Polski zaimek osobowy i jego hebrajskie odpowiedniki
9. Hebrajski zaimek osobowy w zdaniach z ekstrapozycją 1. Funkcja ekstrapozycji
9.3. Ekstraponowane składniki zdania
לכמ תוחפ לליפ הזל 'Że Efraim wystąpi z taką propozycją – tego się spodziewał naj-mniej' ( רופיסה31 )
ועשפ היה המ לבא –
ןפוא םושב רוכזל לוכי אל תאז 'ale na czym polegał jego występek – tego nie pamiętał w żaden sposób' (247 תשק)
Należy też zwrócić uwagę, że inaczej niż w przypadku rzeczowników, zdanie podrzędne ekstrapono-wane zachowuje swą pierwotną formę wskazującą na funkcję w zdaniu wyjściowym, tj. spójnik ש- /że.
c. Gdy część ekstraponowana to bezokolicznik, anafora ma w obu językach formę zaimka wskazują-cego: וכזת אל תאזל– הריבע־ירבועל עייסל ינחירכהל לבא 'ale zmusić mnie do udzielenia pomocy przestępcom – tego nie zdołacie' (72 ברח ,ףסוי רב)
9.3. Ekstraponowane składniki zdania
9.3.1. Ekstrapozycja okolicznika wyrażającego 'posiadacza'
'Posiadacz' jest w zdaniu hebrajskim wyrażony okolicznikiem z przyimkiem ל- , w zdaniach polskich z orzeczeniem mieć 'posiadacz' jest podmiotem. Ekstrapozycja 'posiadacza' to najczęściej spotykany w języku hebrajskim typ ekstrapozycji. Jak wyjaśniam w rozdz. 3, 4, w zdaniach znaczących 'x ma y', 'posiadacz' jest zwykle gramatycznie określony i wyraża datum, 'rzecz posiadana' jest zwykle gramatycz-nie gramatycz-nieokreślona i wyraża novum. Jednak w języku hebrajskim, jak w innych językach semickich, gramatycz-nie ma czasownika 'mieć', i zdania tłumaczone z użyciem tego czasownika mają formę gramatyczną niezgodną z podziałem na datum i novum, tj. gramatycznym podmiotem jest w nich 'rzecz posiadana', czyli novum, a 'posiadacz', czyli datum, jest składnikiem okolicznika. Stąd częsta jest w hebrajskim ekstrapozycja 'posiada-cza', którą niektórzy przypisują wpływowi języków mających czasownik 'mieć' (Bar 1995: 31). Ekstrapo-zycja 'posiadacza' jest częsta zarówno w stylu książkowym, jak i w stylu niedbałym, np. w mowie
Ara-bów czy Żydów pochodzących z krajów arabskich. W polskim przekładzie poniższych zdań ekstrapozy-cja jest zbędna dzięki istnieniu czasownika mieć51:
• styl staranny:
ןהל תודח םייניע ןומיר־תיב ישנו 'mieszkanki Bejt Rimon mają bystry wzrok' (164 ישנא ,ףסוי רב)
תונמלא םע ול םיניינע דימת חוטיב־ןכוס 'agent ubezpieczeniowy zawsze ma do czynienia z wdowami' (11 םייחה ,דגמ) הריפכ ירוהרה הל ויה תוחפל איה 'ona przynajmniej miała heretyckie myśli' (101 תויקינקנ ,םחש)
םידלי ןהל ויה אל ןבור 'większość z nich nie miała dzieci' (7 תוסח ,לאכימ)
רבגה לש ותשלוחב קלח הל שי המצע איה וליאכ 'jakby ona sama miała udział w słabości mężczyzny' (81 תוסח ,לאכימ) וישכע תובישח לכ ול ןיא היהש המ לכו 'wszystko, co było, nie ma teraz żadnego znaczenia' (21 םינודינה ,ינש)
או ןטרסה וירח [...]
תובישח םהל ןיא םינטרסה 'za nim jest rak [...] raki nie mają znaczenia' (14 וידי ומב ,רימש) הטולרש לא בל ימישת לא
.
