Polski zaimek osobowy i jego hebrajskie odpowiedniki
8. Zaimek osobowy jako dopełnienie bliższe
8.2. Zalety dopełnienia analitycznego
Dopełnienie syntetyczne zanika we współczesnym hebrajskim nie tylko dlatego, że dodanie sufiksu dopełnieniowego powoduje często poważne zmiany formy czasownikowej, ale też dlatego, że dopełnienie syntetyczne podlega ograniczeniom, które nie dotyczą hebrajskiego dopełnienia analitycznego42 ani pol-skiego dopełnienia zaimkowego, które zawsze ma tę samą, analityczną formę. Można zauważyć, że zalety dopełnienia analitycznego, których nie ma dopełnienie syntetyczne, częściowo są te same, co zalety za-imka dzierżawczego analitycznego w porównaniu z zaimkiem dzierżawczym syntetycznym, np. możli-wość koordynacji i negacji.
a. Czasownik hebrajski może mieć dopełnienie bliższe analityczne w postaci szeregu zaimków oso-bowych połączonych spójnikiem. Również polski czasownik może mieć dopełnienie szeregowe, i jeśli dany zaimek ma formę dłuższą (np. ciebie) i krótszą (cię), to koordynacja wymaga formy dłuższej:
ו םתוא חינמ טושפ התא
רושימ ותוא לע קוידב ונתוא 'ty po prostu stawiasz ich i nas na dokładnie tej samej płasz-czyźnie' (143 בצמה ,זוע)
דחיב התואו ךתוא קונחל יל קשחתמ 'mam ochotę udusić ciebie i ją razem' (208 החונמ ,זוע) ךתואו יתוא ובילעה 'obrazili mnie i ciebie' (116הבצחמה ,רזע ןב)
ותוא סורהל ילכות אל ,
יתואו 'nie będziesz mogła zniszczyć ani jego, ani mnie' (68 םימואת ,יחרזאה) ןולמל ותוא וחלש
, התואו [...]
דעווה תבישיל 'posłano jego do hotelu, a ją [...] na posiedzenie komisji' (310 דע ,רימש) ונתוא אלו ךתוא אל שייבי אלש 'aby nie zawstydził ani ciebie, ani nas' (44 אוה ,רימש)
W stylu archaizującym zatem są konteksty, w których wymiennie można użyć dopełnienia syntetycznego lub analitycznego: וקיחרמ 'oddala go' (8 ןמלגיופ ,דגמ) lub יתוא הלכמ רעצה 'żal mnie niszczy' (7 ןמלגיופ ,דגמ), nato-miast w przypadku koordynacji nawet w stylu archaizującym możliwe jest w zasadzie tylko dopełnienie analityczne: ותואו [...] יתוא גיצה 'przedstawił mnie [...] i jego' (115 ןמלגיופ ,דגמ), ponieważ nie zdarza się, by pierwszy ze składników dopełnienia szeregowego miał formę syntetyczną, co teoretycznie jest możliwe:
ונתואו םחינמ i wyjątkowo jest spotykane, jeśli drugi składnik szeregu to rzeczownik, o czym dalej. Niewy-stępowanie wariantu ונתואו םחינמ wynika z faktu, że hebrajskie sufiksy (czasownikowe, rzeczownikowe, przyimkowe) nie mogą być koordynowane, chyba że powtórzony zostanie składnik, do którego są dołą-czone, co w przypadku dopełnienia analitycznego polega na powtórzeniu przyimka תא, natomiast w przy-padku dopełnienia syntetycznego polega to na powtórzeniu czasownika, na co przykłady podaję dalej.
Hebrajskie dopełnienie syntetyczne jest podobne do krótszych form polskiego zaimka (cię itd.), które też nie mogą być koordynowane, jednak różnica między nimi polega na tym, że w języku hebrajskim w stylu neutralnym można używać wyłącznie analitycznych form dopełnienia, natomiast nie jest możliwe uży-wanie w języku polskim wyłącznie dłuższych form zaimka osobowego, tj. np. zdanie Widziałem jego jest niepoprawne, jeśli formy dłuższej zaimka nie uzasadnia szczególny kontekst składniowy lub znaczeniowy.
b. Czasownik hebrajski może mieć dopełnienie analityczne w postaci szeregu złożonego z rzeczowni-ka i zaimrzeczowni-ka osobowego, i to samo możliwe jest w języku polskim, przy czym skoordynowany zaimek przybiera formę dłuższą, jeśli jest taka do wyboru:
התיה [...]
עולבל יתואו הינפ תא היח תא החירכמ 'zmuszała [...] Chaję, Fanię i mnie do połykania' (201 רופיס ,זוע) יתואו רתסא תא םירכוז 'pamiętają Esterę i mnie' (152 ןמור ,ולש)
ונתואו ך״נתה תא בהואה 'kochający Biblię i nas' (82 רתנפ ,זוע)
ותואו ימצע תא תמחיימ ינא 'podniecam siebie i jego' (57 םיכאלמ ,רנ ןב)
יתואו המצע תא גורהל הצור איה 'ona chce zabić siebie i mnie' (37 ישרוש ,גומלא)
W żadnym razie drugi, zaimkowy składnik takiego szeregu nie może przybrać formy sufiksu, wskutek oddalenia od czasownika.
