Zaimek dzierżawczy w dopełniaczu zaimkowo-przyimkowym Konstrukcja dopełniaczowa ma w języku hebrajskim trzy warianty:

היבשויב 'samochodem, siedzącymi w nim' (27 אוה ,רימש)

שוג ויבשוי ויה רבכש העשב לכואה רדחל אב 'przyszedł do stołówki w chwili, gdy siedzący w niej tworzyli już skupisko' (238 תחת ,רימש)

םיכורע ויה תונחלושה [...]

םהילכואל םיפצמו 'stoły były zastawione [...] i czekały na jedzących przy nich' (76 וידי ומב ,רימש) היברוקמל דוס הלגמכ 'jakby wyjawiała tajemnicę [ludziom] zbliżonym do niej' (28 ידלי ,רימש)

W stylu neutralnym lokalizacja jest wyrażona tak samo, jak w przypadku formy finitywnej i przekładu polskiego, tj. przyimkiem: םיקנע ויה וביבס םיבשויהמ השימח 'pięciu spośród siedzących dokoła niego [= stołu]

było olbrzymami' (45 םירגוס ,ריצק); הלפאב םיבשויה לא 'siedzącym w ciemności' (24 בהאמה ,עשוהי); םע קר רבדמ היה ול םיברוקמה 'tylko z ludźmi zbliżonymi do niego rozmawiał' (106 ברח ,ףסוי רב).

– W przekładzie pojawia się rzeczownik określony przez dopełniacz, oznaczający wykonawcę uzualnego:

תפרוטמ ריע וזיא ,

היבשוי תלכוא 'co za szalone miasto, pożerające swoich mieszkańców' (22 ומיח ,קוינק) ה ידבוע ןיבמ

ראוד 'spośród pracowników poczty' (408 ברח ,ףסוי רב)

Imiesłów דבוע w znaczeniu uzualnego wykonawcy uległ w języku hebrajskim leksykalizacji, tj. stał się rzeczownikiem 'pracownik', i dlatego można 'miejsce' wyrazić określającym go zaimkiem analitycznym lub dopełniaczem przyimkowym: ץוחה דרשמ לש דבוע היה 'był pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagrani-cznych' (135 בל ,םחש).

Zauważmy, że parafraza z dopełniaczem jest możliwa głównie wtedy, gdy w odpowiednim zdaniu, a także w parafrazie z przyimkiem właściwej stylowi neutralnemu pojawia się przyimek ב- , tj. wyrażenie ויתחתמ הבישי 'siedzenie pod nim' nie ma parafrazy ותבישי, bo to znaczy 'siedzenie w nim', jak w zacytowa-nym zdaniu םידוהיל הבוט התבישי ןיא.

Podsumowując, hebrajski zaimek dzierżawczy syntetyczny jako określenie form nominalnych odcza-sownikowych może mieć polskie odpowiedniki przekładowe w formie bezprzyimkowego dopełniacza, biernika lub narzędnika zaimka osobowego, bądź też w formie wyrażenia przyimkowego, i wreszcie w formie zaimka dzierżawczego. Zaimek dzierżawczy analityczny jako określenie omówionych tu form odczasownikowych jest możliwy w języku hebrajskim głównie wtedy, gdy w polskim przekładzie moż-liwy jest zaimek dzierżawczy. Dowodzi to, że w języku hebrajskim w stylu neutralnym zaimek dzierżawczy (analityczny) wyraża mniej znaczeń niż zaimek syntetyczny w stylu książkowym, i są to przeważnie te same znaczenia, które może wyrażać polski przymiotnik dzierżawczy, czyli znaczenia nieidiomatyczne.

2.1.1.9. Zaimek dzierżawczy w dopełniaczu zaimkowo-przyimkowym Konstrukcja dopełniaczowa ma w języku hebrajskim trzy warianty:

• najpowszechniejszy w hebrajskim biblijnym dopełniacz morfologiczny דיוד תיב 'dom Dawida', dziś w stylu neutralnym ograniczony do frazeologizmów typu רפס תיב 'szkoła', w użyciach niefrazeologicz-nych nadal rozpowszechniony w stylu książkowym.

• powszechny w hebrajszczyźnie Miszny, i dziś w stylu neutralnym dopełniacz przyimkowy לש תיב דיוד 'dom Dawida'.

• powszechny w hebrajszczyźnie Miszny, a dziś ograniczony do stylu książkowego dopełniacz zaim-kowo-przyimkowy דיוד לש ותיב, złożony z rzeczownika określonego zaimkiem kataforycznym syntetycz-nym 3. osoby, po którym następuje przyimek לש i rzeczownik, z którym zgodny jest zaimek kataforycz-ny. Drugim składnikiem może być szereg rzeczowników, i wtedy zaimek kataforyczny jest mnogi, nato-miast przyimek לש może się powtarzać z każdym ze składników szeregu lub pojawić się tylko na jego początku:

אבאו אמא לש םבאכ 'ból mamy i taty' (43ורופס ,ןיכי) – jeden przyimek, bo mowa o wspólnej, jednoczesnej reakcji na to samo zdarzenie.

דלו לשו ןיצקה לש םהיתולוק 'głosy oficera i Walada' (167 שיאה ,רנ ןב) – przyimek לש powtórzony, bo dwa różne głosy.

