Rzeczowniki gramatycznie nieokreślone

Określenie rzeczownika zaimkiem dzierżawczym syntetycznym bądź rzeczownikiem gramatycznie określonym w dopełniaczu morfologicznym powoduje, że rzeczownik określany staje się gramatycznie określony, co przejawia się w tym, że nie można określić go rodzajnikiem, należy za to rodzajnikiem określić jego przydawkę przymiotną, i jako dopełnienie bliższe wymaga przyimka תא: ולעפמ תא [...] םיקה ילכלכה 'założył tu [...] swoje przedsiębiorstwo' (145 רופיס ,זוע), choć może taki rzeczownik pozostać se-mantycznie nieokreślony, tj. może nie odnosić się do określonego egzemplarza kategorii nazwanej rze-czownikiem. Zaletą zaimka dzierżawczego analitycznego i dopełniacza przyimkowego jest to, że może on być przydawką rzeczownika gramatycznie określonego lub nieokreślonego, co pozwala na eksplicytne wyrażenie nieokreśloności semantycznej rzeczownika (Rosén 1955: 61; Rosén 1961: 22; Berman 1978:

251–252; Wintner 2000: 330). W języku polskim zwykle nie odróżnia się formalnie grupy semantycznie określonej [ten] mój dom od grupy semantycznie nieokreślonej [jakiś] mój dom, choć można to uczynić poprzez określenie rzeczownika zaimkami ten lub jakiś, ale też nie zawsze, np. nie wtedy, gdy rzeczow-nik jest orzeczrzeczow-nikiem zaliczającym do kategorii: to jest jego dom, nie to jest jakiś jego dom. Zatem za-równo w języku polskim, jak i w hebrajszczyźnie książkowej (czyli z przewagą zaimków dzierżawczych syntetycznych) semantyczna określoność czy nieokreśloność rzeczownika z przydawką w formie zaimka dzierżawczego jest często domyślna, natomiast jest ona explicite wyrażana w hebrajskim stylu neutral-nym, w razie określenia rzeczownika zaimkiem analitycznym. Powód, dla którego określoność czy nie-określoność rzeczownika z zaimkiem dzierżawczym jest domyślna, jest jednak inny w polszczyźnie niż w hebrajszczyźnie książkowej. W hebrajskim stylu książkowy jest nim określoność gramatyczna rze-czownika, którego przydawką jest zaimek syntetyczny, nie wykluczająca jego nieokreśloności seman-tycznej, gdy w języku polskim powodem tym jest brak rodzajnika, który sprawia, że przeważnie określo-ność rzeczownika, nie tylko tego z przydawką w formie zaimka dzierżawczego, bądź jego nieokreślo-ność, są domyślne i wynikają np. z szyku zdania.

a. Rzeczownik gramatycznie nieokreślony i nie mający funkcji anaforycznej, bo odnoszący się do nie-znanego elementu kategorii, jest podmiotem, dopełnieniem, składnikiem okolicznika. Rzeczownik taki w stylu neutralnym nie ma rodzajnika, jest za to określony zaimkiem dzierżawczym analitycznym.

Z kontekstu nie zawsze wynika, że taka grupa ma znaczenie partytywne^36F37. Gdy je ma, możliwy jest polski przekład z przydawką z przyimkami z, spośród:

המייק ןכ איה הלש תחא החטבה 'ona owszem spełniła jedną swoją obietnicę/jedną ze swych obietnic' (79 לגנינ ,רחש) ולעוה ולש תוזחמ ינש םג 'również dwa jego dramaty zostały wystawione' (154 חצר ,רוא םש), nie 'dwa z jego dramatów'.

ולש רמאמ יתארק 'czytałem [pewien] jego artykuł' (41 םייחה ,דגמ)

יחק ילש תחא העש 'weź jedną moją godzinę/jedną z moich godzin' (106 ידלי ,רימש) הליג

[...]

ולש םידוד־ינב המכ םג 'odkrył [...] kilku swoich kuzynów/kilku ze swoich kuzynów' (23 וכלומ ,עשוהי) ולש תחא ןיע

, האורש תאז ,

הלש רוחהמ תאצוי טעמכ 'jedno jego oko, to, które widzi, prawie wychodzi z oczodołu' (16 ךויח ,ןמסורג)

ילש הרבח לצא רוגל יתלחתה ,

הידוהי 'zaczęłam mieszkać u pewnej swojej koleżanki, Żydówki' (91 םיחכונ ,ןמסורג) ךלש דחא רופיסב

[...]

