Polski zaimek osobowy i jego hebrajskie odpowiedniki
1. Formy zaimka osobowego
3.5. Zaimek osobowy jako podmiot hebrajskiego zdania czasownikowego w czasie teraźniejszym We współczesnym hebrajskim zdanie czasownikowe w czasie teraźniejszym składa się z podmiotu
ףיסוא ינא זוחא האמ 'może dodam [...] ja na 100% dodam' (5 ללוכ ,רנפה) – zatem forma wyrażająca niepewność bez podmiotu zaimkowego, a forma wyrażająca stanowczą decyzję z podmiotem zaimkowym.
ותא רבדא אל ינא הלמ ףא 'ja przenigdy nie zamienię z nim ani słowa' (262 החונמ ,זוע)
3.5. Zaimek osobowy jako podmiot hebrajskiego zdania czasownikowego w czasie teraźniejszym We współczesnym hebrajskim zdanie czasownikowe w czasie teraźniejszym składa się z podmiotu za-imkowego, bądź rzeczownikowego, i z imiesłowu czynnego, gramatycznie nieokreślonego, zgodnego co do liczby i rodzaju z podmiotem. Ponieważ imiesłów nie wyraża kategorii osoby, leksem zaimkowy w funkcji podmiotu przeważnie pojawia się, gdy w analogicznych zdaniach w czasie przeszłym lub przy-szłym leksem zaimkowy nie pojawia się (bo nie jest skontrastowany czy zanegowany), a kategorię osoby wyraża w nich finitywna forma orzeczenia. Polskie orzeczenie czasownikowe zawsze wyraża kategorię osoby, dlatego w zdaniu polskim leksem zaimkowy 1 lub 2. osoby pojawia się tylko w szczególnych oko-licznościach, które już omówiłem.
3.5.1. Szyk hebrajskiego zaimka będącego podmiotem względem imiesłowu
Jeśli na początku zdania znajduje się składnik (w tym także zdanie podrzędne) inny niż podmiot, np.
z tego powodu, że składnik ten wyraża datum, to w stylu starannym następuje inwersja podmiotu rze-czownikowego i orzeczenia, nie tylko w czasie teraźniejszym. W stylu neutralnym nie ma inwersji pod-miotu rzeczownikowego (Glinert 2004: 416–417):
• styl staranny (inwersja podmiotu rzeczownikowego i orzeczenia):
חבטמו םירדח ינש ובו
• styl neutralny (podmiot rzeczownikowy znajduje się przed orzeczeniem):
ןורחאה ןמזב
Natomiast inwersja podmiotu zaimkowego w czasie teraźniejszym zwykle nie następuje na skutek rozpoczęcia zdania składnikiem innym niż podmiot nawet w stylu starannym (Glinert 2004: 417):
ששחה תורמל
Inwersja podmiotu zaimkowego w czasie teraźniejszym wskutek pojawienia się na początku zdania składnika innego niż podmiot jest cechą stylu książkowego (Glinert 2004: 417, nr 3), czego nie oddają poniższe przekłady, bo w nich podmiot zaimkowy nie pojawia się:
וירויצב עקוש אוהשכ ,
לכה אוה חכוש 'gdy on pogrąża się w swych rysunkach, zapomina o wszystkim' (18 רעשה ,ץלמ) תונלטבה תא בטיה ינא הריכמ הזמ ץוח 'poza tym znam bardzo dobrze to próżniactwo' (28 םוי ,רחש)
W stylu książkowym inwersja podmiotu rzeczownikowego (w dowolnym czasie) i zaimkowego (w czasie teraźniejszym) może nastąpić nawet wtedy, gdy w jej braku zdanie rozpoczynałoby się podmio-tem, jak w zdaniach poniżej. Podmiot zaimkowy nie jest w tych zdaniach skontrastowany, zatem leksem zaimkowy nie pojawia się w polskim przekładzie:
המורפ התייצ 'posłuchała Fruma' (144 רעשה ,ץלמ); ןיכסב אוה רייצמ 'rysuje nożem' (16 ןבא ,םחש); אוה בהוא בישקהל 'lubi słuchać' (15 ןבא ,םחש); הז רוביג שיא יל רמא המ תא תעדוי? 'wiesz, co powiedział mi ten bohater?' (11 םוי ,רחש); התא ךלוה? 'idziesz?' (17רעשה ,ץלמ); ינא ןיבמ 'rozumiem' (120רעשה ,ץלמ); םתוא תא תבהוא 'ko-chasz ich' (145רעשה ,ץלמ); םולחל התא הצור 'chcesz marzyć' (28 םוי ,רחש), ינא הצור 'chcę' (86 אוה ,רימש); יכמ ר םכתא ינא 'znam was' (23 ןבא ,םחש); םתא םיאור 'widzicie' (17 לעב ,אלרוב).
