Ekstrapozycja sygnalizująca podział na datum i novum

יב תעתעתמו ינממ תקמוח 'ona mi odmawia, ucieka ode mnie i zwodzi mnie' (5 םוקילא ,זומת) W języku hebrajskim elipsa dopełnienia nie następuje również wtedy, gdy dopełnienie ma co prawda taką samą formę, tj. taki sami przyimek, ale przyimek ten ma różne znaczenia z każdym z czasowników, co jest możliwe tylko w przypadku przyimków innych niż תא: תובר תווקת וב הלתו וב האג היה 'był z niego dumny i pokładał w nim wielkie nadzieje' (116 ןורכז ,יאתבש) – czasownik הלת 'wieszać' jest tu użyty idio-matycznie, ale jest oczywiste, że przyimek ב- ma w tym idiomie znaczenie lokatywne ('wieszać na kim'), którego nie ma jako dopełnienie przymiotnika האג 'być dumnym', i dlatego niemożliwa jest elipsa ( האג היה תווקת וב הלתו), która zachodzi w zdaniach poniższych, w których przyimki ב- , לע mają to samo znaczenie ze wszystkimi czasownikami, z powodu bliskoznaczności czasowników:

םיסנב חטבו ןימאה 'wierzył w cuda i pokładał w nich nadzieję' (202 יליוג ,םעניבא)

הכילהב דרט אלו למע אל אוה 'nie zajmował się ani się nie trudził chodzeniem' (19 ותשא ,אלרוב) הב רקחו לכתסה 'patrzył na nią i badał ją' (11 ותשא ,אלרוב)

ואגתהו והמת [...]

וילע 'dziwili mu się i byli z niego dumni' (34 לעב ,אלרוב) – czasowniki są w tym sensie bliskoznaczne, że oba oznaczają uczucie, którego uświadomiony przez agensa powód wyraża równo-znaczny z każdym z czasowników przyimek לע.

Podobna zasada zdaje się obowiązywać w języku polskim: םהב שמתשהלו םתוא ןו 'kierować nimi וכל i wykorzystać ich' (77 וידי ומב ,רימש) – tu w oryginale oraz w przekładzie nie nastąpiła elipsa dopełnienia, bo każdy z bezokoliczników wymaga innej jego formy. Możliwy jest jednak przekład z czasownikami, których dopełnienie ma identyczną formę przypadkową: 'kierować nimi i posługiwać się nimi' – mimo to elipsa dopełnienia jest chyba niemożliwa: 'kierować nimi i posługiwać się', a to dlatego, że czasowniki są całkowicie różnoznaczne, zatem identyczne formy przypadkowe dopełnienia mają różne znaczenie z każdym z nich. W obu językach zatem warunkiem elipsy dopełnienia jest nie tylko jego identyczna forma gramatyczna z oboma orzeczeniami, ale też bliskoznaczność czasowników.

Elipsa wyrażenia przyimkowego nie następuje także wtedy, gdy z każdym z czasowników wyrażenie przyimkowe będące okolicznikiem, choć identyczne formalnie, ma inne znaczenie: רצעהל וא ודי־לע רוצעל

לע

־

ודי 'zatrzymać się koło niego lub zostać przezeń zatrzymanym' (28 ידלי ,רימש).

Podsumowując, dopełnienie zaimkowe analityczne ma wszystkie zalety dopełnienia dalszego (zaim-kowego lub rzeczowni(zaim-kowego) oraz dopełnienia bliższego rzeczowni(zaim-kowego, a także dopełnienia w zda-niu polskim, które nigdy nie ma formy syntetycznej. Dopełnienie zaimkowe syntetyczne albo uniemożliwia eksplicytne wyrażenie pewnych znaczeń, albo wymaga powtórzenia pewnych wyrażeń, i z tego powodu jest nieekonomiczne w użyciu, co jest jednym z powodów jego zaniku we współczesnym hebrajskim.

