Warianty samodzielnego zaimka osobowego w języku hebrajskim

W języku hebrajskim istnieją rzadkie formy zaimków osobowych samodzielnych, tj. zaimków pełnią-cych funkcję podmiotu, łącznika lub orzecznika, które to formy są właściwe stylowi archaizującemu lub podniosłemu. Podniosłość lub archaiczność stylu w polskim przekładzie tych zaimków musi być uzyska-na innymi sposobami niż formą zaimka, bo polskie zaimki osobowe w mianowniku lub w uzyska-narzędniku, tj.

w formach przypadkowych pojawiających się w przekładzie zdań hebrajskich, nie mają wariantów styli-stycznych.

a. המה 'oni'; הנה 'one' (jako podmiot lub łącznik), w stylu archaizującym, czemu w stylu neutralnym odpowiadają formy םה, ןה:

םינותיעב ובתכי המה המ

? 'co oni napiszą w gazetach?' (83 וחיר ,זומת), por. w stylu neutralnym: ונל ושע םה המ? 'co oni nam zrobili?' (187 הבצחמה ,רזע ןב)

הנה לוח־ירפצ יתש 'one są dwoma feniksami' (38 ,3 ירופיס ,רהנש), por. ונלצא ורג ןה 'one mieszkały u nas' (216 רופיס ,זוע) המה סרפ ינב יתובא תובאו יתובא 'moi ojcowie i dziadowie byli Persami' (7 ורופיס ,קוילפק), por. םה םיבר אל

ךליגב םידליה 'nieliczne są dzieci w twoim wieku' (305 רופיס ,זוע)

b. יכונא w stylu książkowym, czemu w stylu neutralnym odpowiada forma ינא:

יכונא תנקדזמ 'starzeję się' (43 תומש ,ינבואר)

ךל רקי ךכ לכ לאינד ינבש יתעדי אל יכונאו 'a jam nie wiedział, że mój syn Daniel jest ci tak drogi' (48 ןכוס ,רחש) – książkowość stylu w przekładzie uzyskałem dołączając do zaimka ruchomą końcówkę czasownika.

Por. styl neutralny: יתכלה אל ינאו 'ani ja nie poszedłem' (575 רופיס ,זוע).

c. ונא w stylu podniosłym (Glinert 2004: 51), tj. np. w przemówieniach polityków, gdy w stylu neu-tralnym pojawia się forma ונחנא, np. לכונ ונחנא 'będziemy mogli' (515 רופיס ,זוע):

ונתואמצע לע המחלמב םידמוע ונא 'prowadzimy wojnę o naszą niepodległość' (76 םיחכונ ,ןמסורג) םיכלוהו םיכישממ ונא 'idziemy dalej' (189 תשק)

d. והימ itd. w stylu książkowym. Hebrajski zaimek 3. osoby obu liczb jako podmiot, orzecznik lub łącznik może być pisany łącznie z poprzedzającym go zaimkiem pytajnym המ, ימ, który jest orzecznikiem lub dopełnieniem. Zaimek 3. osoby pojedynczy może być pisany łącznie z poprzedzającym go zaimkiem wskazującym הז, który jest podmiotem. Zaimek osobowy pojedynczy traci wtedy w pisowni spółgłoskę א.

Pisownia łączna jest cechą stylu książkowego, z wyjątkiem frazeologizmu והז 'i tyle', który pojawia się też w stylu neutralnym:

• Zaimek osobowy jest podmiotem: והימו? 'kim on jest?' (385 ןבא ,םחש); והמ? 'czym on jest?' (433 ןבא ,םחש);

יהימ 'kim ona jest' (14 םוי ,דגמ); יהמ יתעדי אל 'nie wiedziałem, czym ona jest' (149 רופיסה); השוע והמ 'co on robi' (147 ןינע ,רימש). W stylu neutralnym pisownia jest rozłączna: אוה ימ 'kim on jest' (346 רופיס ,זוע); השוע אוה המ 'co on robi' (319 רופיס ,זוע).

• Zaimek osobowy jest orzecznikiem we frazeologizmie והז 'i tyle', wymawianym jako zeł, który poja-wia się też w stylu neutralnym, i nie ma wariantu אוה הז: והז 'to tyle' (273 רופיס ,זוע); והזו לכה םע רמג אוה 'skończył ze wszystkim i tyle' (275 ןורכז ,יאתבש). Pisownia rozłączna jest możliwa tylko w wyrażeniu nie będącym frazeologizmem: אוה הז ילוא 'może to on?' (28 בהאמה ,עשוהי).

• Zaimek osobowy jest łącznikiem: לארשי־ץראל ךרדה יהמ 'jaka jest droga do Izraela' (429 ,2 ףלא ,הקלצ);

םילייח םתוא םהימ 'kim są ci żołnierze' (127 ברח ,עשוהי); ריאמ והז 'to jest Meir' (296 ברח ,עשוהי); ןבא יהוז תפשוכמ

? 'czy to jest zaczarowany kamień?' (63 סרחכ, דיפל). W stylu neutralnym występuje pisownia roz-łączna i zachowana jest spółgłoska א: תקולחמה אשונ אוה המ 'jaki jest temat sporu' (548 רופיס ,זוע); אוה הז לכ ערה רציה השעמ 'wszystko to jest dziełem złych skłonności' (111 םירופיס ,זזה).

