Liczebniki główne

גח איה המצע הרומתה 'to nie wiosna, lecz sama zmiana jest świętem' (100 תודגא ,זול)

׳גרס לש ויתושיקנל יתובישה אלש ןויכ ,

תלדה תא ומצע אוה חתפ 'ponieważ nie odpowiedziałem na pukanie Serdża, on sam otworzył drzwi' (129 שיאה ,רנ ןב)

םש ער היה ונתחפשמל ,

םש רמ היה ימצע ילו 'naszej rodzinie było tam źle, a mnie samemu było tam strasznie' (148 ומב ,רימש)

Zaimek emfatyczny ma w stylu neutralnym (tj. nie książkowym) wariant z przyimkiem ב- :

בותכי ומצעב אוהש רפס לע תומולח םולחלו 'i marzyć o książce, którą on sam [a nie uwielbiani przezeń autorzy]

napisze' (97 ברח ,ףסוי רב)

םיטרפ הברה ןיא ימצעב יל 'mnie samemu nie jest znanych wiele szczegółów' (25 רודכ ,טיבש) מ החילס שקבל

"

לדנה ןודא "

עב

ומצ 'prosić o wybaczenie samego pana Hendla' (246 הלכה ,עשוהי)

Zaimek emfatyczny bywa używany substantywnie i wtedy jest homonimiczny z zaimkiem zwrotnym:

םירחאל הנכסו ומצעל הנכס תאז 'to jest zagrożenie dla niego samego i dla innych' (26 םוי ,רחש). Nie można jednak użyć substantywnie zaimka emfatycznego ומצע w funkcji podmiotu, tj. cytowane wyżej zdanie חתפ ומצע אוה 'on samo otworzył' nie ma parafrazy ומצע חתפ. Wariant ומצעב może być użyty substantywnie w funkcji podmiotu: וימויאל ןימאה אל ומצעב 'on sam nie wierzył w swe groźby' (119 םיחא ,טיבש), tj. ומצע אוה ןימאה אל; עדוי אל ימצעב 'ja sam nie wiem' (30 ינא ,יקסבומיר).

Książkowym wariantem zaimka emfatycznego ומצע jest ופוג: ופוג ותוא העיתפה היפלכ ותוניגה 'jego przy-zwoitość wobec niej zaskoczyła jego samego' (24 ברקה ,ןרהא ןב).

Rzeczowniki םצע, שפנ i ףוג mogą być określone zaimkiem analitycznym, ale wtedy nie pełnią funkcji zaim-ka zwrotnego czy emfatycznego, lecz zachowują swoje znaczenie rzeczownikowe, i w polskim przekładzie pojawia się zaimek dzierżawczy: ולש םצעה תא וארי 'zobaczą jego kość' (98 סונו ,ףסוי רב); [...] דגוב [...] ילש ףוגה ילש תבאודה שפנב 'moje ciało [...] zdradza [...] moją zgnębioną duszę' (98 םואתפ ,טיבש).

2.1.1.4. Liczebniki główne

Jeśli liczebnik główny powyżej 1 wyraża ilość osób, do których odnosi się zaimek osobowy (lub rze-czownik gramatycznie określony), to w języku hebrajskim liczebnik ten jest określony zaimkiem synte-tycznym (lub rzeczownikiem gramatycznie określonym w dopełniaczu morfologicznym) również w stylu neutralnym, i jeśli grupa taka jest podmiotem, to orzeczenie jest zgodne z zaimkiem dzierżawczym lub rzeczownikiem, a nie z określanym przezeń liczebnikiem. W polskim przekładzie brak zaimka dzier-żawczego, z powodu idiomatyczności wyrażenia hebrajskiego:

הטמה ישנא תשולש

וקלתסה 'ci trzej ludzie ze sztabu wyszli' (91 ברח ,ףסוי רב) םכינש

[...]