W stylu neutralnym podmiot znajduje się przed orzeczeniem: ךליל תא ינממ חקל השמ 'Mojżesz wziął ode mnie Lilkę' (57 העברא ,ובנ); ךילא ןנחתמ ינא 'błagam cię' (376 הלכה ,עשוהי). Wydaje się, że także w języku polskim szyk Posłuchała Fruma jest książkowy, natomiast szyk Mojżesz wziął jest neutralny. Nie można natomiast szykiem oddać książkowości czy neutralności stylu w przekładzie zdań z podmiotem w 1. lub 2. osobie: תא תעדוי 'wiesz', ךילא ןנחתמ ינ 'błagam cię', bo w zdaniu polskim podmiot zaimkowy, jako nie-א skontrastowany, nie pojawia się. Gdy podmiot zaimkowy jest w 3. osobie, w polskim przekładzie może pojawić się zaimek osobowy, i dla oddania książkowości stylu zdania oryginalnego polski zaimek też może znajdować się po orzeczeniu: ןיכסב אוה רייצמ 'rysuje on nożem' (16 ןבא ,םחש).
3.5.2. Podmiot zaimkowy nieskontrastowany a. Zdania podrzędnie złożone
Imiesłów czynny nie wyraża kategorii osoby, a jedynie kategorię liczby i rodzaju, dlatego zaimek oso-bowy jako podmiot pojawia się w zdaniu hebrajskim, którego orzeczenie to imiesłów czynny, nawet wte-dy, gdy podmiot ten nie jest skontrastowany i można się go domyślić na podstawie kontekstu poprzedza-jącego (por. Borer 1986), bo w zdaniu dopełnieniowym, okolicznikowym lub względnym podmiot jest ten sam, co w zdaniu głównym. W polskim przekładzie brak wtedy podmiotu zaimkowego:
תאז לכ השוע ינאש רובס ינא 'sądzę, że robię to wszystko' (19 ןטרס ,ץירק) עדוי ינאש רמוא ינא םא
,
עדוי ינא 'jeśli mówię, że wiem, to wiem' (21 ץנייה ,דגמ) וישכע םהב רכזנ ינאשכ
, הלילב רע בכוש ינאש תועשב ,
קימסמ ינא 'gdy je sobie przypominam teraz, w czasie, gdy
leżę w nocy i nie śpię, czerwienię się' (94 םיצע לע ,דגמ) ןותע ןויכרא תא ןימזמ ינא
"
דיגמה "
עיגמ ינאש דע וב ףדפדמו
ןוילגל 'zamawiam numery archiwalne gazety Hamagid
i kartkuję je, aż docieram do numeru' (20 ימ ,שולש) – elipsa podmiotu zaimkowego ףדפדמ 'kartkuję' jest możliwa, bo zdanie jest współrzędnie złożone.