Jeśli pierwszy składnik to szereg rzeczowników, każdy z nich jest określony przez zaimek kataforycz-ny: אבא לש ויפתכו ובג לע 'na plecach i ramionach taty' (21 רפס ,ןמסורג).

Dopełniacz z zaimkiem kataforycznym, tj. wariant דיוד לש ותיב, zwany przeze mnie dopełniaczem za-imkowo-przyimkowym, możliwy jest w stylu książkowym w przypadku pewnych przyimków będących z pochodzenia wyrażeniami przyimkowymi. O tym, że występujące w zdaniach poniżej rzeczowniki ךוות 'środek' i רבע 'strona' są dziś morfemami tworzącymi przyimki świadczy to, że w stylu neutralnym wyra-żenie przyimkowe przybiera postać dopełniacza morfologicznego, a nie postać przyimkową, typową dla stylu neutralnego (tj. nie םישנאה לש ךוותַל, היציזיווקניאה לש רבעָל):

םישנאה לש םכותלו 'do wnętrza ludzi' (29רעשה ,ץלמ), w stylu neutralnym שלוג לש אספוק ךותל סנכנ אוה 'może on wszedł do puszki z gulaszem' (153 יניש ,ןפג)

יחא לש ורבעל 'w stronę mego brata' (7 שפיט ,םריבא), w stylu neutralnym היציזיווקניאה רבעל הנפומ 'był zwróco-ny w stronę inkwizycji' (19 יניש ,ןפג)

וז תוררועתה לש היטעב 'z powodu tego pobudzenia' (81 וידי ומב ,רימש) – ten akurat przyimek w praktyce nie występuje w wariancie teoretycznie możliwym: וז תוררועתה יטעב.

Zdaniem Roséna (1955: 61–62) dopełniacz zaimkowo-przyimkowy typu שיא לש ותיב '[określony] dom [nieokreślonego] człowieka' pojawił się w hebrajskim pobiblijnym po to, aby móc eksplicytnie wyrazić określoność pierwszego składnika i nieokreśloność drugiego, co jest niemożliwe w przypadku dopełnia-cza morfologicznego, bo ten zmusza do wyboru pomiędzy שיא תיב '[nieokreślony] dom [nieokreślonego]

człowieka' a שיאה תיב '[określony] dom [określonego] człowieka'). W polskim przekładzie określoność obu składników dopełniacza jest domyślna i nawet nie można eksplicytnie wyrazić określoności pierw-szego składnika zaimkiem wskazującym, bo konstrukcja typu שיא לש ותיב jest używana głównie wtedy, gdy pierwszy składnik nie ma funkcji anaforycznej, a jego określoność gramatyczna wynika z jedyności w danej sytuacji:

שיא לש ותיווג טלפ םיה 'morze wyrzuciło zwłoki jakiegoś człowieka' (10 םוקילא ,זומת) תחא הרענ לש ןקזה היבא 'stary ojciec pewnej dziewczyny' (19 ייח ,זומת)

םירפס תואצוה שולש לש ןהיתומש יל רסמ 'przekazał mi nazwy pewnych trzech wydawnictw' (209 ןמלגיופ ,דגמ) תינכות לש העצמאב 'w środku jakiegoś programu' (21 ןמלגיופ ,דגמ)

הבושת־ירוהרהו תוריזנ לש םמעט 'smak ascezy i myśli o nawróceniu' (34 וידי ומב ,רימש) שיא לש ותעד לואשל אלב 'nie pytając nikogo o zdanie' (68 וידי ומב ,רימש)

Jak wspomniałem, dopełniacz zaimkowo-przyimkowy jest właściwy stylowi książkowemu, w stylu neutralnym określoność pierwszego składnika, gdy drugi składnik jest nieokreślony, wyraża rodzajnik (por. Rosén 1955: 62): םירחא לש תוחנאהו תועמדה 'łzy i westchnienia innych ludzi' (203 ישנא ,ףסוי רב), moż-liwa parafraza: םירחא לש םהיתוחנאו םהיתועמד.

Jak zauważa Rosén (1955: 62), we współczesnym hebrajskim dopełniacz zaimkowo-przyimkowy jest używany także wtedy, gdy drugi składnik jest gramatycznie określony, i w tym przypadku wariant zaim-kowo-przyimkowy ma funkcję stylistyczną, jako wyznacznik stylu książkowego, choć można zauważyć, że i współcześnie dopełniacz zaimkowo-przyimkowy pojawia się głównie wtedy, gdy nie miałoby sensu pytanie 'który?' o pierwszy składnik, tj. w następujących wypadkach:

a. Konstrukcja dopełniaczowa jest podmiotem lub dopełnieniem, pierwszy składnik nie ma funkcji anaforycznej, a jego semantyczna określoność wynika z jedyności w danej sytuacji:

הפיצ לש התומד לשמל לוט 'weź na przykład postać Cypy' (41 וידי ומב ,רימש)

השרפה לכב בוטה שיאה לש הלבח תלועפב ותומ תאו 'śmierć najlepszego z ludzi zamieszanych w tę całą sprawę, poniesiona w niszczycielskim ataku' (88 הנימה ,םולב-לטסק), w stylu neutralnym: םעונ לש תוומה 'śmierć Noama' (365 םואתפ ,טיבש)

b. Konstrukcja dopełniaczowa jest orzecznikiem zaliczającym do kategorii, i wtedy w stylu neutral-nym pierwszemu składnikowi odpowiada rzeczownik gramatycznie nieokreślony:

םניא וידימלת קר ,

דמולמ ותוא לש ויצירעמ םג אלא 'są nie tylko uczniami, ale też wielbicielami tego uczonego' (18 עסמה ,רחש)

יתכפהנ [...]