ראתמ התא 'w jednym swoim opowiadaniu/w jednym ze swych opowiadań opisujesz' (40 םיצע לע ,דגמ)

ילש לייח םע ץרה תא ול יתלכאו 'i zbiłem mu laufra swoim pionkiem/jednym ze swych pionków' (336 העברא ,ובנ) הנומש

־

ורצענ ונלש םיריעצ רשע 'osiemnastu naszych młodzieńców/osiemnastu spośród naszych młodzieńców zostało zatrzymanych' (53 םיחכונ ,ןמסורג)

ילש ןקז הרומ םיירהצב יתרקיב 'w południe odwiedziłem pewnego swojego starego nauczyciela' ( הלכה ,עשוהי 54), nie 'jednego ze swych starych nauczycieli'.

W stylu książkowym w zdaniach bliskoznacznych pojawia się rzeczownik gramatycznie (ale nie se-mantycznie) określony, tj. z przydawką w formie zaimka dzierżawczego syntetycznego^37F38:

37 Wbrew sugestii Berman (1978: 251–252).

38 Zdaniem Glinerta (2004: 29) יתריד znaczy zawsze 'the apartment of mine', nie zaś 'an apartment of mine'.

ו תפפוכמ תחאה יעורז

קיתב תזחוא תחא 'jedno moje ramię było wygięte, a drugie trzymało teczkę' ( םישפחמ ,רנקנד 67) – obie grupy nominalne: תחאה יעורז i תחא są równie nieokreślone semantycznie, jednak jedna z nich jest gramatycznie określona z powodu zaimka syntetycznego.

הזח אוה ינמרגה םעה לש הלואג ונוימדב

[...]

הגרדמל תשדוחמה ותולעתהו 'widział w wyobraźni odkupienie narodu

niemieckiego [...] i jego ponowne wzniesienie się na poziom' (60 ץנייה ,דגמ) – rzeczownik תולעתה jest semantycznie równie nieokreślony co rzeczownik הלואג, mimo to jeden z nich jest określony grama-tycznie, drugi nie. W stylu książkowym zatem rzeczownik semantycznie nieokreślony, z zaimkiem syntetycznym, jest formalnie identyczny z rzeczownikiem semantycznie określonym: ךנב היה המכ ןב? 'ile lat miał [ten] twój syn?' (111 הלכה ,עשוהי); ודימלת תא תוארל שקיב 'chciał zobaczyć [tego] swojego ucznia' (130 ןמור ,ולש).

Jeśli znaczenie zdania powoduje, że przynależność może być domyślna, to sposobem wyrażenia nie-określoności semantycznej rzeczownika jest także całkowite pominięcie zaimka dzierżawczego: םעפ יתבר דידי םע 'kłóciłem się raz z [pewnym] przyjacielem' (23 בוחר ,ןייטשקא), czemu w stylu neutralnym mogłoby odpowiadać ילש דידי םע םעפ יתבר.

Tylko w przypadku rzeczownika semantycznie określonego możliwa jest parafraza z zaimkiem wskazują-cym: הז הנכש לע 'na tym jej sąsiedzie' (110 השעמ ,דגמ), הלא הירבד םושמ 'z powodu tych jej słów' (8 הליל ,דלפלפא).

Jeśli rzeczownik określony przez zaimek analityczny ma funkcję anaforyczną, to zasadniczo jest gra-matycznie określony, tj. określa go rodzajnik bądź rodzajnik i zaimek wskazujący:

ךלש תבה ומכ 'jak [ta] twoja córka' (121 םירולדגמ ,ריצק)

יטרפ אוה ילש ןינעה '[ta] moja sprawa jest prywatna' (113 ץנייה ,דגמ) ךלש רפסה תא יתארק 'przeczytałem [tę] twoją książkę' (122 ץנניה ,דגמ) ךלש אוהה רבחה םע המ 'co się dzieje z tym twoim przyjacielem?' (40 ייח ,ולש)

Jednak w stylu niedbałym zdarza się nieuzasadniony brak rodzajnika, tj. rzeczownik określony przez zaimek analityczny ma funkcję anaforyczną, mimo to brak rodzajnika, choć rzeczownik taki zdradza inne cechy określo-ności, takie jak przyimek תא lub przydawka przymiotna (po zaimku dzierżawczym) z rodzajnikiem:

ץראב םינש המכ קר ונחנא .

ינאו ילש הדוד .

רתוי תצק ינא ,

תוחפ ילש הדודו 'jesteśmy w Izraelu dopiero kilka lat. Moja

ciocia i ja. Ja trochę dłużej, moja ciocia trochę krócej' (6 ירעש ,ארירש) ופרשי

[...]