השוע אוהש המ לכ ,
לודג שער לוקב השוע אוה 'wszystko, co robi, robi z wielkim hałasem' (36 ןורחא ,ילאירא) Gdy zdanie okolicznikowe wyraża czynność jednoczesną z przeszłą czynnością, w polskim przekła-dzie treść zdania okolicznikowego wyraża grupa imiesłowu przysłówkowego współczesnego: יתמסריכ
ב ןנובתמ ינאשכ הדימעב
שא 'gryzłem na stojąco, patrząc w ogień' (22 רדח ,סלב); סעול אוהשכ רזח 'wrócił żując' (81 תוסח ,לאכימ).
Jeśli podmiot zdania w 3. osobie, w czasie teraźniejszym, jest inny niż w zdaniu poprzedzającym, można eksplicytnie to wyrazić zaimkiem wskazującym i to samo w przekładzie polskim: ומוגמג ךותמ ןיבה תעד־תווח ונממ שקבמ הלהש אורק־אלה חרואה לש 'zrozumiał z jąkliwej mowy nieproszonego gościa, że ten prosi go o opinię' (14 גדה ,ףסוי רב). Użycie zaimka osobowego powoduje, że w języku hebrajskim zmiana pod-miotu w 3. osobie jest domyślna. Podmiot zaimkowy w polskim przekładzie oznacza, że zdanie poprze-dzające ma podmiot o innym odniesieniu: םימיה תא הנומ אוה יכ עדוי וניא יבור 'Rubi nie wie, że on/tamten liczy dni' (107 ץנייה ,דגמ).
Rzadko w języku hebrajskim następuje elipsa podmiotu zaimkowego w zdaniu podrzędnym w czasie teraźniejszym, bo w zdaniu głównym, także w czasie teraźniejszym, podmiot jest ten sam16:
עדוי אוה ןיא ,
הזב וא הזב הצור םא 'on nie wie, czy chce tego, czy tego' (242 דע ,ינבואר) םמצע תא םיחבשמ
םירבד םישדחמש 'chlubią się, że mówią coś nowego' (54 רחבמ ,רדנלדירפ)
גתמ לא עיגמש דע הכשחב ששגמ ינא 'macam w ciemności, aż natrafiam na kontakt' (24 םואתפ ,טיבש)
W zdaniu תעמושש המ תא לבקל תוננוכ ןיידע הב ןיא 'nie ma w niej nadal gotowości, aby przyjąć to, co sły-szy' (117 אוה ,רימש) nastąpiła elipsa podmiotu zaimkowego zdania podrzędnego, bo zdanie główne ma ten sam podmiot logiczny (czyli składnik wyrażający datum), co zdanie podrzędne, choć podmiot grama-tyczny zdania głównego jest inny.
Elipsa podmiotu zaimkowego jest niemożliwa, gdy:
• drugie ze zdań jest nominalne: היטבמאה רדחב ינאשכ ול קוקז ינא 'potrzebuję go, gdy jestem w łazience' (24 םואתפ ,טיבש)
• pierwsze ze zdań jest w czasie przeszłym lub przyszłym i jego podmiot jest wyrażony jedynie zaim-kiem osobowym będącym cechą finitywnej formy orzeczenia: תדבוע תא ימ לצא יל ידיגת? 'powiedz mi, u kogo pracujesz?' (147 הנימה ,םולב-לטסק)
b . Zdania współrzędnie złożone
Jeśli w ciągu zdań współrzędnie złożonych w czasie teraźniejszym, z orzeczeniem czasownikowym, podmiot jest ten sam, to po wyrażeniu rzeczownikiem lub zaimkiem w pierwszym zdaniu nie musi się on powtarzać przy każdym imiesłowie w postaci leksemu zaimkowego. W polskim przekładzie brak zaimka osobowego.
• Elipsa podmiotu zaimkowego w kolejnych zdaniach:
םיתבה לא םישלופו ארפה תודשב םיקפתסמ אל םיליחנה 'te roje nie zadowalają się nieużytkami, lecz wpadają do domów' (42 אתניא ,דלפצרה)
זזו ילש םירבדה תא המינפ קרוזו ילש לימרתה תא חקול ינא 'biorę plecak, wrzucam do niego swoje rzeczy, i ruszam w drogę' (79 החונמ ,זוע)
סנכנ יבור [...]