42 Muchnik (1992) zastanawiając się nad powodami zaniku dopełnienia syntetycznego we współczesnym hebraj-skim bierze pod uwagę wyłącznie czynniki morfologiczne, tj. komplikację fleksji czasownika spowodowaną doda-niem sufiksu, nie zwracając uwagi na to, że pewnych znaczeń nie da się wyrazić, posługując się wyłącznie synte-tyczną formą dopełnienia, ani na to, że dopełnienie syntetyczne zmusza niekiedy do nieekonomicznych powtórzeń, o czym dalej.
c. Czasownik hebrajski może mieć dopełnienie analityczne w postaci szeregu złożonego z zaimka osobowego i rzeczownika, i to samo możliwe jest w języku polskim, w którym skoordynowany zaimek przybiera formę dłuższą:
יכמ ינא
ךלש יפואה תאו ךתוא הר 'znam ciebie i twój charakter' (264 בוחר ,ןייטשקא) עפשה לכ תאו ותוא שוטנל 'porzucić jego i cały dostatek' (49 םיכאלמ ,רנ ןב)
םירחא םיברו יחתפ תאו יתוא ורצע 'aresztowano mnie i Fatchiego, i wielu innych' (180 תוסח ,לאכימ) תאו ותוא הלעה
ובכר לע וינפוא 'załadował jego i jego rower na swój samochód' (103 תויקינקנ ,םחש)
Dla wyrażenia sensu 'ani x, ani y', oba dopełnienia analityczne mogą być poprzedzone negatorem: אל ומש תא אלו ותוא אל ורכז 'nie pamiętali ani jego, ani jego nazwiska' (16 םולח, רחש).
Wyjątkowo zdarza się, że pierwszy, zaimkowy składnik szeregu ma postać syntetyczną (por. Joüon, Muraoka 1996: 444), i wydaje się to we współczesnym utworze literackim aluzją do równie wyjątkowej w hebrajskim biblijnym koordynacji sufiksu z rzeczownikiem: תאזה ריעה תאו ךליצא 'uratuję ciebie i to mia-sto' (Iz 38, 6); ךתחפשמ תאו ךרכוז ינא 'pamiętam ciebie i twoją rodzinę' (87 תואיגב ,אלרוב). W wersji hebraj-skiej koordynacja sufiksu z rzeczownikiem jest odczuwana jako archaizm czy aluzja literacka, natomiast koordynowanie krótszej formy polskiego zaimka (cię) z rzeczownikiem byłoby zwykłym błędem. Czę-ściej, jeśli czasownik ma dopełnienie syntetyczne, w razie potrzeby dodania kolejnego dopełnienia, po-wtarza się pierwsze dopełnienie w postaci analitycznej. W ten sposób można nadać tekstowi walor archa-izmu (poprzez użycie dopełnienia syntetycznego), a zarazem skoordynować dopełnienie zaimkowe:
ךיראי תגד לכ תאו ךתוא הרבדמה ךיתשטנו 'wyrzucę cię na pustynię, ciebie i wszystkie ryby twych rzek' (Ez 29, 5) נמ
םחי ,
תוספוקה תאו םתוא 'odkłada je, je i puszki' (5 תחת ,רימש) ברח יפל םכי
–
םפט תאו םהישנ תאו םתוא 'wytnie ich mieczem – ich, ich żony i ich dzieci' (49 דע ,ינבואר) ינאנוש
,
שמשה תאו יתוא 'nienawidzi mnie, mnie oraz Słońca' (189 תשק) ויתצרעה
, המ לכ תאו ותוא
השעש 'uwielbiałem go, jego i wszystko, co robił' (109 ייח ,זומת) ךתחקל ואב
,
ךינב תאו ךתוא 'przyszli cię zabrać, ciebie i twoich synów' (22 ינש ,ןייד)
W podanych tu przekładach naśladuję składnię hebrajską, nie są one jednak pragmatycznie wierne wobec oryginału, bo w języku polskim wariant przyszli cię zabrać, ciebie i twoich synów nie jest archa-izującą parafrazą zdania przyszli zabrać ciebie i twoich synów.