9. Hebrajski zaimek osobowy w zdaniach z ekstrapozycją 9.1. Funkcja ekstrapozycji

9.1.1. Ekstrapozycja sygnalizująca podział na datum i novum

W języku hebrajskim ekstrapozycja^46F47 to przekształcenie zdania mające przeważnie na celu nadanie statusu podmiotu gramatycznego temu rzeczownikowi lub zaimkowi (rzadziej zdaniu podrzędnemu lub orzeczeniu czasownikowemu) zdania wyjściowego, który nie jest podmiotem gramatycznym, choć wyra-ża datum i z tego powodu jest zwykle gramatycznie określony, a jeśli jest gramatycznie nieokreślony, to odnosi się do całej kategorii, jak 'Żydzi' w zdaniu ונילע םתעדמ םתוא תונשל השק ,םידוהי cytowanym poniżej.

W zdaniu wyjściowym podmiotem gramatycznym jest rzeczownik wyrażający novum i z tego powodu często gramatycznie nieokreślony. Zdanie wyjściowe może w ogóle nie mieć podmiotu gramatycznego, gdy mówi o sytuacji (לק־הכ הל היה 'było jej tak łatwo' poniżej). Rzeczownik wyrażający datum jest w zda-niu wyjściowym dopełnieniem, składnikiem okolicznika lub przydawką. W wyniku przekształcenia

47 Konstrukcja występuje też w języku arabskim, por. Górska 2000: 313–317.

traponującego rzeczownik (wraz z przydawkami) wyrażający datum, w formie właściwej podmiotowi zdania, czyli bez przyimków, pojawia się na początku zdania, w którym z kolei pojawia się zaimek anafo-ryczny odnoszący się do rzeczownika ekstraponowanego, a mający formę gramatyczną wynikającą z funkcji rzeczownika ekstraponowanego w zdaniu wyjściowym, tzn. zaimek ten jest sufiksem przyimka, rzeczownika lub czasownika. Zdanie wyjściowe w wyniku ekstrapozycji staje się zdaniem nominalnym, którego podmiot to rzeczownik ekstraponowany wyrażający datum, a orzecznik to zdanie zawierające anaforę odnoszącą się do rzeczownika ekstraponowanego (Bar 1995: 3–7), choć jest to zdanie nominalne nietypowe, bowiem nie jest w nim możliwy ani łącznik, ani spójnik, zwykle występujące w zdaniu z orzecznikiem w formie zdania podrzędnego, np. תולכיה דימ םינוב ונלצאש ,איה הרצה 'kłopot jest ten, że u nas od razu buduje się gmachy' (121רעשה ,ץלמ). Zdanie z anaforą odnoszącą się do rzeczownika ekstra-ponowanego ma taki sam szyk, jak podobne zdanie nie zawierające zaimka odnoszącego się do części ekstraponowanej, czym różni się ekstrapozycja od hebrajskiego zdania względnego asyndetycznego, któ-re z któ-reguły rozpoczyna się od składnika zawierającego anaforę odnoszącą się do poprzednika. Dlatego właśnie zdanie ול הנימאמ אל ינא אוה 'jemu nie wierzę' (59 והשימ ,ןמסורג) to ekstrapozycja, gdy zdanie względne asyndetyczne miałoby szyk הנימאמ אל ינא ול אוה 'on, któremu nie wierzę'.

Przykłady zdań z ekstrapozycją:

a. Składnik ekstraponowany jest dopełnieniem:

תואמה עברא רתיו –

הנרצקת הדי םג ודי םג

ןגישהלמ 'pozostałych czterystu [franków] ani on, ani ona nie zdobędą' (112 תומש ,ינבואר)

ןהילע 'na myślach Beli o Mani była odciśnięta pieczęć

złości i nieprzyjaźni' (76 דע ,ינבואר)

םכלצא רדסב אל והשמ םכלוכ 'z wami wszystkimi coś jest nie w porządku' (308 ןמור ,ולש) – w zdaniu bez eks-trapozycji: םכלצא רדסב אל והשמ 'coś jest nie w porządku z wami wszystkimi' jedyna forma nominalna, która jest gramatycznie określona i wyraża datum (םכלצא 'z wami') byłaby składnikiem okolicznika, natomiast podmiotem byłby zaimek wyrażający novum והשמ 'coś'.