דאונ ןודאה לש ולעופל 'stałem się [...] pracownikiem pana Noada' (100 שיאה ,רנ ןב)

Rzadko pierwszy składnik bywa określany zaimkiem wskazującym, bo miałoby sens pytanie 'który?' o ten składnik: רטלווו סורוקיפא לש הז םצירעמ היה רובס 'ten wielbiciel Epikura i Woltera uważał' (106 רופיס ,זוע).

Dopełniacz zaimkowo-przyimkowy pozwala nadać tekstowi cechy stylu książkowego, a zarazem ko-rzystać z niektórych możliwości, jakie daje neutralny stylistycznie dopełniacz przyimkowy, ale nie do-pełniacz morfologiczny, mianowicie dodo-pełniacz przyimkowy oraz zaimkowo-przyimkowy pozwalają umieścić przydawkę przymiotną bezpośrednio po określanym rzeczowniku, co ujednoznacznia konstruk-cję, gdy oba składniki są tej samej liczby i rodzaju:

םירופיצ לש תולודג תוקהל 'wielkie stada ptaków' (70 רופיס ,זוע), gdy dopełniacz morfologiczny םירופיצ תוקהל תולודג mógłby też znaczyć 'stada wielkich ptaków'.

קדה ויפ

רמוע לש רוחשהו 'wąskie i czarne usta Omara' (29 אתניא ,דלפצרה), gdy wariant także książkowy יפ רוחשהו קדה רמוע mógłby znaczyć także 'usta szczupłego i czarniawego Omara'.

Dopełniacz morfologiczny, gramatycznie dwuznaczny w takiej sytuacji, pojawia się, gdy konstrukcję ujednoznacznia znaczenie leksykalne wyrazów: הנבל הפיכ תקיצי 'odlanie białej kopuły' (200 הלכה ,עשוהי), nie 'białe odlanie kopuły'. Dopełniacz przyimkowy ma jednak zalety, których nie ma dopełniacz zaimko-wo-przyimkowy, mianowicie tylko tym pierwszym można określić wyrazy, których kategorią selektywną jest określoność lub nieokreśloność gramatyczna, i tylko tego pierwszego można użyć substantywnie.

Nie każdą konstrukcję dopełniaczową typu דיוד תיב czy דיוד לש תיבה 'dom Dawida' można przekształcić w postać דיוד לש ותיב. Wydaje się, że parafraza דיוד לש ותיב jest możliwa tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie dwa warunki: po pierwsze, jeśli drugi składnik można zastąpić zaimkiem dzierżawczym synte-tycznym, a to zależy od względów frazeologicznych, od charakteru pierwszego składnika oraz od znacze-nia konstrukcji dopełznacze-niaczowej, i po drugie, jeśli możliwy jest dopełznacze-niacz przyimkowy, a to zależy od względów frazeologicznych. Poniżej grupuję konstrukcje dopełniaczowe zależnie od możliwości nadania im formy zaimkowo-przyimkowej.

A. Konstrukcje dopełniaczowe, które nie mają wariantu typu דיוד לש ותיב, bo niemożliwe jest zastąpie-nie drugiego składnika zaimkiem dzierżawczym syntetycznym, co wynika ze względów frazeologicznych lub ze znaczenia drugiego składnika, bądź z faktu, że pierwszy składnik nie może być określony zaim-kiem syntetycznym (por. rozdz. 3, 2.1.2).

a. Pierwszy składnik to liczebnik דחא 'jeden', drugi to rzeczownik mnogi oznaczający grupę. Konstruk-cja oznacza 'jeden z elementów grupy nazwanej drugim składnikiem'. Jako drugi składnik nie jest możli-wy ani zaimek dzierżawczy syntetyczny bądź analityczny, ani dopełniacz przyimkomożli-wy. We współcze-snym hebrajskim drugi składnik to prawie zawsze rzeczownik określony przez rodzajnik: םירישעה םתוא דחאכ 'jak jeden z owych bogaczy' (56 לעב ,אלרוב); ץוחב םידומעה דחא לא ןועש 'oparty o jeden ze słupów [które tam były]

na zewnątrz' (81 םישפחמ ,רנקנד) – niemożliwe są warianty םידומעה לש םדחא, םידומעה לש דחא.