Powtórzenie czasownika to inny sposób wyrażenia dopełnienia szeregowego sufiksami. W polskim przekładzie poniższych zdań czasownik nie powinien się powtarzać, bo mowa o jednej czynności:
ימע תא תיזבו ינתיזב התא 'ty obraziłeś mnie i (obraziłeś) mój naród' (11 תואיגב ,אלרוב) םדדועל
,
םתובהלתה תאו םנוגריא תא דדועל 'wspomóc ich, (wspomóc) ich organizację i zapał' (77 וידי ומב ,רימש) Parafraza z powtórzonym czasownikiem nie jest możliwa, gdy czynność z konieczności musi być wy-konywana na co najmniej dwóch obiektach: התואו ומצע תא [...] דחאל 'łączyć […] siebie i ją' (68 דע ,ינבואר), nie תוא דחאלו ומצע תא דחאלה 'łączyć siebie i łączyć ją', i wtedy użycie dopełnienia syntetycznego jest moż-liwe pod warunkiem zastąpienia spójnika ו- 'i' przyimkiem םע 'z': םזילאוד םע ורבחל רשפאש ,יתרכה םזילאוד ינאיסטרק 'dualizm świadomościowy, który można połączyć z dualizmem kartezjańskim' (54 םזילנויצר ,בירניו).
Jeśli hebrajski czasownik ma dwa dopełnienia bliższe różne znaczeniowo, to nie są one połączone spójni-kiem ו-, i jeśli pierwsze z nich to zaimek osobowy, może on mieć postać syntetyczną bądź analityczną:
ה תודוס תא ךדמלי
םלוע 'zapozna cię z tajemnicami świata' (34 ןמלגיופ ,דגמ)
תירבע הליפת וזיא ותוא דמלאש 'abym go nauczył jakiejś modlitwy hebrajskiej' (160 ןועגשה ,יריאמה)
Jeśli oba dopełnienia bliższe różne znaczeniowo, czyli niemożliwe do połączenia spójnikiem 'i', są wyrażo-ne zaimkiem osobowym, to przynajmniej jedno z nich musi być analityczwyrażo-ne, tj. czasownik nie może mieć dwóch dopełnień syntetycznych (nieskoordynowanych), co jest możliwe np. w arabskim (por. Joüon, Muraoka 1996: 444–445): ותוא ינארה 'pokazał mi go' (49 תרעס ,חרק), התוא ינדמיל 'nauczył mnie jej' (104 תונורכז ,טלוו) lub w stylu neutralnym dwa dopełnienia analityczne: ותוא ונתוא הדמיל 'uczyła nas go'42F43.
43 http://www.tzura.co.il/forum/display_printer_threads.asp?ForumID=2&TopicID=573.
Hebrajskie dopełnienie analityczne możliwością koordynacji dorównuje dopełnieniu bliższemu rzeczowni-kowemu, bo oczywiście dopełnienie rzeczownikowe może być skoordynowane, z powtórzeniem przyimka תא lub z jego elipsą, która w przypadku dopełnienia analitycznego zaimkowego nie jest możliwa:
הקדווה תאו קינקנה תאו םחלה תא ונאצוה 'wyciągnęliśmy chleb, kiełbasę i wódkę' ( רופיסה91 ) םהידיו םהילגר תא רתבמ אוה 'obcina im nogi i ręce' (10 תוסח ,לאכימ)
Hebrajskie dopełnienie bliższe analityczne możliwością koordynacji dorównuje dopełnieniu dalszemu, tj. z innymi przyimkami niż תא, zarówno zaimkowemu, jak i rzeczownikowemu, z tym, że w przypadku szeregu rzeczowników możliwa jest elipsa przyimka, niemożliwa w języku hebrajskim w przypadku sze-regu zaimków:
הרוחבהו ףשנה לא רזח אל 'nie wrócił na przyjęcie, ani do dziewczyny' (23 היפוטוא ,ףסוי רב) ינומילה יצעבו תיבב ןיחבהל
ם 'dostrzec dom i drzewa cytrynowe' (77 תשרפ ,זר) ונלו הל יופצ המ 'co czeka ją i nas' (86 ןמלגיופ ,דגמ)
d. Hebrajskie dopełnienie bliższe analityczne oraz polskie dopełnienie może być zanegowane. Zdanie z zanegowanym dopełnieniem ma inne znaczenie niż zdanie w całości zanegowane, tj. ze zdania z zane-gowanym dopełnieniem wynika, że prawdziwe jest zdanie z innym dopełnieniem, gdy zdanie w całości zanegowane takiej implikacji nie ma, co widać w tych spośród poniższych cytatów, w których eksplicyt-nie wyrażono to drugie dopełeksplicyt-nieeksplicyt-nie (por. rozdz. 4, 5). Polski zaimek osobowy jako dopełeksplicyt-nieeksplicyt-nie zanego-wane przybiera formę dłuższą: Po to, aby zanegować dopełnienie syntetyczne, trzeba zanegować całe zdanie, tj. tylko z kontekstu wynika wtedy, że negacja znaczeniowo odnosi się wyłącznie do dopełnienia: אבומש המ יתיאר קר. ויתיאר אל 'nie widziałem jej [= książki]. Tylko widziałem to, co cytowano' (חע בבוד ,רטכש), tj. תאקראלא ותוא אל יתיאר אבומש המ 'widziałem nie ją, lecz tylko to, co zacytowano'. Dopełnienie zaimkowe analityczne możliwością negacji dorównuje dopełnieniu bliższemu rzeczownikowemu: בותכל הצר הזה רופיסה תא אל 'nie tę historię chciał napisać' (36 השעמ ,דגמ) oraz dopełnieniu dalszemu zaimkowemu, które ma zawsze postać anali-tyczną: וניכיח ךל אל! 'nie na ciebie czekaliśmy!' (8 שש ,בוטרב).