W podanych tu przekładach polskich przeważnie nie oddano różnicy stylistycznej pomiędzy hebraj-skimi wariantami ortograficznymi książkowym i neutralnym. Oczywiście także w polskiej ortografii wy-stępują warianty starsze i bardziej współczesne pisowni pewnych wyrazów, wydaje się jednak, że np.

pisownia naygorszy nie byłaby wcale stylistycznym ekwiwalentem ortografii יהמ, jako że ortografia nay-gorszy pojawia się tylko w utworach stylizowanych na dawne teksty ze względu na treść, np. w przekła-dach Boya z literatury starofrancuskiej, natomiast hebrajskie warianty książkowe tu podane pojawiają się w tekstach dotyczących współczesności.

1. 2. Warianty hebrajskiego zaimka osobowego jako składnika wyrażenia przyimkowego

a. W stylu niedbałym zaimek 'wy' dopełnienia bliższego analitycznego ma inną formę (wyrównaną do reszty zaimków) niż w stylu starannym:

םכתוא שיכנ ונחנא 'my was ukąsimy' (190רדח ,ינועמש)

ןכתוא ץוקעי אל ינאש ורהזית קר 'uważajcie tylko, żebym was nie ukąsił' (373רדח ,ינועמש) – tu o niedbałości stylu świadczy nie tylko forma םכתוא, ale też forma ץוקעי ינא 'ukąszę' zamiast neutralnego ץוקעא, o któ-rej piszę w rozdz. 2, 3.3.b.

W stylu starannym brak wyrównania do reszty zaimków: םכתא תבזוע ינא 'zostawiam was' (54 הלכה ,עשוהי).

b. Z przyimkami ליבשב, לצא formy błędne zaimka 'oni' często pojawiają się w mowie ludzi niewykształco-nych i powstały one może pod wpływem formy zaimka םהל 'dla nich': םהליבשב 'dla nich' (43 רדח ,ינועמש), םהלצא 'u nich' (310רדח ,ינועמש), w stylu neutralnym םליבשב, םלצא. W zacytowanej tu powieści forma błędna została celowo przez pisarza wprowadzona jako cecha charakterystyczna mowy ludzi niewykształconych.

W polskim przekładzie nie można oddać niepoprawności oryginału formą wyrażenia przyimkowego dla nich, u nich, ale tłumacząc obszerniejszy fragment można wprowadzić do niego np. formy poszłem, bo wydaje się, że mają one w języku polskim podobny status, co w hebrajskim םהליבשב, םהלצא, które to for-my są przez opracowania poprawnościowe potępiane, ale występują często w mowie ludzi niewykształ-conych i są rejestrowane przez słowniki nienormatywne (np. Ben Amoc 1982: 60).

c. Zaimki osobowe z przyimkiem ןמ mają następujące warianty stylistyczne:

• Błędna forma zaimka 'od was', pojawiająca się w mowie ludzi niewykształconych wskutek wyrów-nania do zaimków w liczbie pojedynczej, i rejestrowana przez słowniki nienormatywne (Ben Amoc 1982:

221): םכממ שקיב אל דחא ףא 'nikt was nie prosił' (319 רדח ,ינועמש); ןכממ הפי רתוי הברה 'o wiele ładniejsza od

was' (86 בהאמה ,עשוהי), w stylu starannym brak wyrównania: טלס םכמ השענ ונח 'zrobimy z was sałatkę' נא (53 ומיח ,קוינק).

• Forma pauzalna, w stylu podniosłym: ריבסהל ךילע לבא , ָךֶּממ ןדקשו ןובנ ךתיוול־ןב 'twój towarzysz jest mądrzejszy i pilniejszy od ciebie, ale musisz wyjaśnić' (295 תוסח ,לאכימ) – jest to fragment wypowiedzi dyrektora szkoły wygłoszonej przez megafon, i forma pauzalna, faktycznie pojawiająca się tu w pauzie (przed przecinkiem) nadaje jej ton ironicznie podniosły. W stylu neutralnym byłoby �ְמִמ. Także w przy-padku innych przyimków zdarzają się sporadycznie formy pauzalne zaimków, nadające wypowiedzi ton podniosły: ?ךָלו יל ןיב המו 'a co ja mam z tobą wspólnego?' (152 ,1 תותלד ,זזה) – ךָל to dziś forma żeńska (neutralna stylistycznie), w tym zdaniu zaś to forma pauzalna męska. Formy pauzalne w hebrajszczyźnie biblijnej były stylistycznie neutralne, bo pojawiały się zawsze na końcu zdania czy jego części. We współczesnym hebrajskim, w tekstach stylistycznie neutralnych, w pauzie, a także wewnątrz zdania po-jawiają się formy, które w hebrajskim biblijnym pojawiały się tylko wewnątrz zdania, natomiast biblijne formy pauzalne pełnią dziś funkcję ozdobnika stylistycznego.