Gdy 'grupę' wyraża zaimek osobowy, to pojawia się przyimek ןמ: םהמ דחא אוה קוק ברה 'rabin Kok był jednym z nich' (449 תע ,ראב). Wariant םדחא 'jeden z nich' jest niemożliwy ze względów frazeologicznych, a nie znaczeniowych^25F26. Można liczebnik דחא określić zaimkiem analitycznym bądź dopełniaczem

26 Wskazuje na to akceptowalność takiego wyrażenia w arabskim (Buckley 2004: 912).

imkowym, ale wtedy konstrukcja ma inne znaczenie: liczebnik jest użyty substantywnie wskutek pomi-nięcia rzeczownika znanego z kontekstu poprzedzającego, a dopełniacz oznacza 'posiadacza' rzeczy na-zwanej tym rzeczownikiem. Niemożliwy jest zaimek syntetyczny, bo liczebnik 'jeden' jest tu substantyw-nie użytym przymiotnikiem: ולש דחא ילש דחא ,םיאוידיו ינשו היזיוולטה תא םיקבוח ונחנא 'trzymamy telewizor i dwa magnetowidy, jeden mój, jeden jego' (161 דע ,רימא).

b. Pierwszy składnik to rzeczownik abstrakcyjny odczasownikowy lub odprzymiotnikowy, drugi składnik to rzeczownik gramatycznie nieokreślony, oznaczający czas trwania (tj. ilość substancji zwanej 'czasem', a nie moment zajścia zdarzenia) czynności lub stanu nazwanego pierwszym składnikiem. Wyda-je się, że z powodów znaczeniowych nie Wyda-jest możliwy wariant z zaimkiem dzierżawczym jako drugim składnikiem, a to dlatego, że drugi składnik odnosi się nie do momentu w czasie, lecz do ilości czasu, zatem trudno sobie wyobrazić kontekst, w którym drugi składnik miałby funkcję anaforyczną. Z tego powodu niemożliwy jest zaimek dzierżawczy: וקופקיפ, jeśli zaimek 'jego' miałby się odnosić do עגר 'chwi-la', a całość miałaby znaczyć 'zwątpienie trwające ową chwilę'. Niemożliwy jest też dopełniacz zaimko-wo-przyimkowy עגר לש וקופקיפ, bo to by zostało zinterpretowane jako dopełniacz wyrażający agensa rze-czownika odczasownikowego, jak w wyrażeniu תותימאב המלש לש וקופקיפ 'wątpienie Salomona w prawdzi-wość' (121 ינבוארה דוד רופיס).

• Najczęściej pojawia się dopełniacz przyimkowy, i drugi składnik jest gramatycznie nieokreślony właśnie dlatego, że odnosi się nie do momentu w czasie, lecz do ilości substancji:

עגר לש קופקיפ 'chwilowe zwątpienie' (72 תיטנדוטס ,ץירק)

תוינש שמח לש הקספה 'pauza trwająca 5 sekund' (202 קדייח ,גרובזנג) םינש שש לש זופשא 'pobyt w szpitalu trwający 6 lat' (5 ללוכ ,רנפה) חצנ לש תילולפא 'wieczna ciemność' (84 םירגוס ,ריצק)

• Rzadziej pojawia się dopełniacz morfologiczny, i jeśli grupa jest określona gramatycznie, to seman-tycznie określony jest tylko pierwszy składnik:

תוא םע

עגר סוסיה ו 'z owym chwilowym wahaniem' (95 יפד ,חמצ), nie 'z pewnym wahaniem trwającym ową chwilę'.

םימיה תשש תמחלמ 'Wojna Sześciodniowa' (383 רופיס ,זוע), tj. 'ta wojna trwająca sześć dni', nie 'pewna woj-na trwająca te sześć dni'.

O tym, że określoność semantyczna dotyczy pierwszego składnika, świadczy parafraza, w której pierwszy składnik jest gramatycznie określony, a drugi nieokreślony: םימי השיש לש וז העיסנ 'ta sześcio-dniowa podróż' (161 ראש ,םיהטכיל). Podane tu przykłady wskazują, że dopełniacz o tym znaczeniu ma przeważnie formę przyimkową. Wynika to z potrzeby eksplicytnego wyrażenia nieokreśloności drugiego składnika, która wynika z jego znaczenia, i z której też wynika niemożność zastąpienia drugiego składni-ka zaimkiem dzierżawczym.

c. Pierwszy składnik to rzeczownik konkretny, drugi składnik oznacza rozmiar, wielkość, nominał, tj.

podobnie jak w punkcie b., odnosi się on do ilości substancji (przestrzeni, miary) i dlatego trudno sobie wyobrazić kontekst, w którym drugi składnik miałby funkcję anaforyczną i mógłby być zastąpiony zaim-kiem dzierżawczym. Z tego też powodu niemożliwy jest w hebrajskim wariant םירטמ םירשע לש םרדח 'dwu-dziestometrowy pokój'. Przeważa dopełniacz przyimkowy, bo pozwala on eksplicytnie wyrazić nieokre-śloność drugiego składnika, choć możliwy jest dopełniacz morfologiczny:

עבורמ־רטמ םירשעו האמ לש וליס לדגמ 'studwudziestometrowy silos' (35 אוה ,רימש) םיעובר םירטמ םירשע לש רדחב 'w dwudziestometrowym pokoju' (264 תפס לע ,חלפ) טאו םיעברא לש הרונ 'żarówka czterdziestowatowa' (25 רופיס ,זוע)

׳ד לע ׳ד לש הכשלב 'w gabinecie o wymiarach 4 na 4 łokcie' (158 הודח ,דגמ) םיזוחא ינש לש הלמע 'dwuprocentowa prowizja' (299 ףוג ,עושק)