טקאט םוש הל ןיא תמאב איה 'nie zwracaj uwagi na Szarlotę. Ona naprawdę zupełnie nie ma taktu' (67 ישרוש ,גומלא)
• styl niedbały:
וליאכ ימצע לע סעכ יל היה ,
םירחאל םירסחש םירבדה תא יל שי ינאש 'byłam zła na siebie, że mam rzeczy, których brakuje innym' (31 םיחכונ ,ןמסורג)
תאפרעל הז תא יל שי ינאש ומכ 'tak, jak ja mam to [uczucie] dla Arafata' (195 תסרוכ ,ןפג) ויחל ףסכ ךל שי התא הפיא
דרול ומכ ת 'gdzie masz pieniądze, aby żyć jak lord?' (65הבצחמה ,רזע ןב) יוכיס ילצא ךל ןיא התא 'nie masz u mnie szans' (276רדח ,ינועמש)
9.3.2. Ekstrapozycja rzeczownika będącego składnikiem zdania podrzędnego
Jeżeli wyraz ekstraponowany jest niepodmiotowym składnikiem zdania podrzędnego, to pojawia się on nie przed zdaniem głównym, lecz na początku zdania podrzędnego, bo też i wyraża on datum zdania podrzędnego, a nie głównego:
• Ekstrapozycja grupy nominalnej zdania względnego, która zawiera zaimek anaforyczny odnoszący się do poprzednika, z czego właśnie wynika, że wyraża ona datum zdania względnego. W polskim prze-kładzie ekstrapozycja ani jakiekolwiek zmiany szyku nie są potrzebne do zasygnalizowania, który skład-nik wyraża datum, bo i tak pojawienie się zaimka względnego w przekładzie składskład-nika ekstraponowane-go powoduje przesunięcie grupy na początek zdania podrzędneekstraponowane-go:
דימלת םכלצא שי [...]
הילד המש ומאש 'jest u was uczeń [...] którego matka ma na imię Dalia' (18 ידלי ,רימש) תקיחש העמשמ ותטמשהש יוניכב
היצקידרפה 'zaimkiem, pominięcie którego oznacza zatarcie predykacji' (Bar 1995: 21) – szyk postpozycyjny dopełniacza zaimka względnego wynika tu ze znaczenia 'pacjensa'.
הובג ןינב ,
תימומדא וזיא ןהב תחרופ וינבאש 'wysoki budynek, na którego kamieniach wykwita jakaś czerwień' (12 שש ,בוטרב)
תונקזה םישנה ,
ש
הייחל יתשב ויה תוטרש ןהמ תחא לכ 'stare kobiety, z których każda miała na obu policzkach zadrapania' (180 תשק)
םילג־ירדשמ לש ,
םיכוראו םירצק ,
םיכומנו םיהובג ,
תמיוסמ תועמשמ ול שי םהמ דחא לכש 'nadawanych fal, krótkich
i długich, wysokich i niskich, z których każda ma pewne znaczenie' (69 םוקילא ,זומת)
• Ekstrapozycja rzeczownika będącego składnikiem zdania podmiotowego, dopełnieniowego, okoliczni-kowego, a także zdania dopełnieniowego wtórnie będącego przydawką rzeczownika odczasownikowego (myśl, że [...]). W polskim przekładzie funkcjonalnie odpowiada ekstrapozycji szyk inicjalny z zachowaniem formy rzeczownika wynikającej z funkcji w zdaniu (tamtemu nie chciało się; mnie, Araba, pokonano; tego zapału źródłem) albo nadanie części ekstraponowanej funkcji podmiotu (Anita nie ma; wiara może; syn go-spodarza ma; ta nasza jest stara), czy też zaimek względny kataforyczny (kto na własnej skórze doświadczył):
– zdanie podmiotowe:
והשמ םעפ םהמ אציי הלא םינטקש רשפא דציכ
? 'jak to możliwe, że z tych maluchów kiedyś coś wyjdzie?' (69 וידי ומב ,רימש) הנקב רודכ םישל ול קשחתה אל אוההש ךלש לזמ 'twoje szczęście, że tamtemu nie chciało się wkładać naboju do
lufy' (209 ןבא ,םחש)
םיבלש ינימ לכ ונלצא הל שי תאזכ הלועפש עדת 'wiedz, że takie działanie ma u nas wiele etapów' (46 םיחכונ ,ןמסורג)
51 Tak samo można osiągnąć upodmiotowienie datum w przekładzie z arabskiego, w którym również nie ma cza-sownika 'mieć', por. Górska 2000: 314, przykład 1027 i komentarz na s. 316.