e. Hebrajskie dopełnienie analityczne, oraz polskie dopełnienie, pozwala na elipsę czasownika do-myślnego na podstawie kontekstu poprzedzającego. W razie elipsy orzeczenia polski zaimek przybiera formę dłuższą: W stylu archaizującym elipsa czasownika wymaga przejścia z dopełnienia syntetycznego na anali-tyczne: ונתוא ומכ םזיגרהו םביאדה 'martwiła ich i złościła tak, jak nas' (199 תואיגב ,אלרוב). Dopełnienie synte-tyczne wymaga powtórzenia czasownika: ינובהא ,יאדו ,םהו םבהוא יתייה ינא 'ja ich kochałem, i oni,
oczywi-ście, mnie kochali' (22 ילב ,אלרוב). Dopełnienie analityczne zaimkowe umożliwia elipsę czasownika tak samo, jak dopełnienie rzeczownikowe: הרקתה תא אוהו תוריקה תא ותשיא ,אוהו ותשיא ,דחיב ותוא םיעבוצ ויה םה 'pomalowaliby go razem, jego żona i on, jego żona ściany a on sufit' (214 רדח ,ינועמש).
f. Hebrajskie dopełnienie rzeczownikowe oraz analityczne zaimkowe może być określone preponowa-nymi partykułami םג, קר itp. lub postponowanym zaimkiem ומצע. Również polskie dopełnienie zaimkowe może być określone partykułami czy przymiotnikiem sam, i w obu wypadkach zaimek pojawia się w formie dłuższej:
וישעמ ךא [...]
םיניצקה ןיבש תוער יכה תויחה תא ףא קוחצ ידיל םיאיבמ ויה 'jego czyny [...] doprowadzały do śmie-chu nawet najgorsze bestie spośród oficerów' (89 ןועגשה ,יריאמה)
יתוא םגו התוא םג וגרהי 'zabiją zarówno ją, jak i mnie' (65 סרחכ ,דיפל) תצק יתוא עיגרמ ףוטילה
,
ותוא םגו 'głaskanie uspokaja mnie trochę, i także jego' (12 ייח ,ולש) ןובשחב יתוא םג ואיבה אנא 'proszę, weźcie także mnie pod uwagę' (290 החונמ ,זוע)
קוחצ ידיל םתוא ףא איבהו ומצעב קחצ 'sam się śmiał i doprowadził także ich do śmiechu' (179 אוה ,רימש) ךתוא וליפא דיחפמ ךלש חוכה 'twoja siła przeraża nawet ciebie' (8 תבהא ,קוינק)
ךתוא קר הקיחצמ 'rozśmiesza tylko ciebie' (141 לגנינ ,רחש) הי רשפא םתוא תוחפל
ץלחל הי 'przynajmniej je będzie można uratować' (170 הלכה ,עשוהי) ךמצע ךתוא ךל ראת 'wyobraź sobie siebie samego' (302 אוה ,רימש)
ומצע ותוא שמישש 'który jemu samemu służył' (27 הלכה ,עשוהי) ותוא
,
הארת אל ומצע ותוא 'jego, jego samego nie zobaczysz' (14 אוה ,רימש)
ימצע יתוא םסרכל היוה התוא הפיסומ המכ 'do jakiego stopnia mnie samego nadal dręczy ta rzecz' (194 יאדבה ,בוטרב) Określenie dopełnienia syntetycznego preponowanymi partykułami wymaga powtórzenia sufiksu do-pełnieniowego w postaci zaimka osobowego niezależnego (w stylu archaizującym43F44) lub w postaci dopeł-nienia analitycznego (w stylu książkowym wolnym od archaizacji):
ינא םג ינכרב 'pobłogosław także mnie' (Rdz 27, 34)
לוכאל ינא םג ינחינה 'pozwól również i mnie jeść' (40 םירופיס ,קילאיב) םג ינחקת אל
־
ינא 'nie weźmiesz także mnie' (156 תומש ,ינבואר) ותוא םג והיקשת 'napój także jego' (25 ,2 ירופיס ,רהנש)
םתוא םג םוזריז 'ponaglano także ich' (136 דע ,ינבואר) ותוא םג והובחס 'pociągnęli także jego' (14 ןועגשה ,יריאמה) םתוא םג םסייגל 'zwerbować także ich' (91 תואיגב, אלרוב)
Przekład naśladujący składnię hebrajską: 'napój go, także jego' nie byłby pragmatycznie wierny, bo nie jest to archaizująca parafraza zdania 'napój także jego'. Określenie sufiksu dopełnieniowego zaimkiem ומצע wymaga jego powtórzenia w postaci dopełnienia analitycznego: ומצע ותוא ופרצל 'przyłączyć je samo' (6 ךרכ ,תפוסא ,טכיודלוג).