תוריל האמ לש רטש 'banknot stufuntowy' (62 בהאמה ,עשוהי) לש עבטמ

50 'moneta 50-groszowa' (280 רופיסה)

Jeśli pierwszy składnik to rzeczownik abstrakcyjny, to w polskim przekładzie możliwy jest dopełniacz:

ש׳׳מק םירשעו האמ לש תוריהמב 'z prędkością dwustu kilometrów na godzinę' (200 בל ,םחש) םידחא םירטמוליק קחרמב 'w odległości kilku kilometrów' (145 רופיס ,זוע)

d. Oba składniki to rzeczowniki konkretne, drugi oznacza wszystkie części składowe (co znaczeniem jest zbliżone do omówionej wyżej konstrukcji typu םירטמ םירשע לש רדח 'pokój dwudziestometrowy), jedną z części składowych bądź materiał, z którego wykonana jest rzecz nazwana pierwszym składnikiem. Jeśli pierwszy składnik oznacza urządzenie, drugi może oznaczać paliwo. Z powodów znaczeniowych nie zastępuje się drugiego składnika zaimkiem dzierżawczym, tj. trudno wyobrazić sobie kontekst, w którym sensowne byłoby wyrażenie 'list na te 5 stron', czy 'to jest te 5 stron, na które list wysłałem'. Jedynie w przypadku materiału możliwy jest zaimek osobowy, ale wtedy dopełniacz jest zastępowany przyim-kiem ןמ. Możliwy jest dopełniacz morfologiczny lub przyimkowy, ale nie zaimkowo-przyimkowy, tj. nie םירדח השולש לש םתריד, םיציפקה לש םתטימ, בהז לש וירותפכ, םיצע לש םרונת:

• Dopełniacz oznacza wszystkie części składowe:

םירדח השולש תריד 'trzypokojowe mieszkanie' (58 תסרוכ ,ןפג) וז תורבה־יתש תבית 'to dwusylabowe słowo' (58 וידי ומב ,רימש)

םידומע השימח לש בתכמ 'list na 5 stron/list pięciostronicowy' (159 העברא ,ובנ) תושפנ רשע לש החפשמ 'dziesięcioosobowa rodzina' (94 תובנגתה ,זנק)

תונמ שמח לש םיירהצ תחורא 'obiad pięciodaniowy/złożony z pięciu dań' (260 בוחר ,ןייטשקא)

• Dopełniacz oznacza jedną z części składowych:

ריפס לש תעבט 'pierścionek z szafirem' (218 בצמה ,זוע)

םיכורשה־יפגמ 'wysokie buty sznurowane/buty ze sznurówkami' (203 אוה ,רימש) םיציפקה תטימ 'łóżko na sprężynach' (155 תסרוכ ,ןפג)

האמחב קינקנ לש ךירכ 'kanapka z masłem i kiełbasą' (97 תע ,ראב) תגוע

־

םיקומיצ 'ciasto z rodzynkami' (302 בוחר ,ןייטשקא) לצב־תויגוע 'cebularze' (193 ןורכז ,יאתבש)

רכוסה־קלס 'burak cukrowy' (224 ןורכז ,יאתבש)

• Dopełniacz oznacza materiał:

טילקב לש ןיליפת 'utensylia modlitewne z bakelitu/bakelitowe utensylia modlitewne' (165 תוצונ ,ראב) בהנש לש בצינ 'rękojeść z kości słoniowej' (69 תוצונ ,ראב)

םיפיזש לש תחקרמ 'powidło śliwkowe' (13םילוגה ,ןוראב) םישיבכע חרממ 'konfitura z pająków' (306 בוחר ,ןייטשקא) בהז־ירותפכ 'złote guziki/guziki ze złota' (127 םירגוס, ריצק) בהז ילבח לש תויפתכ 'epolety ze złotych sznurków' (92 תסרוכ ,ןפג)

• Dopełniacz oznacza paliwo:

טפנה תרונמ 'lampa naftowa' (310 בוחר ,ןייטשקא) רוטיקה תוניפס 'okręty parowe' (210 סרחכ ,דיפל) למשח תרונ 'żarówka elektryczna' (163 העברא ,ובנ)

רונת

םיצע 'piec na drewno' (129 ןמור ,ולש) הללוס יסנפ 'latarki na baterię' (257 ברח ,ףסוי רב) זג יסנפ 'latarnie gazowe' (212 בוחר ,ןייטשקא)

למשח לש הריעז־הריכ 'mała kuchenka elektryczna' (77 אוה ,רימש)

e. Pierwszy składnik to rzeczownik konkretny lub abstrakcyjny, drugi składnik to rzeczownik, przy-słówek lub wyrażenie przyimkowe oznaczające moment w czasie. Konstrukcja oznacza rzecz istniejącą w danym czasie lub czynność w tym czasie wykonaną. Przeważa dopełniacz przyimkowy, bo ten pozwala określić pierwszy składnik rodzajnikiem, co byłoby trudne w przypadku dopełniacza morfologicznego, którego drugim składnikiem byłoby wyrażenie przyimkowe. Jako drugi składnik niemożliwy jest zaimek dzierżawczy anaforycznie odnoszący się do użytego wcześniej np. wyrażenia przyimkowego:

ינפל לש םידגב 20

הנש 'ubrania sprzed 20 lat' (97 ןמזה ,ןמסורג)