ורישת 'wy obaj [...] będziecie śpiewali' (287 תע ,ראב) דואמ ונרמש ונינש 'oboje bardzo staraliśmy się' (396 הבהא ,ןמגרב)

ונתשמח דומענ םא 'jeśli stanie nas pięciu' (216 תע ,ראב)^11F12 וצלאנ

דחא רדחב ףפוטצהל םתשולש 'musieli się we trójkę tłoczyć w jednym pokoju' (113 הבישה ,עשוהי)

Jeśli zaimek osobowy jest skontrastowany z inną grupą nominalną, przed liczebnikiem z zaimkiem synte-tycznym pojawia się zaimek osobowy niezależny, bo hebrajski sufiks zaimkowy dołączony do rzeczownika lub do czasownika (jako jego dopełnienie) nie może być skontrastowany^12F13. W polskim przekładzie także po-jawia się podmiot wyrażony leksemem zaimkowym: ךירחא רוזחנ ונתשולש ונחנא וליאו [...] ךדבל עסית 'leć sam [...] a my troje wrócimy po tobie' (112 הבישה ,עשוהי).

O tym, że konstrukcja dopełniaczowa z liczebnikiem głównym (liczącym drugi składnik) jako pierw-szym składnikiem jest nietypowa, świadczy nie tylko widoczna powyżej składnia zgody z drugim skład-nikiem, ale też właściwa stylowi archaizującemu możliwość parafrazy w formie apozycji z odwrotną kolejnością składników, która to parafraza jest niemożliwa, gdy konstrukcja dopełniaczowa ma swoje najbardziej podstawowe znaczenie 'posiadacza': םיינשה ויחא 'jego dwaj bracia' (12 ,3 ירופיס ,רהנש); וידלי םא הנומשה 'matka jego ośmiorga dzieci' (22 ישנא ,ףסוי רב). W przypadku liczebnika 'dwa' i rzeczownika gra-matycznie nieokreślonego możliwa jest w stylu książkowym apozycja o takiej samej kolejności składni-ków, co dopełniacz: םירוחב םיינש 'dwaj chłopcy' (44 םוי ,דגמ; 172 ,3 ירופיס ,רהנש), co w stylu neutralnym jest regułą w przypadku liczebników poczynając od 3 (םירוחב השולש itd.). Możliwość zastąpienia dopeł-niacza apozycją wynika z idiomatyczności wyrażenia, bo oczywiście nieidiomatycznego wyrażenia תיֵב דיוד 'dom Dawida' nie można sparafrazować tak: דיוד תִיַב.

Możliwe jest określenie liczebnika głównego zaimkiem analitycznym lub dopełniaczem przyimko-wym, ale wtedy grupa ma inne znaczenie: liczebnik jest użyty substantywnie, określa ilość rzeczy nazwa-nych rzeczownikiem domyślnym na podstawie kontekstu, a zaimek dzierżawczy lub rzeczownik w do-pełniaczu nie wyraża osób liczonych liczebnikiem, lecz 'posiadacza' rzeczy nazwanej domyślnym rze-czownikiem, zatem grupa na znaczenie nieidiomatyczne i dlatego w polskim przekładzie pojawia się zaimek dzierżawczy. Zewnętrzną składnię takiej grupy wyznacza nie zaimek dzierżawczy, lecz domyślny rzeczownik:

הרפע לש היחא םה םירפא לש השולשה וליאכ 'jakby troje [dzieci] Efraima to byli bracia Ofry' (91 ,2 יבתכ ,שרב) יתישע רבכ ילש םינומשה תא 'swoje osiemdziesiąt [lat] już przeżyłam' (17 דע ,רימש)

ילש םינשה הלא ליבשב 'dla tych moich dwóch [piskląt]' (76 ידלי ,רימש)

בחסיהל ךלש קוניתה םעו ילש םיינשה םע 'z dwojgiem moich [dzieci] i z twoim dzieckiem się wlec' (39 קתומ ,רביירש) ונלש םיינשה

, םיגורהה ,

םיננתסמכ תימשר ורדגוה 'ci dwaj nasi [ludzie], ci zabici, zostali oficjalnie określeni jako nielegalnie przekraczający granicę' (98 לובגה ,רימש)