ילש חא תא 'spalą [...] mojego brata' (20 יעוגעג ,תרק)

לודגה ולש חא תא אנוש אוה 'on nienawidzi swego starszego brata' (77 העברא ,ובנ)

הסנכנ ולש הרבחו 'i weszła jego dziewczyna' (44 העברא, ובנ) – rzeczownik הרבח jest nieokreślony wyłącznie z powodów stylistycznych, a nie dlatego, że np. nie ma funkcji anaforycznej, jako że ją ma, ponieważ 'jego dziewczyna' była wcześniej w tekście wspomniana.

Również w stylu archaizującym zdarza się nieuzasadniony semantycznie brak rodzajnika, zwłaszcza gdy rzeczownik określony przez zaimek analityczny odnosi się do desygnatu jedynego w danej sytuacji, tj. gdy nie miałoby sensu pytanie 'który?'. Jak wiadomo, w języku hebrajskim rzeczownik odnoszący się do desygnatu jedynego w danej sytuacji nie musi mieć rodzajnika, bo jego semantyczna określoność jest oczywista. Tak samo jak w stylu niedbałym, również w stylu archaizującym przydawka przymiotna ta-kiego rzeczownika, pojawiająca się po zaimku dzierżawczym, ma rodzajnik:

יל רכומ המוד ולש ףוצרפ 'jego twarz wydaje mi się znajoma' (109 הודח ,דגמ) תטמשנ ולש הנותחת הפש 'jego dolna warga opada' (67 וידי ומב ,רימש) קיר הלש הזח תיב 'jej pierś jest pusta' (355 ,2 ירופיס ,רהנש)

תוומ ירעש דע עיגה [...]

ולש םידי ללגב 'otarł się o śmierć [...] z powodu swoich rąk' (64 תואיגב ,אלרוב) הילגר־יקומחב הל תטבוח התיה הלש תינלמש 'jej spódnica uderzała w krągłości jej nóg' (176 אוה ,רימש)

רזח [...]

ולש קפלד לא 'wrócił [...] do swego stoiska' (37 ,1 ירופיס ,רהנש) ש חדקא אנ ינארה

ךל 'pokaż mi swój pistolet' (32 ורופיס ,קוילפק) ףיעמ אוה

[...]

ילש תינוכמ יפלכ ןיע 'rzuca okiem [...] na moje auto' (33 ורופיס ,קוילפק) מ

ןבלה ולש תודימ־ןקז 'z jego długiej, białej brody' (75 ורופיס ,קוילפק)

רו׳גיימה תא טינקה ילש ןוצל '[ten] mój żart rozdrażnił majora' (64 ורופיס ,קוילפק)

Nie można oddać w polskim przekładzie niedbałego bądź archaizującego stylu tych wyrażeń poprzez manipulowanie określonością rzeczownika czy formą zaimka dzierżawczego.

Jeśli z kontekstu wynika znaczenie partytywne 'jeden z', to w razie użycia zaimka syntetycznego moż-na wyrazić nieokreśloność semantyczną rzeczownika:

• liczebnikiem głównym bez rodzajnika, z wyrażeniem z przyimkiem ןמ i rzeczownikiem mnogim określonym zaimkiem syntetycznym (Rosén 1961: 23):

ובעל וירבחמ דחא הד

[...]

רמא 'jeden z jego kolegów z pracy [...] powiedział' (57 תעדל ,זוע), czemu w stylu neutralnym odpowiada הדובעל ולש רבח 'jego kolega z pracy'.

םישגפנ [...]

וידידימ העברא־השולש 'spotykają się trzej lub czterej z jego przyjaciół' (112 ןמלגיופ ,דגמ)

Ponieważ wyrażenie ילש תיב nie musi znaczyć 'jeden z moich domów', także w razie użycia zaimka anali-tycznego można posłużyć się wyrażeniem z przyimkiem ןמ dla eksplicytnego wyrażenia znaczenia partytyw-nego: ילש םילייחהמ דחא םע חירצה תא יתמסחו 'i zablokowałem wieżę jednym ze swoich pionków' (335 העברא ,ובנ).

W stylu archaizującym zamiast liczebnika pojawia się w formie pojedynczej, bez rodzajnika, ten sam rzeczownik, który dalej pojawia się w liczbie mnogiej, co jednak na język polski musi być tłumaczone z użyciem liczebnika, zatem przekład taki stylistycznie nie jest ekwiwalentny: היתופוקתמ הפוקתב ןושלב ולחש 'które zaszły w języku w jednym z okresów jego rozwoju' (Rosén 1955: 33).