– zdanie dopełnieniowe:
חתפמ המע ןיא הטינאש הבשחמה 'myśl, że Anita nie ma przy sobie klucza' (83 ידלי ,רימש)
תלעות הב ןיא תאזה הטישהש חכונ 'przekonał się, że z tej metody nie ma pożytku' (126 ןורכז ,יאתבש) ש רמא
םשור וילע תושוע ידוהי רטוש לש הלאה תופיטל ןיא הרוילטפ תוערפ תא ורשבמ הזחש ימ 'powiedział, że kto na własnej skórze doświadczył pogromów Petlury, na tym głaskanie pałką żydowskiego policjanta nie robi wrażenia' (228 תוצונ ,ראב)
םהילע 'zdumiewam się, jak wiele jest ważnych spraw, o
któ-rych człowiek nie ma czasu myśleć' (131 תשק)
O ekstrapozycji podmiotu zdania podrzędnego piszę dalej, w podrozdziale 9.3.4.b.
9.3.3. Ekstrapozycja zaimka pytajnego
W języku hebrajskim część ekstraponowana może być zaimkiem pytajnym rzeczownym (ימ 'kto?', המ 'co?') lub rzeczownikiem określonym przez zaimek pytajny, zarówno w pytaniu samodzielnym, jak i w zdaniu pytajnozależnym. Pojawiająca się w zdaniu anafora odnosząca się do zaimka ekstraponowane-go ma szyk właściwy składnikom niepytajnym. Ekstrapozycja zaimka pytajneekstraponowane-go następuje, gdy grupa ekstraponowana zawiera nawiązanie do kontekstu poprzedzającego (ךרד וזיא 'jaka droga'), wyraża 'posia-dacza' zarówno jako okolicznik z przyimkiem ל- , jak i jako przydawka dopełniaczowa rzeczownika (ימ 'kto?'), lub jest skontrastowana (המ 'co?' skontrastowane z רבד לכ 'wszystko'):
ארובה יכרד םיאלפנ
? 'kto nie miał głowy do tego, by choćby wysłuchać komplementu?'
(211 ומב ,רימש) i w mowie Arabów częsta jest ekstrapozycja zaimka pytajnego51F52:
לבזב יכה ולש םייחה ימ ידיג תא לאשת התא 'spytaj Gidiego, kto ma najbardziej gówniane życie' (142רדח ,ינועמש)
nie mają prawa decydować, kto ma zrozumienie, a kto nie ma, kto ma świadomość narodową, i kto to jest Palestyńczyk' (44 םיחכונ ,ןמסורג)
52 Może pod wpływem arabskiego, w którym także możliwa jest ekstrapozycja zaimka pytajnego 'kto?' lub rze-czownika określonego zaimkiem pytajnym. W odróżnieniu od hebrajskiego, w arabskim nie jest możliwa ekstrapo-zycja zaimka pytajnego 'co?' (Aoun, Benmamoun, Choueiri 2010: 128–139).
Trudno orzec, czy ekstrapozycja zaimka pytajnego jest możliwa w języku polskim. W tłumaczeniu zdań powyżej oddałem funkcję hebrajskiej ekstrapozycji sposobami wcześniej wymienionymi, tj. szy-kiem inicjalnym bez zmiany formy gramatycznej lub za pomocą czasownika mieć.
9.3.4. Ekstrapozycja podmiotu
Ekstrapozycja podmiotu jest o tyle nietypowa, że, jak napisałem, celem ekstrapozycji jest uczynienie podmiotem gramatycznym rzeczownika, który w zdaniu wyjściowym nie jest podmiotem, choć wyraża datum. Ale ekstrapozycja ma też inną funkcję, mianowicie dzięki niej rzeczownik wyrażający datum znajduje się na początku zdania, co jest najczęstszą pozycją podmiotu. Z tego powodu ekstrapozycja podmiotu zdarza się w zdaniach hebrajskich, w których w braku ekstrapozycji podmiot byłby poprzedzo-ny bądź to inpoprzedzo-nymi składnikami zdania pojedynczego (zaimkiem pytajpoprzedzo-nym), bądź to zdaniem nadrzędpoprzedzo-nym o innym podmiocie.