ונלש השולשה לש םרשוא 'szczęście naszych trojga [dzieci]' (163 המ ,רוד)

ובושי אל רבכ םכלש השולשה 'wasi trzej [ludzie] już nie wrócą' (90 דומע ,ןרטשנגרומ)

Nie jest w zasadzie możliwe określenie zaimkiem syntetycznym czy dopełniaczem morfologicznym substantywnie użytego liczebnika: יַנומש 'moje osiemdziesiąt [lat]' czy םירפא תשולש 'troje [dzieci] Efraima', z powodu mechanizmu elipsy. Po uzupełnieniu elipsy wyrażenia te mają dwa warianty:

• wariant książkowy: םירפא ידלי תשולש 'troje dzieci Efraima', יתונש םינומש 'moje osiemdziesiąt lat'

• wariant neutralny: ירפא לש םידליה תשולשם , ילש םינשה םינומש

Pominięcie rzeczownika w wariancie neutralnym powoduje, że liczebnik odzyskuje formę status abso-lutus, i przejmuje rodzajnik pominiętego rzeczownika, natomiast niezmieniony pozostaje drugi składnik dopełniacza, tj. םירפא לש, ילש. W wariancie książkowym pominięcie rzeczownika powoduje, że musi zo-stać pominięty także drugi składnik dopełniacza, jako że jego nie można przenieść na liczebnik, ponieważ powstałaby wtedy konstrukcja mająca inne znaczenie: םכתשולש 'was troje' (gdy zamierzone znaczenie hipotetycznej, w praktyce nie występującej formy יַנומש to 'osiem moich rzeczy', por. dalej o wyrażeniu ויתועברא), םירפא תשולש 'troje Efraimów', por. ילופילגב ויה אל חטב סילוגרמ םהרבא ינשו 'na pewno w Gallipoli nie było dwóch mężczyzn nazywających się Awraham Margolis' (322 דע ,רימש). I faktycznie, pojawia się wtedy substantywnie użyty sam liczebnik, określony tylko przez rodzajnik: םיינשה תא הקינימ הבאזה 'wil-czyca karmi dwoje [swoich dzieci]' (127 םדא ינב ,לברא).

12 Glinert (2004: 30) twierdzi, że liczebniki powyżej '4' nie mogą być określone przez zaimek syntetyczny.

13 Jedynie sufiks przyimka może być skontrastowany.

Pozornym wyjątkiem od zasady nieokreślania zaimkiem syntetycznym liczebnika głównego, jeśli zaimek nie odnosi się do osób liczonych liczebnikiem, jest frazeologizm z liczebnikiem '4': ויתועברא לע לחוז אוה 'on pełznie na czworakach' (380 ברח ,ףסוי רב) – grupa ויתועברא 'jego cztery [kończyny]' z dwóch powodów nie może być pomylona ze standardowym wyrażeniem םתעברא 'ich czworo', ונתעברא 'nas czworo' pojawiają-cym się w zdaniach: התטימ ביבס םתעברא ובשי 'we czwórkę siedzieli wokół jej łóżka' (151 רפס ,ןמסורג); ונעסנ ונתעברא ונל 'jechaliśmy sobie we czwórkę' (53 העברא ,ובנ). Po pierwsze, zaimek pojedynczy 'jego' nie może oznaczać grupy liczącej cztery osoby. Po drugie, liczebnik '4' we frazeologizmie znaczącym '4 kończyny' przybiera formę żeńską mnogą i zaimek dzierżawczy także ma formę właściwą zaimkom określającym rzeczowniki mnogie. W razie modyfikacji frazeologizmu pojawia się zaimek analityczny: ולש םייתש טשפ 'wyciągnął obie ręce' (110 אוה ,רימש), nie ויתש, i wyrażenie ולש םיתש powstało z wyrażenia וידי יתש w wy-niku elipsy i przeniesienia zaimka syntetycznego w zmienionej, analitycznej postaci z rzeczownika 'ręce' na liczebnik.

