Zaimek dzierżawczy skontrastowany

W języku hebrajskim zaimek dzierżawczy skontrastowany, używany wtedy, gdy relacja posiadania jest skontrastowana z inną relacją posiadania lub jest zaskakująca, tj. skontrastowana ze spodziewaną relacją posiadania, ma kilka wariantów stylistycznych. W języku polskim istnieją dwa sposoby wyrażenia wprost kontrastu relacji posiadania. Po pierwsze, można określić rzeczownik przymiotnikiem własny, możliwym tylko wtedy, gdy relacja posiadania jest nie tylko skontrastowana, ale i zaskakująca. Przy-miotnik dzierżawczy nie musi wtedy mieć formy dłuższej: Sądzę, że nie wynajmiesz swej części Żydom ani nikomu, kto by zachowaniem się swoim czynił mi niemożliwy pobyt w mym własnym domu^5F6. Po dru-gie, można użyć samego zaimka dzierżawczego jako przydawki, ale wtedy zawsze w formie dłuższej, o ile są do wyboru formy dłuższe i krótsze (twojego – twego). Ten sposób wyrażenia kontrastu jest możliwy także wtedy, gdy relacja posiadania jest tylko skontrastowana, a w żadnym stopniu nie jest zaskakująca:

W Księdza przypadku to Bóg przygląda się sprawie. Natomiast w moim przypadku – społeczeństwo^6F7. Te dwa sposoby wyrażania kontrastu relacji posiadania różnią się znaczeniem, a nie stylem, w przeciwień-stwie do podanych niżej wariantów stylistycznych hebrajskiego zaimka dzierżawczego skontrastowanego.

1.4.1. ינא יתיב 'mój (własny) dom', w stylu książkowym (Doron 1992: 67)^7F8

W przypadku zaimka 'my' możliwy jest tylko wariant podniosły zaimka niezależnego ונא, nie ונחנא.

W przypadku zaimka 'ja' niemożliwy jest wariant יכונא יתיב. W przypadku zaimka 'oni/one' niemożliwe są warianty המה םתיב, הנה ןתיב. Hebrajski zaimek dzierżawczy w tym wariancie nie ma odpowiednika w for-mie rzeczownika w dopełniaczu, tj. nie istnieją wyrażenia דיוד ותיב, דיוד דיוד תיב, אוה דיוד תיב 'własny dom Dawida'. Zaimek typu ינא יתיב może wyrażać relację tylko skontrastowaną, lub skontrastowaną i zaskaku-jącą, w którym to ostatnim przypadku pojawia się w polskim przekładzie przymiotnik własny: וב ועגפי ,

לאינדב , תוניחבה לכמ ,

ותשא לש התניחבמו אוה ותניחבמ '[słowa Daniela] zaszkodzą jemu, Danielowi, z każdego punktu widzenia, z jego (własnego) punktu widzenia, i z punktu widzenia jego żony' (60 ןכוס ,רחש).

Zaimek skontrastowany typu ינא יתיב nie może być użyty substantywnie w przeciwieństwie do pol-skiego zaimka mój własny, jako że pominięcie rzeczownika określanego spowodowałoby pominięcie także sufiksu i z grupy ינא יתיב pozostałby nierozpoznawalny jako zaimek dzierżawczy leksem ינא.

W polskim przekładzie poniższych zdań możliwa jest elipsa rzeczownika określonego zaimkiem skontra-stowanym, bo rzeczownik ten pojawia się też w kontekście poprzedzającym:

6 Listy Gabrieli Zapolskiej, wyd. S. Linowska. Warszawa 1970, t. 2, s. 538.

7 J. Vergès, A. de la Morandais, Adwokat diabła – adwokat Boga. Lublin 2010, s. 51.

8 Książkowy w języku hebrajskim zaimek skontrastowany ינא יתיב ma dokładny odpowiednik w arabskim literackim, także pojawiający się w sytuacji skontrastowania relacji wyrażonej dopełniaczem, jak świadczy przykład Górskiej (2000:

273, nr 887), którego dosłowne tłumaczenie tak brzmiałoby: 'bojąc się albo śmierci telefonu, albo swej własnej śmierci'.

a. W przekładzie pojawia się przymiotnik dzierżawczy 1. lub 2. osoby bądź przymiotnik dzierżaw-czozwrotny, które mogą być użyte substantywnie w języku polskim nawet w formie nieskontrastowanej, tj. bez współwystępującej przydawki własny:

איה הנבכ 'Rywka traktowała syna swej siostry, Aziza, jak swojego własnego (syna)' (197 םילחג לע ,ןאו׳גר)

b. W przekładzie pojawia się zaimek 3. osoby w dopełniaczu, który w formie nieskontrastowanej, tj. bez współwystępującej przydawki własny, z trudnością może być użyty substantywnie, bo nie wyraża on żadnych kategorii gramatycznych pominiętego rzeczownika, natomiast dzięki pojawiającej się przydawce przymiotnej własny możliwe jest substantywne użycie dopełniacza: איה הלרוגמ הנוש היהי אל הבוהאה התב לש הלרוג 'los jej uko-chanej córki nie będzie inny niż jej własny (los)' (196 םילחג לע ,ןאו׳גר), gdyby pominąć przymiotnik własny substantywizacja uczyniłaby zdanie trudno zrozumiałym: 'los jej ukochanej córki nie będzie inny niż jej'.

W zdaniach powyższych w polskim przekładzie pojawia się przymiotnik własny, bo relacja posiadania jest nie tylko skontrastowana, ale i zaskakująca, co najwyraźniej widać w zdaniu 'strzegłem majątku spo-łecznego bardziej niż strzegłem swego własnego majątku'. Hebrajski zaimek ינא יתיב może jednak pojawić się także wtedy, gdy relacja posiadania jest tylko skontrastowana, a w żadnym stopniu nie jest zaskakują-ca, i wtedy w polskim przekładzie nie pojawia się przymiotnik własny, natomiast należy użyć formy dłuż-szej zaimka dzierżawczego, o ile taka jest dostępna w danym kontekście składniowym:

שואיה לע יתרבגתה

W zdaniach powyższych skontrastowane grupy nominalne zawierają ten sam rzeczownik (lub syno-nim) określony przez różne zaimki dzierżawcze ('imię dziadka' – 'twoje imię' itd.). Wydaje się, że pol-skiego przymiotnika własny nie można użyć, gdy zaimki skontrastowane określają rzeczowniki całkowi-cie różnoznaczne, tj. przeciwstawione są nie tyle same relacje posiadania, co znaczenia wyrażane przez rzeczowniki. Tymczasem hebrajski zaimek skontrastowany pojawia się w takich zdaniach: התא ךיתוליפת

ינא יתוסנכהכ .

בוקנ ררצל תוכלוה ולאו ולא 'twoje modły są jak moje dochody – i te, i te, wpadają do dziurawego worka' (50 ,1 ירופיס ,רהנש) – gdyby zdanie brzmiało ינא יתוליפתכ התא ךיתוליפת, możliwy byłby przekład twoje modlitwy są jak moje własne modlitwy. Widać także, że w języku hebrajskim oba zaimki stowane mogą mieć formę ינא יתיב, gdy przymiotnik własny można dodać tylko do jednego ze skontra-stowanych zaimków dzierżawczych, i podobny na to przykład: ןה ןהיקסע םידרוי ,םילוע אוה ויקסעש הדימב 'im lepiej stoją jego (własne) interesy, tym gorzej stoją ich interesy' (56 דע ,ינבואר).

1.4.2. ילשי תיב 'mój (własny) dom', w stylu neutralnym^8F9

Relacja posiadania wyrażona przez dopełniacz zaimkowo-przyimkowy, którego ostatnim składnikiem jest rzeczownik, nie musi być skontrastowana: רפ לש ותלבנ ררוגש ימכ 'jak ktoś, kto wlecze ścierwo byka' (157 אוה ,רימש). Gdy jednak ostatni składnik dopełniacza zaimkowo-przyimkowego to zaimek osobowy, wyraża on relację posiadania skontrastowaną:

הלש היתורצ לע אלו םירחא לש םהיתורצ לע החנג 'wzdychała nad kłopotami innych, a nie nad swymi własnymi kłopotami' (18 םיליווג ,ףסוי רב)

םיאבה תורודה לש םדיתע לע םגו ילש ידיתע לע םג ועיפשי 'wpłyną na moją własną przyszłość, jak też na przy-szłość następnych pokoleń' (206 תוצונ ,ראב)

Zaimka skontrastowanego można użyć, gdy jego odniesienie jest zaskakujące, tj. jest skontrastowane ze spodziewanym odniesieniem:

ולש ותומ תא םש ראתמ אוה 'on tam opisuje swą własną śmierć' (16 רקיעב ,ולש) ולש ותולפשמ םהדנ ומכ 'jakby zdumiony swą własną podłością' (108 החונמ ,זוע)

הלש התבושתמ הדדועתנ 'nabrała otuchy pod wpływem swej własnej odpowiedzi' (161 אוה ,רימש)