החלפהו םיריצחה םה אלה

היסורמ םאצומ םישדחה םינמותועה בור 'większości tych nowych obywateli imperium otomańskiego korzenie są w Rosji' (123 תומש ,ינבואר)

התאו – ךכרע המ

? 'a twoja wartość jaka jest?' (35לעב ,אלרוב)

לפוק ומש לודגה w zdaniu bez ekstrapozycji grupa nominalna wyrażająca datum, tj. ילש דבכנה הגילוקה 'mój szanowny kolega', byłaby składnikiem okolicznika.

ףוס םי תעירקכ אבא תיבמ םתעירק השק םיליכשמ םירוה ינב 'oderwanie dzieci wykształconych rodziców od domu rodzinnego jest tak trudne, jak rozdzielenie wód Morza Czerwonego' (29 ןבא ,םחש)

הלילו םויל םיקלוחמ ילש םייחה .

החונמ ושוריפ הליל 'moje życie dzieli się na dzień i noc. Noc oznacza od-poczynek' (51 בוחר ,ןייטשקא)

Rzadziej część ekstraponowana znajduje się na końcu zdania, i wtedy w zdaniu pojawia się zaimek ka-taforyczny do niej się odnoszący: הז ול שי המ? 'a temu co jest?' (179 העברא ,ובנ). W języku hebrajskim eks-trapozycja postponowana różni się od preponowanej tylko szykiem, natomiast w języku polskim ekstra-pozycja postponowana wymaga zachowania formy ekstraponowanego rzeczownika wynikającej z jego funkcji w zdaniu wyjściowym, por. przykłady podane w EJP 22: Mój kolega, widziałem go oraz Ja go znam, tego człowieka. Podobna konstrukcja występuje, obok ekstrapozycji postponowanej, także w he-brajskim: וז הרענל ,לודג הכישמ־חוכ הל תויהל לוכי 'ona może mieć wielką siłę przyciągania, ta dziewczyna' (117 אוה ,רימש).

W języku polskim występuje konstrukcja podobna do ekstrapozycji (Górska 2000: 313 i tamże ode-słanie do literatury), jednak wydaje się, że jest ona znacznie rzadsza niż w hebrajskim, co więcej, w języ-ku polskim ekstrapozycja to cecha bądź to stylu bardzo archaicznego, bądź mówionej odmiany języka (EJP 22), gdy w języku hebrajskim ekstrapozycja jest częsta także w języku pisanym, w stylu neutralnym i książkowym, choć wolnym od archaizacji, jak na to wskazują podane wyżej przykłady. Licznych przy-kładów ekstrapozycji w stylu książkowym dostarcza powieść A. Reuweniego םילשורי . W stylu niedba-־דע łym ekstrapozycja pojawia się szczególnie często w wypowiedziach Arabów mówiących po hebrajsku, którzy zapewne kalkują ekstrapozycję częstą w ich ojczystym języku. Wiele na to przykładów znajduje się w wypowiedziach Palestyńczyków czy Izraelczyków, których pierwszym językiem był arabski, cyto-wanych przez Dawida Grosmana w jego reportażach בוהצה ןמזה i םידקפנ םיחכונ, z których część tu podaję.

Z powodu tych różnic stylistycznych pomiędzy hebrajską a polską ekstrapozycją w podanych tu tłuma-czeniach zasygnalizowałem, który rzeczownik wyraża datum bądź to nadając mu funkcję podmiotu (two-je papiery w jakim są stanie; mój szanowny kolega zapomniał; starszy nazywa się Kopel; noc oznacza odpoczynek i więcej na to przykładów poniżej, w tłumaczeniu zdań posesywnych), bądź przesuwając jego lub grupę nominalną go zawierającą na początek zdania, przy zachowaniu funkcji dopełnieniowej, oko-licznikowej lub przydawkowej (np. je widzisz zamiast widzisz je; z tej metody nie ma pożytku zamiast nie ma pożytku z tej metody, i nawet możliwe jest przesunięcie składnika zdania przed zaimek pytajny: two-ich papierów jaki jest stan?, oraz przesunięcie przydawki dopełniaczowej przed określany rzeczownik:

całej tej sprawy początek). To jest właśnie pragmatycznie wierny przekład hebrajskiej ekstrapozycji.