2.1.1.5. Rzeczownik לכ 'całość'

Jeśli rzeczownik לכ 'całość' wyraża 'całość' osoby (gdy jest określony przez zaimek osobowy pojedyn-czy lub rzeczownik gramatycznie określony pojedynpojedyn-czy) lub 'całość' grupy (gdy jest określony przez zaimek osobowy mnogi lub rzeczownik mnogi), to w języku hebrajskim pojawia się zaimek osobowy w apozycji z rzeczownikiem לכ określonym zaimkiem syntetycznym, albo sam rzeczownik לכ z zaimkiem syntetycznym, przy czym składnię zgody wyznacza zaimek syntetyczny. W przypadku rzeczownika po-jawia się dopełniacz morfologiczny תיבה לכ (styl neutralny) lub apozycja ולוכ תיבה (styl książkowy). Nie można w polskim przekładzie oddać różnicy stylistycznej między tymi dwoma wariantami. W polskim przekładzie nie pojawia się zaimek dzierżawczy, jako że grupa hebrajska ma znaczenie idiomatyczne.

• Rzeczownik לכ z zaimkiem pojedynczym. W polskim przekładzie przymiotnik cały jest przydawką zaimka osobowego, który może być pominięty, jeśli jest podmiotem, bo wtedy 'osobę' wyraża zaimek implikowany przez orzeczenie:

קיבד ילוכ '(ja) cały jestem lepki' (131 תשק) עיזמ ךלוכ '(ty) cały jesteś spocony' (148 רופיסה) אמא ילוכ יתייה '(ja) cała byłam mamą' (50 ישרוש ,גומלא)

א

בוטר ךלוכ הת '(ty) cały jesteś mokry' (23 תוחא ,בוטרב)

ךלוכ לע ץורשל ואוביש םיסוריווה תא 'wirusy, które przyjdą, żeby po tobie całym chodzić' (100 רופיס ,זוע) ולוכ ותוא העלב הלודגה הדובעה 'wielka praca pochłonęła go całego' (56 ברח ,ףסוי רב)

וכ תא הפטש איה

יל 'zalała mnie całego' (329 רופיס ,זוע)

Jeśli zaimek osobowy nie oznacza 'ciała' (jak w zdaniu powyżej 'ty cały jesteś spocony'), lecz raczej psychikę, osobowość, to w języku polskim zdarza się wyrażenie formalnie podobne do wyrażenia hebraj-skiego, tj. rzeczownik całość określony nie przez przymiotnik dzierżawczy, lecz przez dopełniacz zaimka osobowego lub zwrotnego: Natomiast całość mnie, pełnia mej indywidualności, to co mnie czyni właśnie mną jest równie unikalna jak odciski palców^13F14; mój język to całość mnie, ponieważ człowiek to jego my-śli^14F15; żem tylko ułamek – nie całość siebie odnalazł^15F16, co można by tak sparafrazować: 'ja cały/ja w cało-ści/ja jako całość jestem unikatowy'; 'mój język to ja cały', 'odnalazłem całego siebie'. Nie jest możliwa parafraza z przymiotnikiem dzierżawczym moja całość, bo to ostatnie wyrażenie znaczy 'moja nienaru-szalność/nietykalność', ani też nie jest możliwa parafraza całość mnie, gdy zdanie odnosi się do ciała ludzkiego: 'całość ciebie jest spocona'. Zdanie hebrajskie רמוחו חור .דיתעו רבע .המשנו ףוג .ילוכ תא תלבקמ תא 'dostajesz mnie całego/całość mnie: ciało i duszę, przeszłość i przyszłość, ducha i materię' (14 אב ,ןדלוג) odnosi się do 'osoby, psychiki', dlatego można w przekładzie użyć rzeczownika całość określonego przez dopełniacz zaimka osobowego.

• Rzeczownik לכ z zaimkiem mnogim. W polskim przekładzie przymiotnik wszyscy jest przydawką za-imka osobowego, który może być pominięty, jeśli jest podmiotem, bo wtedy 'osobę' wyraża zaimek im-plikowany przez orzeczenie:

14 „Studia Philosophiae Christianae” 39/2 (2003), s. 76.