• dopełniaczem morfologicznym z liczebnikiem 'jeden' jako pierwszym składnikiem:

– w stylu archaizującym po liczebniku możliwy rzeczownik określony przez zaimek syntetyczny:

וירבח דחא אב 'przychodzi jeden z jego kolegów' (84 תחת ,רימש) ויתוצק דחאב 'w jednym z jego rogów' (34 תחת ,רימש)

וילגר תחאב 'jedną ze swych nóg' (52 וידי ומב ,רימש)

– w stylu neutralnym po liczebniku rzeczownik z rodzajnikiem i zaimkiem analitycznym (por. Glinert 2004: 508): ולש תובאה דחא 'jeden z jego ojców' (147 רתנפ ,זוע)

Oba warianty, archaizujący i neutralny, są tak samo tłumaczone na język polski. Z powodów frazeologicz-nych nie można w wyrażeniu וילגר תחא zastąpić rzeczownika 'jego nogi' zaimkiem 'one', tj. znaczenie 'jedna z nich' musi być w języku hebrajskim wyrażone przyimkiem (ןהמ תחא, nie ןתחא), por. rozdz. 3, 2.1.1.9.A.a.

• grupą nominalną niejednorodną pod względem określoności, bo złożoną z rzeczownika określonego zaimkiem syntetycznym i liczebnikiem 'jeden', z tym, że liczebnik nie ma rodzajnika. Jest to właściwość stylu archaizującego:

תחא ונפד לע בצומ היהש רטמקב 'w komodzie, która stała oparta na jednym ze swych boków' (36 אוה ,רימש) תחא ולגר טמשו

,

תרחא ולגר ףטחו ץפק 'opuścił jedną nogę, podskoczył i zabrał drugą nogę' (148 םירופיס ,זזה) תחא ודיב לטנ הסיבכה תא

[...]

קית הלת היינשה ודיבו 'pranie wziął do jednej ręki [...] a na drugiej ręce powiesił sobie teczkę' (34 אוה ,רימש)

תחא וניע ץצמיק 'zmrużył jedno oko' (83 אוה ,רימש)

ובל לע הנותנ תחא ודיו 'jedna jego ręka była na jego sercu' (414 לומת ,ןונגע)

W stylu książkowym wolnym od archaizacji grupa taka jest jednorodna pod względem określoności:

המדאב הינשהו ליבשב תחאה ולגר 'jedna jego noga była na ścieżce, a druga na ziemi' (124רעשה ,ץלמ). Wariant jednorodny pod względem określoności jest homonimiczny z wyrażeniem nie mającym znaczenia partytyw-nego: תחאה וניע תא חוקפל 'otworzyć swe jedno oko' (295 ןמור ,ולש); תחאה ודי רודלמורט חינה 'Trumpeldor położył swą jedną rękę' (15 ןקזה ,ביבח). W podanym tu przekładzie oddałem dwuznaczność wyrażeń hebrajskich li-czebnikiem jeden. W obu językach można ujednoznacznić zdanie, tj. wykluczyć sens partytywny, przymiotni-kiem דיחי 'jedyny': רצח לא הנפ דיחיה ובנשא 'jej jedyne okienko wychodziło na podwórze' (164 רופיס ,זוע).

b. Rzeczownik gramatycznie nieokreślony, z zaimkiem dzierżawczym analitycznym, jest orzeczni-kiem zaliczającym do kategorii, a nie utożsamiającym dwa egzemplarze^38F39. Ze zdania nie wynika znacze-nie partytywne:

ונלש םירוה קוידב אל םה ונלש םירוהה 'nasi rodzice nie są dokładnie naszymi rodzicami' (149 בוחר ,ןייטשקא) – tu rze-czownik będący podmiotem jest gramatycznie określony, a będący orzecznikiem jest gramatycznie nieokreślony.

39 O tych dwóch rodzajach orzecznika por. Berman 1978: 187.

ולש טלחומ דוגינ היה הקבייל 'Lejbka był jego zdecydowanym przeciwieństwem' (137 בוחר ,ןייטשקא) ילש ןויער היה הז 'to był mój pomysł' (118 ףוג ,עושק)

ינממ םלעתהל ךלש תועט תאז 'ignorowanie mnie to twój błąd' (76 םיחכונ ,ןמסורג) נג

םהלש םא התיה הי 'Genia była ich matką' (67 תחת ,רימש)

ולש הנושאר תלפטמ התיה 'była jego pierwszą opiekunką' (17 אוה ,רימש)

ולש ןוליו הז 'to jest jego zasłona' (23 הלכה ,עשוהי), z kontekstu wynika, że jedyna.