a. Ekstrapozycja podmiotu zdania pytajnego
W zdaniu niepytajnym bez ekstrapozycji podmiot zwykle znajduje się na początku, zarówno w języku hebrajskim, jak i polskim, dlatego nie ma potrzeby ekstraponowania go. Ale jeśli zdanie jest pytajne, to zazwyczaj zaczyna się od składnika (także niepodmiotowego) zawierającego zaimek pytajny, bądź od partykuły pytajnej 'czy?', i dopiero po nich następuje podmiot, często nawet nie bezpośrednio, bo w języ-ku hebrajskim w stylu starannym umieszczenie na początjęzy-ku zdania składnika zawierającego zaimek py-tajny powoduje inwersję podmiotu rzeczownikowego i orzeczenia czasownikowego:
?ימענ תא בהוא אוה םאה 'Czy on kocha Noomi?' (388 תובנגתה ,זנק)
?רהזהל יטנדפ םיטירסת בתוכ ךירצ הממ 'czego ma się wystrzegać pedantyczny scenarzysta?' (134 ללוכ ,רנפה) םישנאה ולהקתה המ ביבס 'dokoła czego zebrali się ci ludzie' (45 םיחא ,טיבש)
םישנאה רפסמ אוה המ 'jaka jest ilość ludzi' (24 םילוגה ,ןוראב)
W zdaniach poniższych nastąpiła ekstrapozycja podmiotu, bo zdania są pytajne i w braku ekstrapozy-cji podmiot następowałby po składniku zdania zawierającym zaimek pytajny lub partykułę pytajną 'czy?':
תאזו ,
ידיא לש הנטקה התוחא וז ןיא םאה 'a ta, czyż (ona) nie jest młodszą siostrą Idi?' (19 םיכאלמ ,רנ ןב) ךדיבש תואיקב תחכשמ איה םולכ ךבלבש הרצו
? 'a troska, którą masz w sercu, czyż (ona) powoduje, że
zapomi-nasz fachu, który masz w ręce?' (106 אוה ,רימש) חוכהו
ירסומה , קושב הנוק םדאש רבד אוה םולכ
? 'a siła moralna, czyż (ona) jest rzeczą, którą się kupuje na tar-gu?' (40 ןבא ,םחש)
רצח התוא –
סורג ךורב לע איה הביבח המכ
! 'to podwórze, jakże miłe jest (ono) Baruchowi Grosowi!' (74 ישנא ,ףסוי רב) Polski przekład tych zdań ma dwa warianty. W pierwszym, bez zaimka anaforycznego, tj. bez ekstra-pozycji, podmiot znajduje się na początku zdania, ale zdanie ma nietypowy szyk, bo składnik zawierający zaimek pytajny znajduje się w głębi zdania: 'a troska, którą masz w sercu, czyż powoduje, że zapominasz fachu, który masz w ręce?'. W drugim wariancie, z ekstrapozycją, tj. z zaimkiem anaforycznym (tu ona, ono), podmiot ekstraponowany znajduje się w pozycji inicjalnej, a zdanie mimo to rozpoczyna się od elementu pytajnego: 'a troska, którą masz w sercu, czyż ona powoduje, że zapominasz fachu, który masz w ręce?'. Pierwszy z wariantów występuje też w języku hebrajskim i jest alternatywą dla ekstrapozycji: יתמ הזו
היה
? 'a to kiedy było?' (98 םיחכונ ,ןמסורג); אצמי ןיאמ אצומה? 'wyjście gdzie się znajdzie?' (11 לעב ,אלרוב).
W zdaniu ?םישוע ונחנא המ ,ונחנאו – [...] ישפח םיכלהתמ םיצאנ םיחצור ףלא האמ 'sto tysięcy nazistowskich morderców chodzi swobodnie [...] a my co robimy?' (120 השעמ ,דגמ) ekstrapozycja podmiotu ma dwa cele. Po pierwsze, jak w poprzednich przykładach, dzięki niej podmiot znajduje się przed zaimkiem py-tajnym. Po drugie, eksplicytnie wyrażone jest skontrastowanie podmiotu, gdy w zdaniu bez ekstrapozycji byłoby ono wyrażone implicytnie, jako że zdanie ma orzeczenie w formie imiesłowu czynnego, więc zaimek 'my' pojawiłby się także w braku kontrastu. W języku polskim kontrast wyraża dostatecznie lek-sem zaimkowy w funkcji podmiotu, a szyk inicjalny (przed zaimkiem pytajnym) odpowiada pierwszej z funkcji tej ekstrapozycji.