Powtórzenie zaimka typu ינא םג ינחינה 'pozwól również i mnie' to tylko szczególny przypadek anafory odnoszącej się do rzeczownika (w tym szczególnym przypadku zaimka) określonego partykułą םג lub ףא, gdy partykuła następuje po wyrazie określanym. Otóż normalny szyk tych partykuł w stylu starannym jest preponowany, i mogą one określać wszelkie składniki zdania (w zdaniach poniżej są one określeniami podmiotu, dopełnienia, orzeczenia):
םינוא־לדח היה גרברפוק ףא 'także Kuperberg był bezsilny' (106 בל ,םחש)
ונלש ומכ םלוע אוה הזה ץצחה םג וליאכ 'jakby także to ziarnko żwiru było światem takim jak nasz' (282 רופיס ,זוע) יל םג העיצמ אל תא המל
? 'dlaczego nie proponujesz także i mnie [tylko sama jesz cukierki]?' (30 הבהא ,ןמגרב) טעמ קחצ םגו ץלואמ ךויח ךייח ראזצ 'Cezar uśmiechnął się z przymusem, a także trochę się roześmiał' (108 ןורכז ,יאתבש) תומייוסמ רתי־תויוכזמ הנהנ ףא ינא 'nawet cieszę się pewnymi przywilejami' (7 םיבתכמ ,סטיול)
44 Paralelna konstrukcja arabska jest w tym języku neutralna stylistycznie, por. przykład Górskiej (2000: 274, nr 891), w którym partykuły co prawda nie ma, ale dopełnienie jest skontrastowane, dlatego pojawia się także w formie zaimka niezależnego.
Jeśli partykuła jest określeniem podmiotu rzeczownikowego, to w stylu książkowym może ona znaj-dować się po rzeczowniku, ale wtedy po niej następuje zaimek osobowy anaforycznie odnoszący się do podmiotu rzeczownikowego: wyrażającego datum, czyli tu od podmiotu, a nie od partykuły, od której zaczyna się wariant neutralny tych zdań, czyli taki, w którym partykuła znajduje się przed określanym rzeczownikiem (jak w cytacie powyżej: םינוא־לדח היה גרברפוק ףא). Za tym, że nie jest to jednak ekstrapozycja, a jedynie konstrukcja spe-cyficzna dla partykuł םג i ףא, przemawia fakt, że występuje ona też w kontekstach, w których nie może być interpretowana jako ekstrapozycja, bo składnik rzekomo ekstraponowany, czyli zaimek osobowy w formie niezależnej, nie znajduje się ani przed całym zdaniem, ani też po nim, a taki jest właśnie szyk części ekstraponowanej: תבש־תנשל אוה ףא ותאצב ותוא ול הניפןו 'zwolnił mu go, także udając się na roczny urlop' (12 עסמ ,דגמ). Widać więc, że konstrukcja ta to nie ekstrapozycja, lecz sposób określenia zasadniczo preponowaną partykułą składnika zdania, który znajduje się wyjątkowo przed partykułą, co niekiedy jest możliwe do uniknięcia poprzez zmianę szyku (książkowemu אוה םג קילורש odpowiada wtedy neutralne םג קילורש), a niekiedy nie, jak w przypadku sufiksu dopełnieniowego czasownika bądź sufiksu wyrażającego agensa gerundium (jak w אוה ףא ותאצב).
W przeciwieństwie do przydawek w formie partykuł, przydawka imiesłowowa lub przymiotnikowa może określać zarówno dopełnienie analityczne, jak i syntetyczne, a w języku polskim także krótszą for-mę zaimka. Powodem tej różnicy jest fakt, że przydawki partykułowe 'tylko/także' po pierwsze, wyrażają kontrast, po drugie, są preponowane, gdy przydawka imiesłowowa nie wyraża kontrastu i jest postpono-wana: הניצה ,הזחה שולח ,ותוא הזחא 'złapało go, słabego na piersi, przeziębienie' (43םילוגה ,ןוראב); ינא המכ
םאנוש ,
הבושתב םירזוחה 'jak nienawidzę ich, nawracających się' (136 שיאה ,רנ ןב).
g. Hebrajskie dopełnienie bliższe rzeczownikowe, oraz zaimkowe analityczne wyrażające datum lub skontrastowane, może być przesunięte na miejsce przed orzeczeniem (por. Joüon, Muraoka 1996: 444).