ויתולאש לע הנוע אל .
הטימה לע ומצע ליטמו ורדחל סנכנ .
וסיכמ תכעוממ ריינ־תסיפ הלוש ,
לא ומצע בסמו ול הטישומ
ריקה 'Rubi wchodzi [...] nie odpowiada na jego pytania. Wchodzi do swego pokoju i rzuca się na łóżko.
Wyciąga z kieszeni zmięty kawałek papieru, podaje mu go i odwraca się do ściany' (17 ץנייה ,דגמ) יל רפסל הצור איה
,
תמ שיאל היתוחטבהל הנמאנ ראשיהל םג הצור לבא 'ona chce mi opowiedzieć, ale chce także pozostać wierna swoim obietnicom danym zmarłemu' (381 הז ,לארה)
• Podmiot zaimkowy (ale nie rzeczownikowy) powtórzony w kolejnych zdaniach:
ימצעב ףזונ ינא ךכ־רחאו םיינומה םירבד רמוא ינא םימעפלו לייח ינא 'jestem żołnierzem i mówię czasem wulgarne rzeczy, a potem sam się strofuję' (47 םוקמ ,זוע)
דימת אוהו דדוש אוהו ללוז אוה
רזוח 'on pożera, grabi i zawsze wraca' (42 אתניא ,דלפצרה) םילוחה־תיבב בכוש אוהו הלוח ויחא 'jego brat jest chory i leży w szpitalu' (248 ןמלגיופ ,דגמ) םדרנ ינאו הלייב לש הלוקב ןיחבמ ינא 'rozpoznaję głos Bajli i zasypiam' (310 בוחר ,ןייטשקא)
או יסכט חקול ינא
היסנכל ךתוא איבמ ינ 'biorę taksówkę i zabieram cię do kościoła' (86 םיצע לע ,דגמ) רפכ הזיא ראתמ התא
[...]
רב־חמצ ריכזמ התאו 'opisujesz pewną wieś [...] i wspominasz roślinę polną' (40 םיצע לע ,דגמ) וירחא ךלוה ינא
,
וירחא ףדור ינא 'idę za nim, ścigam go' (51 ןורחא ,ילאירא) החלצה ךל לחאמ ינא
,
ךל ךליי אל קסעהש רמהמ ינא לבא 'życzę ci powodzenia, ale zakładam się, że ci to nie wyj-dzie' (88 ונפייז ,תימע רדפ ןור)
וירחא בקוע ינניא ,
לש ותעד לע ינא ךמוס ךא
[...] 'nie kontroluję go, ale polegam na opinii [...]' (157 ןמלגיופ ,דגמ) םילמעתמ םתא תצקו םיקחשמ םתא תצק
,
םינוב םתא תצקו םירייצמ םתא תצק 'trochę gracie, trochę się gimnastykuje-cie, trochę rysujegimnastykuje-cie, trochę budujecie' (35 וידי ומב ,רימש)
Jeśli orzecznik drugiego ze zdań to nie imiesłów, lecz przymiotnik, zaimek nigdy nie ulega elipsie:
רז התאו תולילב ידי־לע בכוש התא 'leżysz koło mnie w nocy a jesteś obcy' (53 לאכימ ,זוע).