b. Ekstrapozycja podmiotu zdania podrzędnego
W obu językach najczęstszy szyk zdania podrzędnego jest postponowany, tj. zdanie podrzędne nastę-puje po zdaniu głównym, wskutek czego, nawet jeśli podmiot zdania podrzędnego wyraża datum zdania złożonego, nie znajduje się on na początku zdania złożonego ani też oczywiście nie musi być podmiotem zdania głównego: םיקיתע םירפסב רחוס התאש יל ורפיס ?היגולואיכראב םג ןיינעתמ התא 'interesujesz się także ar-cheologią? Opowiedziano mi, że jesteś handlarzem starymi książkami' (61 סרחכ ,דיפל) – tu datum wyraża zaimek 'ty', mimo to podmiotem zdania złożonego jest wyrażający novum zaimek 'oni' będący cechą orzeczenia 'opowiedzieli' i oznaczający agensa ogólnego lub nieokreślonego, stąd w polskim przekładzie opowiedziano. Zaimek 'ty' wyrażający datum znajduje się po spójniku wprowadzającym postponowane zdanie dopełnieniowe. W celu przesunięcia składnika wyrażającego datum, czyli podmiotu zdania pod-rzędnego, w pobliże początku zdania złożonego, można przestawić zdanie podrzędne przed podmiotowe:
הפ ינא [...]
הפ התאש ,
עדוי ינא '– Jestem tutaj [...] – Że ty tu jesteś, ja wiem' (144 הבישה ,עשוהי) bądź do zdania nadrzędnego wprowadzić okolicznik (וילע) zawierający rzeczownik lub zaimek osobowy o tym samym od-niesieniu, co podmiot zdania podrzędnego: אלפ דלי אוהש יתורפס ףסומ הזיאב וילע טלפ [...] םיוסמ רקבמ 'pewien kry-tyk [...] napisał o nim w jakimś dodatku literackim, że jest on cudownym dzieckiem' (48 רמוח ,ןפג).
Natomiast sposobem uczynienia podmiotu zdania podrzędnego podmiotem zdania złożonego znajdu-jącym się na początku zdania głównego jest właśnie ekstrapozycja:
?טייחה אוהש ןכתיי םנמואה הז יקסנימטילפ 'ten Flitmiński – czy możliwe, że to on jest owym krawcem?' (56 ידלי ,רימש) ישממ ךכ לכ אוהש יתעדי אל ימצעב – הזה והשמה 'to coś – sam nie wiedziałem, że jest ono/to takie prawdziwe'
(215 אוה ,רימש)
השוע אוה המ תעדוי אל איה ,ישילשה 'trzeci – ona nie wie, co on robi' (88 בוחר ,ןייטשקא)
W polskim przekładzie tu podanym zachowałem ekstrapozycję, bo wydaje się, że w tej funkcji jest ona częsta także w odmianie pisanej języka polskiego. Z kolei w zdaniu ללכ עדי אל םהמ םידחאש ,החפשמ יבורק לש םיתמ וא םייח םה םא 'krewnych, z których niektórzy zupełnie nie wiedział, czy żyją, czy też pomarli' ( םחש ,
תוריק
180 ) ekstraponowany jest podmiot zdania pytajnozależnego, które jest składnikiem zdania względne-go. Jest to więc szczególny przypadek zdań omówionych wyżej, w podrozdziale 9.3.2. Zarazem jest to zda-nie, któremu podobne omawiam w rozdz. 4, 3.2.2.7.a. Rzadko w hebrajskiej wersji zdań tego typu w zdaniu nadrzędnym zdania względnego pojawia się wyrażenie „pomostowe” z przyimkiem לע, którego funkcją w hebrajskim jest przesunięcie bliżej początku zdania składnika wyrażającego datum (por. rozdz. 4, 3.2.2.7.a1). Tę samą funkcję ma ekstrapozycja w zacytowanym tu zdaniu. Ekstrapozycja jest zbędna w pol-skim przekładzie z zaimkiem który, bo ten i tak znajduje się możliwie blisko początku zdania względnego.