15 Znak i semioza: z zagadnień semiotyki tekstu literackiego, red. W. Kalaga, T. Sławek. Katowice 1985, s. 56.

16 R. Minkiewicz, O pełni życia i o komunie duchowej. Kraków 1907, s. 32.

כ ונחנא

הרפכל םיקוקז ונלו '(my) wszyscy potrzebujemy przebaczenia' (429 רופיס ,זוע) םכלוכ אנ ולכתסת 'popatrzcie (wy) wszyscy' (327 רופיס ,זוע)

םכלוכ תא הפשיכ איה 'on [tj. kamień] zaczarował was wszystkich' (63 סרחכ ,דיפל)

• Rzeczownik לכ z rzeczownikiem gramatycznie określonym pojedynczym. W polskim przekładzie przymiotnik cały jest przydawką:

רהס יצחל המוד הפוג לכ 'całe jej ciało jest podobne do półksiężyca' (315 רופיס ,זוע) ולוכ הפקה לפס תא 'całą filiżankę kawy' ( רופיסה66 )

W polskim przekładzie możliwy jest też rzeczownik całość określony przez dopełniacz, zwłaszcza gdy rzeczownik w dopełniaczu jest abstrakcyjny: ןובשחל םוכסה לכ תא סינכתש 'że wpłacisz całą sumę/całość sumy na rachunek' (219 יתוטובצ ,סאימחנ).

Gdy po rzeczowniku לכ następuje rzeczownik pojedynczy gramatycznie nieokreślony, to w polskim prze-kładzie pojawia się przymiotnik każdy określający rzeczownik pojedynczy: שי תרשבמב רוח לכ ריאהל ףסכ הצעומל 'pieniądze na oświetlanie każdej dziury na osiedlu M. rada ma' (165 העברא ,ובנ).

• Rzeczownik לכ z rzeczownikiem mnogim. W polskim przekładzie przymiotnik wszyscy jest przydawką:

םיברעה לכ תא ףודהל 'przepędzić wszystkich Arabów' (434 רופיס ,זוע) ומלענ ןלוכ תורענה 'wszystkie dziewczyny znikły' (47 רפס ,ןמסורג)

Rzeczownik לכ określony przez zaimek syntetyczny może też wyrażać agensa orzecznika okoliczni-kowego, i wtedy nie pojawia się zaimek osobowy w apozycji z wyrażeniem ולוכ. W polskim przekładzie sam przymiotnik cały:

ולוכ רוויח םמורתהו 'i podniósł się cały blady' (204 ישנא ,ףסוי רב) ילוכ לובט יתרזח 'wróciłem cały zmoczony' (143 הבישה ,עשוהי)

Rzeczownik לכ można określić zaimkiem dzierżawczym analitycznym bądź dopełniaczem przyimko-wym, ale wtedy grupa ma inne, nieidiomatyczne znaczenie, bo zaimek dzierżawczy czy dopełniacz ozna-cza wówozna-czas posiadaozna-cza rzeczy nazwanej domyślnym zaimkiem 'coś'. Nieidiomatyczność wyrażenia hebrajskiego powoduje, że w polskim przekładzie pojawia się zaimek dzierżawczy:

גורהל ךירצ םהלש לוכה תא 'wszystko ich/wszystko, co jest ich/wszystko, co do nich należy, trzeba zabić' (85 ׳זאלוק ,במולוג), nie 'ich wszystkich trzeba zabić', bo to znaczenie ma םלוכ.

ילש םייחה איה ...

ילש לוכה איה 'ona jest moim życiem... ona jest moim wszystkim' (123 ימס ,יננח), tj. 'oprócz niej nie mam nic', i inne znaczenie ma ילוכ 'ja cały'.

לוכה אוה םיהולא ילש

...

ונלש לוכה 'Bóg jest wszystkim moim... wszystkim naszym' (123 ירופיס ,ןויצ), nie אוה ילוכ

,

ונלוכ אוה , bo to znaczy 'Bóg jest mną całym, jest nami wszystkimi'.