój i plan budynku kuchennego w Wagenitz z 2. poł. XVI w.

Rys. autora na podst.: [Faber 1957: 264]

Rys. 67. Widok budynku kuchennego w opactwie w Glastonbury w Anglii z XIV w. Pomieszczenie było przekryte wysokim dachem z wyciągiem dymu. Rys. autora na podst.: [Pounds 1989: 206]

We wnętrzu gotyckiego domu, od frontu coraz częściej sklepionego parteru, znajdowało się du-że pomieszczenie – „wielka sień” lub „sklep” (od słowa „sklepienie”) [Sienicki 1954: 69]. W sieni wy-stawiano towary na sprzedaż, prowadzono prace rzemieślnicze, gromadziła się rodzina, przyjmowa-no gości lub interesantów, przygotowywaprzyjmowa-no i spożywaprzyjmowa-no posiłki [Benker 1984: 19; Błażko 2004: 50]. Było to zatem wielofunkcyjne pomieszczenie i pełniło rolę stref: pracy, kuchennej oraz wypoczynko-wej wspólnego użytkowania [Brzezowski 2005: 137]. Za nim znajdował się przechód na podwórze oraz dodatkowe izby [Brzezowski 2005: 31; Chorowska 2004: 41; Piekalski 2004: 196].

Integrującym domowników elementem wyposażenia sieni było palenisko, będące często jedy-nym źródłem ciepła. Nadal lokalizowano je na środku pomieszczenia lub przy bocznej ścianie (dla lepszego odprowadzania dymu przez otwór z boku budynku). Lokalizowano je też w tylnym od wej-ścia narożniku sieni. Wyznaczało ono strefę kuchenną (rys. 68a). Grzewcze funkcje paleniska doce-niano szczególnie w sezonie zimowym. Zdarzało się, że w jednym pomieszczeniu, w pobliżu źródła ciepła spała cała rodzina, niekiedy nawet ze służbą [Hinz 1980: 14; Van Dülmen 1999: 59; Meier-Oberist 1956: 83]. We wcześniejszym okresie spanie wszystkich domowników w jednej izbie nie było niczym wyjątkowym. Wtedy nie było jeszcze bowiem tak wyrazistego podziału względem płci, wieku, a nawet stanu [Van Dülmen 1999: 57–58; Rybczyński 1996: 36]. Początkowo w domach stosowano je-dynie otwarte paleniska. Dopiero od XII wieku w większych domach europejskich zaczęto budować kominki i piece [Fuhrmann 2008: 22, 42].

Wzrost zamożności mieszczan sprzyjał wznoszeniu, począwszy od XIV i XV wieku, kolejnych pomieszczeń gospodarczych i mieszkalnych na wyższych kondygnacjach oraz w oficynach [Rutkow-ska-Płachcińska 1978: 315]. Upowszechniła się wtedy zasada wielofunkcyjnej, jednorodzinnej kamie-nicy mieszczańskiej, w której wymagało się ograniczania powierzchni zabudowy na drogim gruncie. Podział własnościowy powodował, że budynki były wąskie od strony ulicy i długie do wnętrza posesji [Sołtysik 2003: 15–16]. Wydłużenie zabudowy przyczyniało się do lokalizowania z tyłu oficyn. W

du-żych domach bogatych mieszczan oddzielano już przestrzeń pracy rzemieślniczej (produkcyjnej) lub handlowej od przestrzeni mieszkalnej, co wynikało z funkcjonalnego podziału kondygnacji:

• piwnica – magazyn;

• parter – sklep i warsztat rzemieślniczy (usługi), a za nimi ewentualnie kuchnia i pomieszcze-nia gospodarcze;

• piętra – przestrzeń mieszkalna (ewentualnie razem z kuchnią) z reprezentacyjną salą na całą szerokość frontowej ściany budynku i z sypialniami od podwórza;

• poddasze – magazyny [Niethammer 1982: 13]32

.