Również polskie dopełnienie zaimkowe, skontrastowane lub wyrażające datum, może znajdować się przed orzeczeniem, zawsze w formie dłuższej (por. Pisarkowa 1969: 78):
הדגא ץפנל המל
םוקנל קר ןיינע ותוא 'moim problemem było to, jak zdobyć pieniądze. Jego inte-resowała tylko zemsta' (173 בוחר ,ןייטשקא)
רתוי הברה ענכשל השק ןושלקה תא 'jego przekonałem. Widły przekonać jest znacznie trudniej' (129 בוחר ,ןייטשקא)
45 Bar (1995: 18.23) interpretuje takie zdania jako ekstrapozycję podmiotu.
םידידיו םירוה םתוא רקבל םיאבש םידלי שי
בהוא יכה אוה יתוא יכ 'przyszedł to powiedzieć akurat mnie. Bo mnie najbardziej lubi' (36 יעוגעג ,תרק)
Dopełnienie zaimkowe znajdujące się przed orzeczeniem bywa często określone partykułami 'także', 'tylko', gdyż partykuły te wyrażają kontrast:
הנימזה ותוא ףאו 'również jego zaprosiła' (55 לגנינ ,רחש) ךרבי יתוא םג 'także mnie pobłogosławi' (302 בוחר ,ןייטשקא) בהוא ךתוא קר 'tylko ciebie będę kochać' (26 םירגוס ,ריצק)
ןיבמל יתבשח אקווד ךתוא 'akurat ciebie uważałem za osobę rozumiejącą' (101 דע ,ינבואר)
Jeśli dopełnienie syntetyczne wyraża datum lub jest skontrastowane, przesunięcie go przed orzeczenie wymaga ekstrapozycji, której funkcjonalnym odpowiednikiem polskim jest szyk preponowany dopełnie-nia: תונותא לע ונוביכרה– ונא 'nas posadzono na oślice' (21 ילב ,אלרוב).
Jak wynika z podanych w punktach a–g przykładów, w języku hebrajskim wyrażenie kontrastu wy-maga bądź to nadania dopełnieniu formy analitycznej, bądź to powtórzenia dopełnienia syntetycznego w formie analitycznej. Z tego powodu w stylu archaizującym samo przejście z formy syntetycznej na analityczną, przy zachowaniu szyku i w braku przydawek dopełnienia, może wyrażać kontrast: יאדו ראימ
וריכמ
(188 תומש ,ינבואר) – tu dodatkowo wyrażono kontrast rozstrzeloną czcionką, co jest zbyteczne w polskim przekładzie dzięki istnieniu formy dłuższej zaimka.
h. Jeżeli ten sam zaimek osobowy jest dopełnieniem bliższym kilku zdań współrzędnie złożonych lub grup bezokolicznikowych współrzędnie złożonych o tym samym podmiocie, to może zostać pominięty przy części z nich, jeśli ma postać analityczną. Elipsa dopełnienia jest też możliwa w języku polskim.
W obu językach elipsa dopełnienia następuje, gdy współrzędnie złożone orzeczenia oznaczają etapy pew-nej akcji, czynności podobne, odwrotne (por. Piela 2011b: 127–132) lub przeciwstawne. W języku he-brajskim częściej następuje elipsa dopełnienia zaimkowego analitycznego pierwszego orzeczenia czy bezokolicznika, zwłaszcza gdy czasowniki następują bezpośrednio jeden po drugim, tj. nie ma między nimi np. okoliczników. Wydaje się, że w języku polskim częściej następuje elipsa dopełnienia zaimko-wego drugiego orzeczenia, zatem w przekładzie stylistycznie ekwiwalentnym to pierwsze orzeczenie ma dopełnienie zaimkowe: dlatego, że wcześniej nastąpiła elipsa dopełnienia czasownika שביימ.
םתוא תוקשהלו ליכאהל ונכשמה 'dalej ich karmiliśmy i poiliśmy' (163 םיחכונ ,ןמסורג) ותוא תררועמו האלממ '[nadzieja] napełnia go i pobudza' (18 םיכאלמ ,רנ ןב)
• czynności podobne:
התוא קשנלו ףטלל ליחתמ 'zaczyna ją głaskać i całować' (21 הלכה ,עשוהי)
ךתוא דבכלו ריכהל יתדמל 'nauczyłem się znać cię i szanować' (148 םירולדגמ ,ריצק) וה
התוא עשעשלו עיתפהל לדח אל א 'nie przestawał jej zaskakiwać i bawić' (215 ןמור ,ולש) ותוא הכיבהו ההימתה 'zdumiała go i zmieszała' (71 ינש ,ןייד)
ותוא הכדכדו האילפה תאזה הרושה 'ta linijka zdziwiła go i przygnębiła' (10 םיכאלמ ,רנ ןב) ןתוא עומשל אלו תוארל אל 'nie widzieć ich i nie słyszeć' (307 בוחר ,ןייטשקא)
םתוא לטבמו דמגמ 'pomniejsza je i unieważnia' (151 רפס ,ןמסורג)
םתוא תונעלו ליפשהל םילוכי 'mogą ich poniżać i dręczyć' (81 תובנגתה ,זנק)
דוע ותוא רכינו קיחריה 'oddaliła go i uczyniła jeszcze bardziej obcym' (100 תיטנדוטס ,ץירק) ותוא ורקינו וכשנו וטרש 'drapały go, gryzły i kąsały' (119קימומ ,ןמסורג)
• czynności odwrotne lub przeciwstawne:
תופילח התוא ףוחדלו ךושמל התסינ 'próbowała je na przemian ciągnąć i pchać' (59 תיטנדוטס ,ץירק)
W języku polskim elipsa dopełnienia drugiego czasownika następuje także wtedy, gdy możliwy jest przekład hebrajskiego zaimka osobowego na zaimek zwrotny45F46: ןתוא קבחלו ףטלל םהל וחינה 'pozwalały im głaskać się/je i przytulać' (120 ןורכז ,יאתבש). Hebrajskie dopełnienie zwrotne, tj. zaimek ומצע, podobnie jak dopełnienie analityczne w formie zaimka osobowego, ulega elipsie w pierwszym zdaniu, w polskim przekładzie elipsa następuje raczej w drugim zdaniu: המצע תמצמצמו תענצמ 'ukrywając się i ograniczając' (193 אוה ,רימש); צע תא קחמו שטשיטומ 'zacierał siebie i wymazywał' (17 םולח ,רחש).