Oba skontrastowane zaimki mogą mieć formę ילש יתיב, gdy przymiotnik własny można dodać tylko do jednego z zaimków, do tego, który wyraża relację posiadania zaskakującą. Wydaje się, że jeśli w zdaniu hebrajskim oba zaimki mają formę skontrastowaną, to przymiotnik własny pojawia się raczej z zaimkiem dzierżawczozwrotnym, jeśli taki pojawia się w przekładzie, jak w niektórych z poniższych zdań. Przy-miotnik własny nie pojawia się też w grupie nominalnej poprzedzonej negatorem (jak w ostatnim przy-kładzie):

ילש ירכמלו ךלש ךיתונורשכל תודות לקנב דומלל לכות 'będziesz mógł się łatwo nauczyć dzięki swoim własnym talen-tom i moim znajomym' (27 רוטקוד ,הקלצ), nie 'dzięki swoim talentom i dzięki moim własnym znajomym'.

ךילע , יליו לע םג –

ולש וייח־תחימצ תא םג עבטה־ךרדב תוארלו םכלש םכייח תא עבטה־ךרדכ תויחל ,

ןבה לש 'ty, a także

Wili, musicie przeżyć zgodnie z naturą swoje własne życie, i patrzeć w sposób naturalny na wzrost życia jego, syna' (82 אוה ,רימש), nie 'musicie przeżyć [...] swoje życie, i patrzeć [...] na wzrost własne-go życia jewłasne-go, syna'.

ול שי המ , ולש ופוגל ,

הלש הפוג דגנ

? 'co mają on, jego własne ciało, przeciwko jej ciału?' (46 ךרדב ,ףסוי רב) חכונ ינא

[...]

ךלש ךיפנכ םגו ילש יפנכ ךיא ,

[...]

תועדגנ 'przekonuję się [...] jak moje własne skrzydła, a także

twoje skrzydła są podcinane' (15 םימואת ,יחרזאה) ךלש ךנינע אלו ונלש וננינע הז

! 'to jest nasza własna sprawa, a nie twoja sprawa' (120 ברח ,ףסוי רב), nie 'to jest nasza sprawa, a nie twoja własna sprawa'.

Warto też zwrócić uwagę, że w przekładzie ןבה לש ,ולש וייח 'życia jego, syna' zmienia się standardowy szyk zaimka (tu dopełniacza) dzierżawczego z prepozycji na postpozycję, tj. raczej 'życia jego, syna', nie 'jego życia, syna', z powodu apozycyjnego zestawienia dwóch dopełniaczy, które powinny znajdować się po tej samej stronie określanego rzeczownika, i możliwy byłby też wariant preponowany 'jego, syna, życia'. W wersji hebrajskiej przydawki dopełniaczowe są niemal zawsze postponowane^9F10, zatem nie ma żadnego odstępstwa od ich standardowego szyku w wyrażeniu ןבה לש ,ולש וייח. Szyk postponowany zaim-ka w dopełniaczu, uzasadniony tu obecnością przydawki apozycyjnej, nie jest podniosły, w przeciwień-stwie do szyku grup bez przydawki (dom jego).

Zaimek w formie ילש יתיב może wystąpić także wtedy, gdy relacja posiadania nie jest zaskakująca, bo np. jest jedyna możliwa, a jest tylko skontrastowana, i wtedy w polskim przekładzie nie pojawia się przymiotnik własny, natomiast skontrastowanie wyraża niekiedy zaimek dzierżawczy (w formie dłuż-szej), który z powodu oczywistości relacji posiadania w ogóle nie pojawiłby się w braku kontrastu:

9 Glinert (2004: 35) nazywa wyrażenia w rodzaju ולש ותיב emfatycznymi, nie wyjaśnia ich znaczenia (kontrastu) i ogranicza je do stylu oficjalnego.

10 Wyjątkowo zdarza się prepozycja dopełniacza przyimkowego w funkcji przydawki, jeśli jest nim zaimek pytajny, a w zacytowanym tu zdaniu także dopełniacz wyrażający novum jest preponowany: רבח יתייה םהינש לש [...] רבח תייה ימ לש 'czyim byłeś przyjacielem? [...] ich obojga byłem przyjacielem' (138 ייח ,ולש). Standardowy szyk zaimka pytajnego jako przydawki dopełniaczowej jest postponowany: תאשינ ימ לש ותב 'czyja córka wychodzi za mąż?' (218 ברח ,ףסוי רב).

הלש הפוג ךרואל ופוג תא חתימ 'wyciągnął swoje ciało wzdłuż jej ciała' (188 אוה ,רימש), nie 'wzdłuż jej własnego ciała'.