םעפ לש תירבעה תורפסב 'w dawnej literaturze hebrajskiej' (50 םירגוס ,ריצק)

זא לש הינמרג הנניא םויה לש הינמרג 'dzisiejsze Niemcy to nie ówczesne Niemcy' (195 תימע-רדפ-ןור) ש םעזה תבוגת

וישכע ל 'obecna gniewna reakcja' (34 ורופיס ,קוילפק)

שמא לש המארגונופלטה 'telegram, który przyszedł dziś w nocy' (20 ןועגשה ,יריאמה) שמא תרימש 'wczorajsza warta' (185 תובנגתה ,זנק)

לומתא לש קרפב 'we wczorajszym odcinku' (94רדח ,ינועמש)

לש הוולשב יורש היה

הדובע םוי ירחא 'był w spokojnym nastroju po dniu pracy' (186 ןורכז ,יאתבש) םילויט ירחא לש קוביחמ קזח רתוי 'mocniejszy niż uścisk po wycieczkach' (267 העברא ,ובנ) הדיל ינפל לש חור בצמ הז 'to jest nastrój przedporodowy' (17 רשקב ,ןפג)

ינפל תגצה

־

םיירהצה 'przedstawienie przedpołudniowe' (234 ןורכז ,יאתבש) םשגה ירחא לש רוהטה ריוואה 'czyste powietrze po deszczu' (32 ,1948 ,הדוהי ןב)

f. Pierwszy składnik to rzeczownik abstrakcyjny oznaczający stan lub czynność, drugi składnik to przysłówek. W parafrazie, w której rzeczownikowi abstrakcyjnemu odpowiadałoby zdanie, przysłówek byłby okolicznikiem. Dopełniacz o tym znaczeniu jest właściwy stylowi książkowemu. Jako drugi skład-nik niemożliwy jest zaimek dzierżawczy, i dlatego niemożliwy jest dopełniacz zaimkowo-przyimkowy:

םואתפ־תטלחה התוא 'to nagłe postanowienie' (11 תיטנדוטס ,ץירק) < םואתפ טילחה 'postanowić nagle' עתפ־לש־םיקרבה 'nagłe błyskawice' (328 תיטנדוטס ,ריצק) < עתפ וקרב םיקרבה 'błyskawice nagle rozbłysły'

W stylu neutralnym pojawia się przymiotnik pochodzący od przysłówka: ימואתפ רעצ 'nagły żal' (199 דע ,ינבואר).

Przysłówek םניח 'za darmo/na darmo' może być przydawką dopełniaczową rzeczownika konkretnego lub abstrakcyjnego, ale nie może być zastąpiony zaimkiem dzierżawczym, i z tego powodu niemożliwy jest dopełniacz zaimkowo-przyimkowy:

םניח יסיטרכ 'darmowe bilety' (209 ןורכז ,יאתבש)

םניח יחרוא 'goście mający prawo do darmowego pobytu' (41 הלכה ,עשוהי) םניח לש הייכב 'daremny płacz' (122 גלפ ,ןורהא ןב)

g. W stylu archaizującym pierwszym składnikiem dopełniacza morfologicznego może być nieokreślo-ny gramatycznie imiesłów, najczęściej użyty substantywnie, rzadziej jako przydawka, drugim wyrażenie przyimkowe będące dopełnieniem lub okolicznikiem w zdaniu, w które można przekształcić imiesłów, czyniąc z niego orzeczenie. Niemożliwy jest w języku hebrajskim jako drugi składnik zaimek dzierżaw-czy anaforycznie odnoszący się do wyrażenia przyimkowego. W polskim przekładzie wyrażenie przyim-kowe jest przydawką imiesłowu, ale oczywiście nie może mieć formy dopełniacza:

םירבקב יטטחמ םירוציה ולכתסי 'spojrzą stworzenia grzebiące w grobach' (192 ןועגשה ,יריאמה) טעב־יכשומ 'literaci/chwytający za pióro' (7 ייח ,זומת)

םיגימצב־יטעוב שי 'są/zdarzają się kopiący w opony' (272 החונמ ,זוע) עברא־לע־יכלוה 'chodzący na czterech nogach' (126 דימת ,זוברג) טיטב יֵשל 'ugniatający błoto' (42 ,2 ירופיס ,רהנש)

דצה ןמ יקקול 'liżący z boku' (555 ימי ,רהזי)

תונולח־דעב־יציצמ 'zaglądający przez okna' (76 וידי ומב ,רימש) םירניד לע יבכוש 'śpiący na pieniądzach' (53 ,1 ירופיס ,רהנש) ול יֵכוֹח לכ 'wszyscy nań czekający' (73 םוי ,דגמ)

Zauważmy, że niemożliwe jest określenie takiej konstrukcji dopełniaczowej rodzajnikiem, tj. niemoż-liwe jest wyrażenie םירניד לעה יבכוש 'ci śpiący na pieniądzach', a w wyrażeniu דצה ןמ יקקול rodzajnik odnosi się tylko do 'boku'. Dlatego też pojawia się grupa niejednorodna pod względem określoności: םירוציה םירבקב יטטחמ 'te stworzenia grzebiące w grobach'.