W języku hebrajskim dopełnienie analityczne w formie zaimka osobowego ulega elipsie w taki sam sposób, jak dopełnienie rzeczownikowe lub dopełnienie w formie zaimka zwrotnego, tj. także w przypad-ku dopełnienia rzeczownikowego przeważnie następuje elipsa dopełnienia pierwszego czasownika.
W przypadku rzeczownika także w języku polskim częściej następuje elipsa dopełnienia pierwszego cza-sownika, czyli inaczej niż w przypadku zaimka osobowego lub zwrotnego:
• etapy czynności:
ויתורדגה תא ןקיתו חסינ 'formułował i poprawiał swe definicje' (107 דע ,ינבואר)
תוריינה לכ תא םשמ איצונו חקינ 'weźmiemy i wyniesiemy stamtąd wszystkie papiery' (105 דע ,ינבואר)
• czynności podobne:
ויבא תא ץירעהו בהא 'kochał i uwielbiał jego ojca' (72 ןורכז ,יאתבש)
ןטקה ףוגה תא היתועורזב הפטעו הקביח איה 'utuliła i otoczyła ramionami małe ciałko' (61 והשימ ,ןמסורג)
• czynności odwrotne:
תונמתעתהה דעו תא רוכמיו הנקי אוה 'on kupi i sprzeda Komitet Sturczenia' (81 דע ,ינבואר) א הביכו קילדה אוה
למשחה ת 'on włączał i wyłączał prąd' (113 ןועגשה ,יריאמה) רגוסו חתופ
[...]
תונולחה תא 'otwierającego i zamykającego okna' (108 תוצונ ,ראב)
W zdaniach powyższych niemożliwa jest ani w polskim, ani w hebrajskim katafora zaimkowa, bo została-by ona odniesiona do innego rzeczownika niż ten, który jest dopełnieniem następnego zdania ( םתוא חתופ אוה תונולחה תא רגוסו 'otwiera je i zamyka okna'). Możliwa jest za to anafora dopełnienia rzeczownikowego, która w obu językach jest stylistycznie neutralna, w przeciwieństwie do nacechowanego stylistycznie powtó-rzenia hebrajskiego dopełnienia analitycznego i polskiego dopełnienia zaimkowego: ץירעהו שב תא בהא אוה ותוא 'kochał Besza i uwielbiał go' (72 ןורכז ,יאתבש).
W języku hebrajskim rzadziej następuje elipsa dopełnienia analitycznego drugiego czasownika, co jest z kolei normą w języku polskim:
לתחלו ותוא ץוחרל 'myć je i przewijać' (105 םירולדגמ ,ריצק)
חנקמו םתוא ריסמ אוה 'zdejmuje je i wyciera' (104 םירופיסה לכ ,עשוהי)
לדשלו התוא ענכשל הסינ 'próbował przekonać ją i namówić' (76 ןורכז ,יאתבש) ותוא רענל השק
, בבוסל ,
לטלטל 'trudno jest je poruszyć, obrócić, wstrząsnąć' (119 םירולדגמ ,ריצק) יתאצמ אלו ךתוא יתשפיח 'szukałem cię, ale nie znalazłem' (137 השא ,ןפג)
בוש סינכהלו ותוא איצוהל לק המכ 'jak łatwo jest wyciągnąć go i włożyć z powrotem' (324 בוחר ,ןייטשקא)