הקתורו ולש ורדחל ןווכתנ םהרבא

לטא לש הרדחל 'Abraham udał się do swojego pokoju, a Rutka do pokoju Etel' (79 אוה ,רימש), nie 'do swojego własnego pokoju'.

ולש ודי תא תשפחמו תטשומה הדי תא שח 'poczuł jej rękę, wyciągniętą i szukającą jego ręki' (110 ןכוס ,רחש), nie 'szukającą jego własnej ręki'.

ושארב דינמ ינור ,

ולש ושארב עינמ לבאו 'Roni kiwa głową, a Abel potrząsa głową' (110 ללוכ ,רנפה) תמצוע התיה

היניע , טיבת לבל

ולש ויניעב 'zamykała (swoje) oczy, aby nie patrzeć w jego oczy' (114רעשה ,ץלמ) Zaimka skontrastowanego w formie ולש ותיב nie można użyć substantywnie, bo gdyby pominąć rze-czownik (zatem i zaimek syntetyczny go określający), zaimek skontrastowany stałby się identyczny ze zwykła postacią zaimka analitycznego. Z tego powodu w języku hebrajskim, w razie pojawienia się w kontekście poprzedzającym rzeczownika, który w dalszej części zdania ma być określony zaimkiem skontrastowanym, rzeczownik ten powtarza się. Polskiego zaimka skontrastowanego mój własny można użyć substantywnie, i nie ma potrzeby powtarzania rzeczownika:

ורצ לע החנג

הלש היתורצ לע אלו םירחא לש םהית 'wzdychała nad kłopotami innych, a nie nad swoimi własnymi' (18 םיליווג ,ףסוי רב)

םה ולש וינותע םינותעה וליאכ 'jakby te gazety były jego własne' (105 תחת ,רימש) ילש יריש םירישה ויה וליאכ 'jakby te wiersze były moje własne' (129 ןמלגיופ ,דגמ)

1.4.3. Zaimek dzierżawczy określony przez zaimek ומצע (styl neutralny i książkowy) wyraża kontrast i ma kilka wariantów stylistycznych. Może mieć odniesienie niezwrotne lub zwrotne, gdyż ומצע jest tu zaimkiem emfatycznym, a nie zwrotnym. W polskim przekładzie pojawia się zawsze przymiotnik własny, gdyż zaimek ומצע wyraża referencję zaskakującą w danym kontekście. Z tego powodu przymiotnik dzier-żawczy może mieć formę krótszą:

• odniesienie niezwrotne:

אל ריעה ידימא רתי לכו ומצע ולש ויבא

םהיסיכ חותפל ורהמי 'ani jego własny ojciec, ani reszta bogaczy miasta nie otworzą prędko kieszeni' (121 ברח ,ףסוי רב)

םמצע םהלש רומוהב םתוא קיחצהל םג ליחתה 'zaczął także ich rozśmieszać ich własnym humorem' (13 תבהא ,רימע) איה ונב תפרח אל

,

ומצע ותפרח אלא 'nie jest to hańba jego syna, lecz jego własna hańba' (48 ישנא ,ףסוי רב) ומצע ינפב תוצוענ ויניע 'jego wzrok jest utkwiony w jego własną twarz' (50 םירולדגמ ,ריצק)

• odniesienie zwrotne:

דמע ומצע ולש וירבדמ רכתשמו בהלתמ 'entuzjazmując się i upajając swymi własnymi słowami, stanął' (129 רעשה ,ץלמ) תרתוומ תא

[...]

ךמצע ךלש חוכה לע 'rezygnujesz [...] ze swej własnej siły' (77 תמכוח ,המראש) ימצע ילש לוקה תא תעמוש יניא טעמכ 'prawie nie słyszę swego własnego głosu' (7 םוי ,דגמ)

ומצע ולש ותומלו וביוא ייחל התוש אוה 'pije za zdrowie swego wroga i za swoją własną śmierć' (105 ןכוס ,רחש) ומצע לש ולוק ילילצ לע ההותו 'i dziwi się dźwiękowi swego własnego głosu' (239 ישנא ,ףסוי רב)

איה [...]

תנייעמ [...]

הלעב לשו המצע לש תונומתב 'ogląda [...] zdjęcia swe własne i męża' (146 הבישה ,עשוהי) יתחלצה ךיא

[...]