W przypadku pisanej odmiany języka nie jest pragmatycznym odpowiednikiem hebrajskiej ekstrapozycji rzadka w polszczyźnie konstrukcje typu 'przekonał się, że ta metoda – nie ma z niej pożytku', bo pojawia się ona współcześnie głównie w mowie, nie zaś w piśmie. Można ją za to wprowadzić do przekładu lite-rackiej imitacji rozmowy: עבצעב םתוא ושע אל ,הלאה םיס׳׳דמה 'ci instruktorzy sportowi, palcem ich nie zro-bili' (25 תובנגתה ,זנק).

Również w języku hebrajskim szyk jest alternatywnym wobec ekstrapozycji sposobem zasygnalizo-wania, że co innego niż podmiot zdania wyraża datum:

רתוי קוחר

(" 'a mianowicie kurnik (Kurę ja lubię tylko w jednym

miejscu: na talerzu)' (69 וידי ומב ,רימש)

W języku hebrajskim niepodmiotowy składnik wyrażający datum i dodatkowo skontrastowany może być przesunięty na pozycję inicjalną jednocześnie przez zmianę szyku i ekstrapozycję: לבא ,הנידמ היהת םיניטסלפל

ונחנא , ה ונתוא כר

הרבע רבכ תב 'Palestyńczycy będą mieć państwo, ale nas pociąg już minął' (11 םיחכונ ,ןמסורג).

W przypadku zdania dopełnieniowego zawierającego rzeczownik wyrażający datum, alternatywą dla ekstrapozycji jest wprowadzenie okolicznika, którego jedyną funkcją jest przesunięcie do zdania nad-rzędnego (i zarazem na sam jego początek) składnika zdania podnad-rzędnego, dzięki czemu nie ma koniecz-ności odwracania najbardziej naturalnego szyku, w którym zdanie dopełnieniowe następuje po zdaniu głównym: םירחא םיעינמ םהל שיש רמול רשפא יא תומולח ילעב לע 'o marzycielach nie można powiedzieć, że mają inne pobudki' (12 ןבא ,םחש) – wyraz 'marzyciele' to datum, mimo swej gramatycznej nieokreślono-ści, jako że odnosi się on tu do całej kategorii, o której mowa w kontekście poprzedzającym. Okolicznik 'o marzycielach' niczego nie wnosi do treści zdania, tj. to samo znaczenie miałoby zdanie bez tego oko-licznika: םירחא םיעינמ שי תומולח ילעבלש רמול רשפא יא 'nie można powiedzieć, że marzyciele mają inne po-budki', i w obu językach okolicznik z przyimkiem לע/o służy jedynie do tego, aby na samym początku zdania nadrzędnego mógł się pojawić składnik zdania podrzędnego wyrażający datum. W języku hebraj-skim tę samą funkcję miałaby ekstrapozycja: םירחא םיעינמ םהל שיש רמול רשפא יא תומולח ילעב 'marzyciele – nie można powiedzieć, że mają oni inne pobudki', co w stylistycznie wiernym przekładzie brzmiałoby tak: 'o marzycielach nie można powiedzieć, że mają inne pobudki'.

Zdanie następujące po rzeczowniku ekstraponowanym może zawierać kilka zaimków odnoszących się do niego, i wtedy powstaje podobny problem tłumaczeniowy, jak w przypadku zdania względnego zawie-rającego kilka anafor odnoszących się do poprzednika (por. rozdz. 4, 3.5), mianowicie nie jest oczywiste, który z zaimków ma w polskim przekładzie być przesunięty na początek zdania i ma mieć formę rze-czownika, w przypadku, gdy składnik ekstraponowany to rzeczownik:

וחיר יפל ותונמוא תא ריכהל ןתינ תונחה־לעב םג 'także branżę właściciela sklepu da się rozpoznać po jego za-pachu' (212 ישנא ,ףסוי רב) lub 'po zapachu właściciela sklepu da się poznać także jego branżę'.

רדה לכ םיגרהנ םידוהי םוי לכש לארשי ץראב ,

המדאה ןמ וילא םיקעוצ ויחא ימד לוק 'do każdego, kto mieszka w

Izra-elu, gdzie codziennie morduje się Żydów, krew jego braci woła z ziemi' (95 הריש ,ןונגע), lub 'krew bra-ci każdego, kto mieszka w Izraelu, gdzie codziennie morduje się Żydów, woła do niego z ziemi'.