Jako stylistyczny ozdobnik można potraktować konstrukcję dopełniaczową, której drugi składnik to forma kierunkowa rzeczownika, znaczeniowo odpowiadająca wyrażeniu z przyimkiem ל- lub לא: לכ הריעה־יעסונ 'wszyscy jadący do miasta' (200 אוה ,רימש) – niemożliwy jest w języku hebrajskim zaimek dzierżawczy anaforycznie odnoszący się do wyrażenia הריעה i z tego powodu niemożliwa jest parafraza w formie dopełniacza zaimkowo-przyimkowego.

h. Drugi składnik to rzeczownik abstrakcyjny oznaczający cechę rzeczy nazwanej pierwszym składni-kiem. Jest to właściwość stylu książkowego, i w stylu neutralnym często możliwa jest parafraza z uży-ciem przymiotnika. Z powodów znaczeniowych drugi składnik niezmiernie rzadko pełni funkcję anafo-ryczną (jak w zdaniu 'to jest ten niebieski kolor, w którym pewną sukienkę ona kiedyś kupiła'), z tego powodu nie jest zastępowany zaimkiem dzierżawczym, i dlatego niemożliwy jest wariant תוברתה לש השיא 'człowiek kulturalny'. Możliwy jest dopełniacz morfologiczny lub przyimkowy:

תלכת תלמש 'niebieska sukienka' (193 השא ,ןפג) lub przymiotnik הלוכת השדח הלמשב 'w nowej niebieskiej sukience' (183 תודגא ,זול)

כת לש קולח

תל 'niebieski szlafrok' (36רעשה ,ץלמ), tj. לוכת קולח.

ןבלה־ילכ 'bielizna' (410 ןבא ,םחש), tj. םינבלה i substantywnie użyty przymiotnik męski pojedynczy ןבל 'biały' ma tu znaczenie rzeczownika abstrakcyjnego 'białość', jak w zdaniu ריפאמ ובג לש קוריהו 'zieleń jego grzbietu szarzeje' (315 ייח ,ולש)

הזכש דמח־רענ 'taki miły chłopak' (68 אוה ,רימש), tj. דומח רענ.

סוסכול תריד 'luksusowe mieszkanie' (110 ידלי ,רימש)

תובישח לש הרהצה 'ważna deklaracja' (103 וידי ומב ,רימש), tj. הבושח הרהצה.

אטוז יחמצ 'małe rośliny' (163 אוה ,רימש), tj. םיריעז םיחמצ.

םיקונפתה־ינב 'ludzie rozpieszczeni' (82 וידי ומב ,רימש), tj. םיקנופמ םישנא.

יניזאמ

־

בגא 'przypadkowi słuchacze' (62 םיכאלמ ,רנ ןב), tj. םייבגא םיניזאמ.

וליג ינב םירבג 'mężczyźni w jego wieku' (125 הירוטקיו ,לאכימ) ברת שיא

תו 'kulturalny człowiek' (337 הודח ,דגמ) lub םייתוברת םישנא 'kulturalni ludzie' (131 ןורכז ,יאתבש) תמא־דידי 'prawdziwy przyjaciel' (309 הוודח ,דגמ) lub יתימא רפוס 'prawdziwy pisarz' (543 רופיס ,זוע) קנע יסקנפ 'wielkie notatniki' (5 ללוכ ,רנפה) lub יקנע קטוקסיד 'gigantyczna dyskoteka' (140 רשקב ,ןפג) שממ לש םירבד תבהוא 'lubi realne rzeczy' (110 רעשה ,ץלמ) lub ישממ תוריש 'prawdziwa służba' (168 תוסח ,לאכימ)

שממ ירבד

! 'słowa prawdy!' ( רופיסה37 )

םעט לש םירבד רומא 'mów rzeczy sensowne' (10 ןבא ,םחש) קרס־יחוכיו 'puste/bezsensowne spory' (53 אוה ,רימש) הודח־תושיגפ 'radosne spotkania' (67 וידי ומב ,רימש) הרהוי לש הסינכ התוא 'to harde wejście' (104 אוה ,רימש)

םתס לש רוהרה 'zwykła zaduma' (67 וידי ומב ,רימש) lub apozycja preponowana: םדא םתסמ חקול תייה המכ 'ile byś wziął od zwykłego pasażera' (504 הלכה ,עשוהי), postponowana: םתס םירבד םה הלא 'są to tylko słowa' (505 ןבא ,םחש), przymiotnik: החותפ תימתס הבושת הנוע איה 'ona udziela ogólnikowej, otwartej odpowiedzi' (550 הלכה ,עשוהי)

ךרע־לש ןילטלטמ 'rzeczy wartościowe' (34 אוה ,רימש)

ךרעה יצפח 'przedmioty wartościowe' (15 ןימסי ,רימע), w praktyce nie używa się przymiotnika יכרע 'wartoś-ciowy', bo ten jest terminem chemicznym.