Z czasem zaczęto wydzielać „białą” izbę (lub izby) z piecem [Piekalski 2004: 79]. Lokalizowano ją od frontu budynku, obok sieni. Za nią znajdowało się coraz częściej odrębne, ciemne pomieszczenie kuchenne („czarna” izba) z otwartym paleniskiem, z którego zasilano piec za ścianą (rys. 68b). Było to bardzo praktyczne rozwiązanie. Brudne prace związane z paleniem ognia ograniczone były jedynie do wycofanego fragmentu sieni lub zamkniętej kuchni. Nad otwartym paleniskiem i po całym po-mieszczeniu rozchodził się dym, który był wywiewany jedynie przez otwarte drzwi, otwory w ścianie lub nieszczelności w dachu (kurne chaty). Przewody wywiewne, a zwłaszcza kominy długo nie były bowiem rozpowszechnione.

Rys. 68. Palenisko w głębi sieni w domu w Toruniu (a) i w wydzielonej z sieni kuchni w domu w Lubece (b)

z ok. 1500 r. Rys. autora na podst.: [Błażko 2004: 51; Völckers 1937: 76]

Rys. 69. Gotycka kamienica we Wrocławiu. Wydzielone pomieszczenie kuchenne

zlokalizowano na piętrze. Rys. autora na podst.: [Stein 1966: 89]

32

Przedstawiony podział funkcjonalno-przestrzenny stał się typowy dla europejskich domów mieszkal-nych w mieście we wszystkich następmieszkal-nych epokach. Również współczesne kamienice budowane w centrach miast zasadniczo odpowiadają temu podziałowi.

W większych domach, w ich tylnej części, lub na wyższych kondygnacjach lokalizowano kolejne pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne (izby, komnaty, sale). Kuchnie z otwartymi paleniskami wydzielano ze środkowej części sieni, a nieraz lokalizowano w oficynach, pośród zabudowy gospo-darczej [Brzezowski 2005: 33]. Układ taki wynikał z rozdzielenia „czystych” funkcji reprezentacyjnych oraz „brudzących” (szczególnie „dymiących”) prac domowych i zarobkowych, a także ówczesnych wymogów przeciwpożarowych. Ze względu na zagrożenie pożarowe oraz rozchodzący się dym, po-siłki, szczególnie w okresie letnim, przygotowywano na dziedzińcu lub w oficynie [Piekalski 2004: 199]. W niektórych domach kuchnie znajdowały się na piętrze, co sprzyjało lepszemu usuwaniu dymu na zewnątrz (rys. 69) [Brzezowski 2005: 139; Meier-Oberist 1956: 87–88].

Na piętrze (od frontu) znajdowała się jedna, często ogrzewana sala reprezentacyjna (komnata). Z tyłu oraz na wyższych kondygnacjach lokalizowano izby sypialne, połączone z otwartą galerią lub korytarzem, tworzące strefę wypoczynkową indywidualnego użytkowania. Mniejsze izby zwykle nie były ogrzewane. Do rozmieszczanych na wyższych kondygnacjach pomieszczeń dostawano się stro-mymi schodami zewnętrznymi lub wewnętrznymi [Chorowska 2004: 40; Piekalski 2004: 198].

Ponieważ na parterze było zbyt mało miejsca do przechowywania, przeznaczone do tego celu pomieszczenia znajdowały się w piwnicy lub na poddaszu. Towary na poddasze wciągano przez luki za pomocą liny przewieszonej przez blok przymocowany do kalenicy dachu [Fuhrmann 2008: 27].

Mniej zamożni mieszczanie żyli w małych domach, tzw. budach. Parterowe domki były jednoi-zbowe lub składały się z sieni i izby [Fuhrmann 2008: 33]. W izbie spano, przygotowywano i spoży-wano posiłki oraz pracospoży-wano. Sień pełniła funkcję warsztatu i straganu oraz miejsca do składowania zapasów [Rutkowska-Płachcińska 1978: 140]. Palenisko lokalizowano przy bocznej ścianie w środko-wej części, między sienią a izbą [Benker 1984: 20].

Właściwie do końca średniowiecza nie znano domów i mieszkań czynszowych. Ludzie biedniej-si, niemający własnego mieszkania (majątku), szukali schronienia przeważnie u średniozamożnych mieszczan, którzy w miarę swoich możliwości, np. w pomieszczeniach gospodarczych, tworzyli dla nich miejsca noclegowe [Niethammer 1982: 121; Sołtysik 2003: 15]³³.