החלפה –

תורדאנה היתונוכמב קילא יבגל המסק לכ 'cały urok pracy na roli wiązał się dla Alika z maszynami jej służą-cymi' (71 וידי ומב ,רימש) lub 'z maszynami służącymi uprawie roli wiązał się cały jej urok dla Alika'.

הז רוחב –

ול זמור ובכוכ 'tego chłopaka gwiazda daje mu znaki' (42 לעב ,אלרוב) lub 'temu chłopakowi znaki daje jego gwiazda'.

W przypadku zdań powyższych oba warianty przekładowe wydają się do przyjęcia. Natomiast w zda-niu התוא ןתונ הלש אבא הרשע עבש ליגל תחתמש ימ קר 'tylko dziewczynę, która ma mniej niż 17 lat, jej ojciec oddaje [mężowi]' (27 םיחכונ ,ןמסורג) lepszy jest wariant, w którym rzeczownik jest odpowiednikiem prze-kładowym zaimka התוא, a nie zaimka הלש ('tylko ojciec dziewczyny, która ma mniej niż 17 lat, oddaje ją mężowi'), a to z powodu określenia części ekstraponowanej partykułą קר 'tylko'. Otóż partykuła tylko powinna znajdować się bezpośrednio przed składnikiem określanym. Gdyby na rzeczownik dziewczyna przełożyć zaimek הלש, to partykuła tylko określałaby drugi składnik konstrukcji dopełniaczowej, ale mu-siałaby znaleźć się przed pierwszym ze składników, co powodowałoby dwuznaczność, bo mogłoby także oznaczać, że partykuła odnosi się do 'ojca'. W zdaniu דרפס לע םירומה יתוא ודמיל ,קאריעב רפס־תיבב יתייהשכ ,ינא 'gdy ja byłem w szkole w Iraku, uczyli mnie nauczyciele o Hiszpanii/mnie, gdy byłem w szkole w Iraku, uczyli nauczyciele o Hiszpanii' (98 םיחכונ ,ןמסורג) ekstraponowany jest zaimek 'ja', wskutek czego w pol-skim przekładzie bez ekstrapozycji wszystkie anafory odnoszące się do odpowiednika hebrajskiego składnika ekstraponowanego mają tę samą formę zaimka 1. osoby. Możliwe są dwa warianty przekładu, i w pierwszym z nich funkcjonalnym odpowiednikiem hebrajskiej ekstrapozycji jest podmiot wyrażony leksemem zaimkowym ('ja byłem' zamiast 'byłem'). Z kolei zdanie ול ןיא ותדובע רכש םג אוה וליאו ( לעב ,אלרוב 36) ma tylko jeden wariant przekładowy, mimo że zawiera dwa zaimki anaforycznie odnoszące się do części ekstraponowanej, a to dlatego, że w polskim przekładzie pojawia się czasownik mieć, którego podmiotem staje się odpowiednik hebrajskiego ול, a wtedy zaimek dzierżawczy określający rzeczownik 'praca' ma w przekładzie formę zwrotną: 'natomiast on nie ma nawet zapłaty za swą pracę', zatem wystę-puje tu podobne ograniczenie, co w przypadku zdań względnych (por. rozdz. 4, 3.5.1, b).

Odmiennie niż w przypadku zdania względnego, w którego hebrajskiej wersji spójnikowej niekiedy nie jest oczywiste, który rzeczownik pojawiający się w poprzedzającej grupie nominalnej jest poprzedni-kiem (por. rozdz. 4, 4.1), jeśli składnik ekstraponowany to grupa składniowa, w której pojawia się kilka rzeczowników, i zdanie następujące po niej zawiera anafory do nich wszystkich się odnoszące, składnik ekstraponowany łatwo zidentyfikować, bo jest nim tylko ten składnik, który ma postać właściwą podmio-towi zdania i znajduje się na początku grupy ekstraponowanej, czyli w zdaniu יתוא לדיגש ידוהיה רודה

קאריעב ,

יברע ינאש ולו יל רורב היה 'dla pokolenia Żydów, które mnie wychowało w Iraku, oraz dla mnie, jasne było, że jestem Arabem' (95 םיחכונ ,ןמסורג) składnik ekstraponowany to 'pokolenie Żydów', nie zaś zaimek 'ja'.