Dopełniacz w wyrażeniach o podobnym znaczeniu możliwy jest też w języku polskim: człowiek wiel-kiej kultury 'człowiek bardzo kulturalny', człowiek wielwiel-kiej uczoności 'człowiek bardzo uczony' i podobnie jak w hebrajskim, niemożliwe jest zastąpienie dopełniacza zaimkiem dzierżawczym, bo nieakceptowalne jest zdanie: To zachowanie jest przykładem wielkiej kultury. Jej ludzi lubię. W języku hebrajskim niektóre zaimki rzeczowne mogą być drugim składnikiem konstrukcji dopełniaczowej o tym znaczeniu, i wtedy przeważnie niemożliwa jest w języku hebrajskim parafraza z przymiotnikiem pochodzącym od zaimka, choć w polskim przekładzie nie dopełniacz, lecz przymiotnik jest przydawką odpowiednika pierwszego składnika:

ךכב־המ לש רענ 'najzwyklejszy w świecie chłopak' (59 וידי ומב ,רימש)

םולכ לש תטרש לע עיבצה 'pokazał na jakieś drobne zadrapanie' (43 לוגנרת ,רימע) בת לאו

םולכ לש תויוטש לע ונזבז 'i nie trwoń ich na zupełne głupstwa' ( רופיסה76 ) םוקמב

־

המ 'w jakimś miejscu' (145 תומש ,ינבואר) םק

[...]

המ־תכובמב 'wstał [...] z pewnym zmieszaniem' (33 תמוניה ,רימש) תקיתש רחאל

־

המ 'po krótkim milczeniu' (63 ברח ,ףסוי רב) תעש רחאל

המ־ 'po pewnym czasie' (79 וידי ומב ,רימש)

Jedynie dopełniacz םולכ לש można sparafrazować na przymiotnik:

ימ [...]

םינטקה םירישה תא ךירצ ,

הלאה םיימולכה 'któż potrzebuje tych marnych, nic nie znaczących wierszy?' (547 ימי ,רהזי)

הארנ [...]

ימולכ אלו בולע 'wygląda nędznie i nikczemnie' (41 ברח ,ףסוי רב)

i. Pierwszy składnik to rzeczownik konkretny, drugi to rzeczownik odczasownikowy nazywający czynność, do której wykonywania służy rzecz nazwana pierwszym składnikiem, a jeśli pierwszy składnik oznacza miejsce, to jest to miejsce przeznaczone do wykonywania czynności nazwanej drugim składni-kiem. Z powodów frazeologicznych w zasadzie niespotykany jest dopełniacz przyimkowy (חוליג לש ןיכס

'brzytwa do golenia'). Zaimek dzierżawczy jako drugi składnik jest niespotykany z powodów znaczenio-wych, zatem i niemożliwy jest wariant האירקה לש התרונמ 'lampa do czytania':

האירקה תרונמ 'lampa do czytania' (110 תסרוכ ,ןפג) ןיכס

־

חוליג 'brzytwa do golenia' (119 ברח ,ףסוי רב) טוטריש ןחלוש 'stół kreślarski' (288 רופיסה)

צחרה זרב

ה 'kran do mycia się' (62 ןכוס ,רחש) הסיבכה תחלק 'kadź do prania' (143 תוצונ ,ראב)

האווסהה־תועירי 'płachty służące do maskowania' (77 תשרפ ,זר) האפקהה את 'zamrażalnik' (25 תוסח ,לאכימ)

הביתכ ריינ 'papier piśmienny' (79 ללוכ ,רנפה) הזזהה תונולח 'okna przesuwne' (49 תיטנדוטס ,ץירק)

תולמעתה־ילענ 'buty sportowe/buty do gimnastyki' (129 םירגוס ,ריצק) הריקע תבצ 'obcęgi służące do wyrywania zębów' (57 תוסח ,לאכימ) םומיח רונת 'piecyk grzewczy' (76 הבהא ,ןמגרב)

תדוס

־

הסיבכ 'soda do prania' (118 ברח ,ףסוי רב) ואה־רדח

םידבועה לש לכ 'stołówka pracownicza' (77 וידי ומב ,רימש) הצחרה ףוח 'plaża/miejsce do kąpania' (68 וידי ומב ,רימש)

הבישי־םוקמ 'miejsce do siedzenia' (124 אוה ,רימש)

j. Oba składniki to rzeczowniki konkretne, pierwszy oznacza rzecz przeznaczoną dla rzeczy nazwanej drugim składnikiem. Możliwy jest dopełniacz morfologiczny lub przyimkowy, ale jako drugi składnik niemożliwy jest zaimek dzierżawczy, i z tego powodu niemożliwy jest też wariant רשבה לש ותנחטמ 'ma-szynka do mięsa':

הקיר לדרח תנצנצ 'pusty słoik po musztardzie' (191 תוצונ ,ראב) הינבל לש תונצנצ 'słoiki po kefirze' (12 םירגוס ,ריצק)

םודא ןיי לש םיקיר םיקובקב 'puste butelki po czerwonym winie' (289 ףוג ,עושק)

ףוקש לזונ האלמ הת־לש־סוכ 'szklankę do herbaty, napełnioną przezroczystą cieczą' (60 וחיר ,זומת) רכוס לש קש 'worek po cukrze' (229 תוצונ ,ראב)

תוקונית לש הדנדנ 'huśtawka dziecięca/dla dzieci' (113 תוסח ,לאכימ)

תוקונית לש הדנדנ 'huśtawka dziecięca/dla dzieci' (113 תוסח ,לאכימ)

W dokumencie Hebrajski zaimek osobowy i jego polskie odpowiedniki : analiza kontrastywna (Stron 153-166)