46 O tego typu wymienności zaimka zwrotnego i osobowego w języku polskim por. Piela 2012: 176–177.
וריזחה אל םעפ ףאו ותוא וחקל 'wzięli go i nigdy nie zwrócili' (24 יעוגעג ,תרק)
Powtórzenie dopełnienia zaimkowego analitycznego mimo tego, że orzeczenia współrzędnie złożone następują jedno po drugim i jedyne, co znajduje się między nimi, to właśnie dopełnienie i spójnik, jest w języku hebrajskim nacechowane stylistycznie, tak jak i w polskim, i jest spotykane w zdaniach wyraża-jących znaczenie emotywne, pozytywne bądź negatywne:
תוומל ותוא ונדו ותוא וניעו ותוא וספת 'złapali go, torturowali go i skazali go na śmierć' (10 םירולדגמ ,ריצק) ותוא תוועלו ותוא סונאל 'gwałcić ją i zniekształcać ją' (43 ןורכז ,יאתבש)
יתוא הקשינו יתוא הפטילו יתוא הקביח אמא 'mama przytuliła mnie, i głaskała mnie, i całowała mnie' (39 ישרוש ,גומלא) נקביח
ותוא ונקשינו ותוא ו 'przytuliliśmy go i ucałowaliśmy go' (182 תסרוכ ,ןפג) יתוא םתיתיפו יתוא םתשייב 'zawstydziliście mnie i zwiedliście mnie' (236 סרחכ ,דיפל)
Innym czynnikiem, który może powodować powtórzenie dopełnienia analitycznego, jest znaczenie 'czyn-ności następujących po sobie, odległych w czasie': התוא ריזחהו התוא לביק 'przyjął ją [= pożyczkę] i spłacił ją' (60 ידלי ,רימש). W podanych wyżej zdaniach, w których dopełnienie uległo elipsie, mowa o czynno-ściach podobnych (np. 'głaskać i całować'), odwrotnych ('pchać i ciągnąć', 'wyciągać i wkładać') lub sta-nowiących etapy pewnej akcji ('zabrać i odwieźć z powrotem'). Gdy brak tego rodzaju związków znacze-niowych pomiędzy orzeczeniami, w obu językach nie następuje elipsa dopełnienia: ףטללוהתוא ןיבהל הל יתחטבה התוא 'obiecałem jej rozumieć ją i głaskać ją' (270 בוחר ,ןייטשקא), nie התוא ףטללו ןיבהל 'rozumieć i głaskać ją'.
Zaimek będący dopełnieniem w obu językach (w hebrajskim także w formie analitycznej) raczej po-wtarza się, gdy między orzeczeniami znajdują się inne składniki któregoś ze zdań, mimo że ciąg czynno-ści należy do kategorii znaczeniowych sprzyjających elipsie, które podałem wyżej:
ותוא יתאבחהו דחוימב ותוא יתפטע 'oprawiłem ją w specjalny sposób i schowałem ją' (65 לגנינ ,רחש) חב יתוא ורסא םה
םילב ,
ךושח ףתרמל יתוא וקרזו 'związali mnie sznurami i wrzucili mnie do ciemnej piwnicy' (66 םימואת ,יחרזאה)
התוא ארקו לארשימ התוא חקל 'wziął ją od Izraela i przeczytał ją' (200 ןורכז ,יאתבש)
תורבקה־תיבמ ותוא וריבעהו ורבקמ םימי עובשכ ינפל ותוא ואיצוה 'wydobyto go z grobu około dwa tygodnie wcze-śniej i przeniesiono go z cmentarza' (162 ןורכז ,יאתבש)
Elipsa dopełnienia analitycznego, a także polskiego dopełnienia zaimkowego, nie następuje, jeśli orzeczenia nie tworzą szeregu, tj. zdania są podrzędnie złożone:
םתוא אצומ יתייה ול ,
ולש הנמשה ןטבב םתוא עקות יתייה 'gdybym je znalazł, wbiłbym mu je w jego tłusty brzuch' (274 בוחר ,ןייטשקא)
םש יתוא ואצמיש דחפ בורמ ,
יתוא וררחיש 'z wielkiego strachu, że znajdą mnie tam, wypuszczono mnie' (243 בוחר ,ןייטשקא)
וא אנש אוה
התוא אשנש םוימ הת 'nienawidził jej od dnia, kiedy ją pojął za żonę' (52 ןורכז ,יאתבש) ותוא ריכת איה םא
,
ותוא בהאת רבכ איה 'jeśli ona go pozna, to już będzie go kochać' (57 םיחכונ ,ןמסורג)
Hebrajskie dopełnienie syntetyczne zwykle jest powtarzane z kolejnymi, współrzędnie złożonymi orzeczeniami, może przez analogię do zaimka dzierżawczego syntetycznego określającego szereg rze-czowników. W polskim przekładzie stylistycznie wiernym brak powtórzeń, tj. dopełnienie ma tylko pierwszy czasownik, bo powtórzenia takie nie należą do cech stylu archaizującego w języku polskim, a zdania mówią o etapach jednej czynności, o czynnościach podobnych, odwrotnych lub przeciwstaw-nych:
• etapy czynności:
החתופו המירמ 'podnosi ją [= kopertę] i otwiera' (18 םימואת ,יחרזאה) הורסא
והואיבהו ו 'związano go i przyprowadzono' (110 תומש ,ינבואר)
םניקתהלו העוצקמב םקילחהלו םרסנל םיכסה 'zgodził się je pociąć, wygładzić heblem i przymocować' (37 ךרדב ,ףסוי רב)
םניקתהלו העוצקמב םקילחהלו םרסנל םיכסה 'zgodził się je pociąć, wygładzić heblem i przymocować' (37 ךרדב ,ףסוי רב)