c. Ekstrapozycja podmiotu w mowie Arabów
Nie mająca wyraźnej przyczyny ekstrapozycja podmiotu rzeczownikowego, który nawet w zdaniu bez ekstrapozycji znalazłby się na początku zdania pojedynczego, zdarza się często w mowie Arabów:
ילש אבא ,
התוא בהא דואמ אוה 'mój tato bardzo ją kochał' (38 םיחכונ ,ןמסורג) אבא
,
לועפל ךישממ אוה 'tato dalej działa' (36 םיחכונ ,ןמסורג) הרטשימהו
,
הפל אובת אל איה 'a policja nie przyjedzie tu' (49 םיחכונ ,ןמסורג) 9.3.5. Ekstrapozycja orzeczenia
W języku hebrajskim w stylu neutralnym i niedbałym, ale nie książkowym czy archaizującym, możli-wa jest ekstrapozycja (zawsze preponomożli-wana) orzeczenia czasownikowego, jeśli to właśnie orzeczenie wyraża datum lub jest skontrastowane. Wtedy składnik ekstraponowany przybiera formę bezokolicznika לועפל, natomiast w zdaniu po nim następującym nie zachodzą żadne zmiany, tj. orzeczenia nie zastępuje się żadną proformą czasownika, mimo że takie w hebrajskim istnieją, np. ןכ השע, תאז השע 'zrobić to' itp.
(Goldenberg, Tautological 37. 67)52F53. Również polski bezokolicznik pojawiający się w przekładzie poniż-szych zdań wyraża datum, tj. nawiązuje do kontekstu poprzedzającego53F54:
53 Bar (1995: 54) stwierdza, że najczęściej zdanie poprzedzone ekstraponowanym bezokolicznikiem jest zanegowa-ne. Z moich przykładów wynika, że nie jest to regułą.
54 Bartnicka (1982: 45–48) przytacza opinię, że taki bezokolicznik nawiązuje do kontekstu poprzedzającego, czyli wyraża datum, ale sama twierdzi, że nie zawsze tak jest, choć jej przykłady na taką właśnie funkcję bezokolicznika wskazują. O tym, że ekstraponowany bezokolicznik wyraża w języku polskim datum por. Bondaruk 2009.
רדח ותואב ןושיל ולדח
'żartują sobie z nas [...] gdybyś się wystraszył, to by zabrali mulice, zadowoleni, że cię załatwili. Ale oddać – to by nie oddali' (209 ןבא ,םחש) – z kontekstu poprzedzającego, w którym powiedziano, że całe zajście było zabawą, można by wnioskować, że Arabowie oddaliby mulice, zatem ריזחהל wyraża datum.
ונתוא זיזהל םיכלוה
זיזא 'mówię jej, żeby ruszyła tyłek i zaczęła robić to, co do niej należy. Tak, że rozkoszy tu nie użyję, ale dokonać to czegoś dokonam' (199 דימת ,זוברג)
שידייב קר 'mama kłóciła się z tatą w jidysz. W życiu codziennym oni mówili między sobą taką miesza-niną rosyjskiego i jidysz. Ale kłócić się to kłócili się tylko w jidysz' (202 רופיס ,זוע)
Z przykładów tych widać, że zarówno w języku hebrajskim, jak i polskim ekstrapozycja orzeczenia ma miejsce wtedy, gdy zdanie zaprzecza przypuszczeniom, jakie można by powziąć na podstawie kon-tekstu poprzedzającego, i właśnie przypuszczenia te powodują, że orzeczenie zdania następnego stanowi datum, bo to właśnie ono treść tych przypuszczeń wyraża. Tę sprzeczność między treścią zdania a przy-puszczeniami wyrażają pojawiające się w zdaniach z ekstrapozycją orzeczenia spójniki לבא, ךא, ale. Mię-dzy zdaniami polskimi a hebrajskimi istnieje niewielka różnica stylistyczna. Zdania hebrajskie tego typu, tak jak wiele konstrukcji i frazeologizmów powstałych pod wpływem języków europejskich, nie występu-ją w stylu książkowym, natomiast użycie polskiego bezokolicznika w ekstrapozycji w żadnym razie nie obniża stylu wypowiedzi.