16 Borer (1984: 246) błędnie uznaje takie zdania za niegramatyczne.
Hebrajskie zdania z powtórzonym podmiotem w 3. osobie są homonimiczne ze zdaniami, w których podmiot się zmienia i z tego powodu zaimek pojawia się w przekładzie polskim:
םודא ול הארנ אוהו בוהצה םייניבה רוא עבצב ןיחבמ אוה ןיא 'on nie zauważa koloru światła środkowego i ono wy-daje mu się czerwone' (17 הרומה ,ראב)
והזח לע לפונ השאר ,
הינתומב קיזחמ אוהו 'jej głowa opada mu na pierś, i on trzyma ją za biodra' (42 ךרדב ,ףסוי רב) Widać więc, że w kolejnym zdaniu pojawia się zaimek 3. osoby, jeśli nie grozi to dwuznacznością, tj.
w zdaniu poprzedzającym brak jest innego rzeczownika prócz podmiotu, do którego zaimek będący pod-miotem zdania następnego mógłby się odnosić (רזוח דימת אוהו דדוש אוהו ללוז אוה). Gdy natomiast zaimek mógłby odnosić się do więcej niż jednego składnika zdania poprzedzającego, brak jest podmiotu zaim-kowego, bo ten byłby mylący: ריקה לא ומצע בסמו ול הטישומ, nie ומצע בסמ אוהו ול הטישומ, bo to by znaczyło, że אוה odnosi się do zaimka ול ('podaje mu go, a ten odwraca się').
Jeśli pierwsze ze zdań współrzędnie złożonych jest w czasie przeszłym lub przyszłym i jego podmiot zaimkowy jest jedynie cechą finitywnej formy orzeczenia, a drugie zdanie to zdanie czasownikowe w czasie teraźniejszym, i podmiot w obu zdaniach jest ten sam, rzadko ma miejsce elipsa podmiotu
kocham' (241 החונמ ,זוע). Częściej w takim kontekście pojawia się w drugim zdaniu zaimek osobowy:
סובינימ הנק
Jeśli orzeczenie zdania pojedynczego lub głównego to imiesłów, wtedy zazwyczaj podmiot zaimkowy pojawia się. W polskim przekładzie poniższych zdań leksemu zaimkowego brak, bo podmiot nie jest
Mimo że formy imiesłowu nie wyrażają kategorii osoby, możliwe jest pominięcie podmiotu zaimko-wego zdania pojedynczego lub głównego w czasie teraźniejszym, jeśli jest on nieskontrastowany i można się go domyślić na podstawie sytuacji, czyli w praktyce głównie wtedy, gdy podmiot to 'ja' lub 'ty'16 F17. W kontekście poprzedzającym zdania mają inny podmiot, więc nie jest to omówiony powyżej przypadek elipsy podmiotu w ciągu zdań z tym samym podmiotem. Pominięcie podmiotu 'ty' jest możliwe tylko w sytuacji spoufalenia rozmówców. W polskim przekładzie spoufalenie wyrażają formy 2. osoby odno-szące się do rozmówcy:
17 Glinert (2004: 53) podaje tylko przykład pominięcia zaimka 3. osoby, co zdarza się najrzadziej.
Pominięcie podmiotu zaimkowego 'ty' jest niemożliwe, gdy rozmówcy nie są ze sobą spoufaleni, na co
תעדוי אל '– Myślę, że jesteś połączeniem tych wszystkich imion.
– Nie wiem' (303 הבהא ,ןמגרב) תייה תירבה תוצראב לבא ...
וישכע םשמ רזוח '– Ale w USA byłeś.... – Wracam stamtąd teraz' (34 עסמ ,דגמ) Zaimek 'ja' można pominąć w razie braku spoufalenia, w odróżnieniu od zaimka 'ty': ינודא ,רעטצמ 'przykro mi, proszę pana' (55 תמא ,ןיטנלו).
3.5.3. Podmiot zaimkowy skontrastowany, zanegowany lub określony przydawkami
Jeśli podmiot zdania w czasie teraźniejszym jest zanegowany, skontrastowany lub jest poprzednikiem zdania względnego, to w polskim przekładzie pojawia się zaimek osobowy, natomiast w języku hebraj-skim grupa podmiot zaimkowy + imiesłów ma taką samą formę jak w omówionych wyżej zdaniach, w których polskim przekładzie brak jest zaimka.