• Forma archaizująca w stylu książkowym: הנהמ תולודג דוע 'jeszcze większe od tamtych' (145 ישרוש ,גומלא), w stylu neutralnym forma standardowa: ןהמ תוצימאה 'śmielsze od nich' (94 סרחכ ,דיפל).

• Formy właściwe stylowi książkowemu, pochodzące z języka Miszny (Segal 1936: 164), dziś tylko z zaimkami 'on', 'ona': הנמיה םירוטפ 'są od niej wolni' (191 ישנא ,ףסוי רב); ונמיה האנ הנומת ןיא 'nie ma widoku odeń piękniejszego' (212 ישנא ,ףסוי רב). Formy stylistycznie neutralne to הנממ, ונממ. Przekład odeń oddaje styl książkowy oryginału.

d. Dwa przyimki przeważnie na polski tłumaczone jako z (+ narzędnik), tj. תא oraz םע, mają we współczesnym hebrajskim warianty stylistyczne, mianowicie w stylu neutralnym przestrzega się zasady, że jeśli składnikiem wyrażenia przyimkowego jest zaimek osobowy, to pojawia się przyimek תא, w pozo-stałych przypadkach przyimek םע:

רימע םעו ךתיא המו

? 'a co się dzieje z tobą i z Amirem?' (253 העברא ,ובנ) ךל ךליי אל קסעה

" ".

התיא , רפסה םע וא

?

" "

םהינש םע

" '– [...] ten interes ci nie wyjdzie. – Z nią, czy z książką? – Z oboj-giem' (88 ונפייז ,תימע רדפ ןור)

הלא םע רבדל ךירצ 'trzeba porozmawiać z tymi ludźmi' (284 חצר ,רוג) הה םע המ

או

? 'co się dzieje z tamtym?' (136 ןינת ,ןורבג)

W stylu książkowym zasada ta nie jest przestrzegana, tj. często pojawia się przyimek םע z zaimkiem oso-bowym (Glinert 2004: 498): תוירבה רתי םעכ ומע חחושל 'porozmawiać z nim jak z resztą ludzi' (118 ברח ,ףסוי רב).

Rzadziej, tylko w stylu archaizującym, pojawia się przyimek תא 'z' z rzeczownikiem:

םידליה תא וכלהתי הניבהו עבטה ךרדב 'będą postępować z dziećmi mądrze i zgodnie z naturą' (45 ישרוש ,גומלא), por. w stylu neutralnym: םישנא םע ךלהתמ אוה ךיא 'jak on postępuje z ludźmi' (181 םואתפ ,טיבש)

םהיתושנ תא ובכש םישנא 'ludzie spali ze swoimi żonami' (197 ימי ,רהזי), por. הלב םע בכוש וניא 'nie śpi z Belą' (77 בל ,םחש)

רעשב םיביוא תא ורבדי 'w bramie będą rozmawiać z wrogami' (86 ןומעפ ,זזה)^0F1, por. ץוביקה ישנא םע [...] רביד 'rozmawiał z kibucnikami' (529 רופיס ,זוע)

e. Jeśli w zdaniu z czasownikiem ruchu ukierunkowanego okolicznik wyraża punkt końcowy ruchu, to z rzeczownikiem możliwy jest zarówno przyimek לא, jak i przyimek ל- , bez różnicy znaczeniowej, nato-miast z zaimkiem osobowym możliwy jest tylko przyimek לא. W polskim przekładzie możliwy jest ten sam przyimek do zarówno z rzeczownikiem, jak i z zaimkiem:

ילא קניז 'przyskoczył do mnie' (145 לוגנרת ,רימע) קנזמ

[...]

תובהלה בל לא 'skaczący [...] do środka płomieni' (311 רופיס ,זוע) הלעתל קניז 'skoczył do rowu' (173 העברא ,ובנ)

W innych znaczeniach przyimek ל- , niewymienny z לא, pojawia się także z zaimkiem osobowym, np.

w zdaniach poniższych przyimek ten oznacza 'beneficjenta':

1 Cytat z Ps 127, 5.

םחלהמ תוסיפ ןהל יתקרז ינאו 'a ja rzucałam im kawałki chleba' (84 הנימה ,םולב-לטסק) בלכל התיפה תא קרוז ינא 'rzucam pitę psu' (159 בהאמה ,עשוהי)

Podane w 1.1 i 1.2 formy hebrajskiego zaimka osobowego to warianty stylistyczne, tj. w każdym kon-tekście składniowym można użyć któregokolwiek z wariantów, natomiast użycie podanych poniżej, w 1.3, wariantów polskiego zaimka osobowego jest uwarunkowane składniowo, tj. w pewnych kontek-stach możliwe są tylko formy dłuższe, w innych tylko formy krótsze.