ימצע לש םירקשב ןימאהל 'jakże zdołałem [...] uwierzyć we własne kłamstwa' (45 םיצע לע ,דגמ) ומצע יניע ךותל טיבהל ץפח וניא 'nie chce popatrzeć sobie samemu w oczy' (131 תומש ,ינבואר) – tu w

przekła-dzie brak przymiotnika własny, bo pragmatycznie wierny przekład zawiera celownik, a nie zaimek dzierżawczy (por. rozdz. 3, 5.2.1).

ךתוא בבוסה לכ ןיבל ךמצע תייוה ןיב לידבמ ךניא 'nie odróżniasz swego własnego bytu od wszystkiego, co cię otacza' (113 ישנא ,רזע ןב)

1.4.4. Zaimek dzierżawczy w wyrażeniu z przyimkiem ומב

Jeśli rzeczownik określony przez zaimek dzierżawczy, który wyraża relację zwrotną i skontrastowaną, jest poprzedzony przyimkiem ב- 'narzędzie', to przyimek ten może przybrać formę ומב, a zaimek dzier-żawczy ma wtedy zwykłą, nieskontrastowaną postać syntetyczną (nie analityczną, bo forma ומב jest wła-ściwa tylko stylowi książkowemu):

םפוגב םומ וליטה םהידי־ומבש הלאכ ויה 'byli tacy, co (swymi) własnymi rękami się kaleczyli' (27 ומב ,רימש) םהיניע ומב בלכה תא םינומהה ואר אל

, א

םימוליצב אל 'tłumy widziały psa nie na (swe) własne oczy, lecz na zdję-ciach' (271 רופיסה)

Odosobniona forma z przyimkiem ל- : וידי־ומל ןותנ לכה אהי 'będzie wszystko mu oddane do rąk włas-nych' (23 וידי ומב ,רימש) jest neologizmem.

W zdaniach bliskoznacznych:

• przyimek ma zwykłą postać ב- , za to zaimek dzierżawczy ma formę wyrażającą kontrast: םירבד הארא [...]

ילש יניעב 'ujrzę rzeczy [...] (swymi) własnymi oczyma [a nie oczami swej matki]' (133 םילבח ,ראב).

• przyimek ma zwykłą postać ב- , zaimek dzierżawczy ma formę nieskontrastowaną:

– w stylu książkowym pojawia się zaimek syntetyczny, i zdania są homonimiczne z omówionymi w dalszej części pracy zdaniami typu ולגרב עקר 'tupnął nogą' (15 שי ,ןמסורג), w których polskim przekła-dzie oraz w wariancie hebrajskim właściwym stylowi neutralnemu brak zaimka przekła-dzierżawczego:

הבהא־שא וידיב ריעבי [...]

ובלב 'własnymi rękoma rozpali ogień miłości w swym sercu' (57 תולילע ,אלרוב) יתעמש ינזאב 'na własne uszy słyszałem' (359 ,2 ירופיס ,רהנש)

יתיאר אל יניעב ינא 'ja nie widziałem [tego] na własne oczy' (126 רחבמ ,רדנלדירפ)

– w stylu neutralnym pojawia się zaimek analityczny, który zwykle nie pojawia się, jeśli relacja posia-dania nie jest skontrastowana:

ולש םיניעב לכתסי אל אוה [...]

ןנובתי וירוצי לש םיניעב אוה 'on nie będzie patrzył własnymi oczyma [...] on oczy-ma swych stworzeń będzie się przyglądał' (14 דע ,רימש)

ךלש םייניעב יארת 'zobaczysz na (swe) własne oczy' (258 רדח ,ינועמש)

Użycie form skontrastowanych zaimka dzierżawczego jest w języku hebrajskim fakultatywne, tj. mi-mo kontrastu mi-można użyć zwykłych form zaimka dzierżawczego, tak jak w języku polskim fakultatywne jest użycie przymiotnika własny. Jeśli w przekładzie nie pojawia się przymiotnik własny, to przymiotnik dzierżawczy ma formę dłuższą, czyli w przypadku pierwszego zdania możliwe są trzy warianty: swą wła-sną wdzięczność, swoją wławła-sną wdzięczność, swoją wdzięczność, ale już nie swą wdzięczność:

םירבחה תדותו יתדות עיבא 'wyrażę swoją (własną) wdzięczność i wdzięczność towarzyszy' (200 החונמ ,זוע) שפנל םיגאוד

םשפנל רשאמ רתוי םהיער 'troszczą się o życie swych bliźnich bardziej niż o swoje (własne) życie' (80 דע ,ינבואר)

הבאכ תא תראתמ ,

היירכונה באכ תא םג לבא 'opisuje swój (własny) ból, ale też ból cudzoziemki' (139 הלכה ,עשוהי)