a. Podmiot jest zanegowany:
b. Podmiot jest skontrastowany z innym wyrażeniem nominalnym, które jest podmiotem tego samego czasownika użytego w kontekście:
c. Podmiot jest skontrastowany z innym wyrażeniem nominalnym, które jest podmiotem antonimu (lub tego samego czasownika, ale zanegowanego), albo zdanie wyraża treść zaskakującą w kontekście zdania poprzedzającego, stąd spójniki a, ale, którym w zdaniu hebrajskim odpowiada ו- lub לבא, ךא:
ז עדוי ךניא התא
הטורפ ונל הארמ התאו 'powiedziałem: Wyjmij pieniądze, a ty pokazujesz nam jakiś grosz' (45 ןורחא ,ילאירא)
Ponieważ w zdaniu z orzeczeniem w formie imiesłowu leksem zaimkowy pojawia się także wtedy, gdy podmiot nie jest skontrastowany, wyrazić explicite kontrast można w czasie teraźniejszym ekstrapo-zycją podmiotu lub środkami graficznymi, jak pogrubiona czy rozstrzelona czcionka. Ani ekstrapozycja, ani środki graficzne nie są konieczne w polskim przekładzie, w którym sam leksem zaimkowy jako pod-miot wyraża kontrast:
ינא הז תא תעדוי [...]
תעדל הלוכי אל תא 'ja to wiem [...] ty nie możesz [tego] wiedzieć' (147 ןמלגיופ ,דגמ) רמוא ורדאפ רויניס
[...]
לבא המ התא רמוא
? 'Pan ojciec mówi [...] Ale co ty mówisz?' (148 תואיגב ,אלרוב) דציכ יב טיבהל ליחתתו רבכ בשת יתמ
ינא
םיניינע לטלטמ 'kiedy wreszcie usiądziesz i popatrzysz, jak ja wpływam na rzeczywistość' (29 אוה ,רימש)
ינאו –
ינא הצור 'a ja chcę' (28 לעב ,אלרוב)
ישפח םיכלהתמ םיצאנ םיחצור ףלא האמ [...]
– ונחנאו , םישוע ונחנא המ
? 'sto tysięcy nazistowskich morderców
cho-dzi swobodnie [...] a my co robimy?' (120 השעמ ,דגמ)
d. Podmiot wyraża novum: הריסמ תא" "?תיבהמ הללקה ריסמ ימ '– Kto zdejmuje klątwę z rodziny? – Ty zdejmujesz' (18 ירעש ,ארירש).
e. Podmiot jest określony partykułami םג itp.:
לכוא ינא םג 'także ja jem' (35 ייח ,זומת)
תונקספ גהונ ינא ףא 'także ja jestem zdecydowany' (24 ייח ,זומת)
f. Podmiot jest poprzednikiem zdania względnego: ךיתונווכ רהוט תא ההזמ ישוקב [...]תצק אצמתמש ,ינא םא 'jeśli ja, który się trochę orientuję [...] z ledwością zauważam czystość twych intencji' (30 הלכה ,עשוהי).
Jeśli podmiot zaimkowy jest określony przydawką w formie przymiotnika, to zaimek osobowy jest fa-kultatywny w języku polskim, natomiast w razie określenia zaimka hebrajskiego rzeczownikiem w apo-zycji, zaimek osobowy jest w polskim przekładzie obligatoryjny:
רזפתהל הלוכי אל ןפוא םושב השדחה ינאש יל היה רורב 'jasne dla mnie było, że (ja,) nowa, w żadnym razie nie mogę się rozproszyć' (56 הבהאש ,ןבארה)
השמ לש ולגד תא וייח תניפס לע ףינמ ןטקה אוהו '(a on,) mały, powiewa nad statkiem swego życia sztandarem Mojżesza' (240 סרחכ ,דיפל)
םיעדוי םילארשיה םתא המ
? 'cóż wy, Izraelczycy, wiecie?' (111 תוסח ,לאכימ), zdanie bez zaimka 'cóż, Izrael-czycy, wiecie', zawiera wołacz, a nie przydawkę podmiotu.