ילש ךירדמ תייה 'byłeś moim instruktorem' (20 םיצעלע ,דגמ), niekoniecznie 'jednym z moich instruktorów'.

ולש גיצנ התא 'jesteś jego przedstawicielem' (131 ןמלגיופ ,דגמ), nie 'jednym z jego przedstawicieli'.

ךלש תבותכ וז

? 'to jest twój adres?' (9 רדח ,סלב), 'adres zamieszkania', zatem jedyny.

ילש חא התא 'jesteś moim bratem' (92 חצר ,רוא םש) – z kontekstu wynika, że jedynym.

ךלש השיא היהא 'będę twoją żoną' (57 םוקמ ,זוע)

הלש רוחב אל ינא 'nie jestem jej chłopakiem' (27 יעצפ ,בוטרב), z rodzajnikiem jako podmiot: ילש רוחבה

"

ןייוצמ

" 'mój chłopak jest wspaniały' (100 תואיגב ,אלרוב)

ילש הדוד איה 'ona jest moją ciotką' (7 ירעש ,ארירש), w mowie tej samej osoby zaimek syntetyczny, gdy wyrażenie nie jest orzecznikiem: ךתדוד תא ריכמ ינא 'znam [tę] twoją ciotkę' (7 ירעש ,ארירש)

ךלש הדידי ינא 'jestem twoją dziewczyną' (36 לאהשע ,דגמ)

הלש עבשומ ץירעמ ךפה 'stał się jego zaprzysięgłym wielbicielem' (252 הבישה ,עשוהי)

Również orzecznik okolicznikowy to często rzeczownik gramatycznie nieokreślony, z zaimkiem ana-litycznym: הלש םידבע םלוכמ השוע איה 'ona robi ze wszystkich swoich niewolników' (154 בוחר ,ןייטשקא).

W zdaniu בוטה ידידי ,ילש בוט דידי אוה ןרוג םהרבא 'Abraham Goren jest moim dobrym przyjacielem, moim najlepszym przyjacielem' (86 אוה ,רימש) pierwszy orzecznik to rzeczownik gramatycznie nieokreślony z zaimkiem analitycznym, natomiast drugi orzecznik to rzeczownik gramatycznie określony z zaimkiem syntetycznym. Powodem tej różnicy w określoności gramatycznej rzeczowników jest to, że drugi z nich jest określony przymiotnikiem w stopniu najwyższym, a ten wymaga określoności gramatycznej rze-czownika także w stylu neutralnym, zatem w przypadku drugiego z orzeczników nie ma potrzeby wyra-żenia jego nieokreśloności gramatycznej poprzez użycie zaimka analitycznego, por. zdania, w których orzecznik wyrażający stopień najwyższy jest gramatycznie określony pomimo tego, że łatwo można by uczynić go gramatycznie nieokreślonym poprzez pominięcie rodzajnika, bo orzecznik to przymiotnik lub grupa rzeczownik + przymiotnik określona dopełniaczem przyimkowym lub zaimkiem dzierżawczym analitycznym: םהב הובגה היה חתפי 'Jiftach był najwyższy z nich' (42 תודגא ,זול); לש רדוהמה תיבה היה ךבס תיב רפכה 'dom twojego dziadka był najokazalszy we wsi' (58 ןילופ ,דלפלפא); ולש רתויב לודגה דחפה הז היהו 'to był jego największy strach/tego najbardziej się bał' (48 ברח ,ףסוי רב).

W stylu neutralnym w zdaniach bliskoznacznych zdarza się rzeczownik z rodzajnikiem określony przez zaimek analityczny, mimo że wyrażenie nie ma funkcji anaforycznej, i jest orzecznikiem zaliczają-cym do kategorii, a nie utożsamiajązaliczają-cym dwa elementy. Rodzajnik pojawia się głównie wtedy, gdy wyra-żenie nie ma znaczenia partytywnego, tj. nie jest możliwa parafraza 'jeden z':

ךלש הדיחיה החפשמה ינא 'jestem twoją jedyną rodziną' (207 בוחר ,ןייטשקא) ילש יוניכה היה הז 'to było moje przezwisko' (20 םיצע לע ,דגמ)

הלש ןושארה חוקלה יתייה 'byłem jej pierwszym klientem' (78 ונפייז ,תימע רדפ ןור) ךלש הטימה הז 'to jest twoje łóżko' (84 םישפחמ ,רנקנד)

ולש עוצקמה הז 'to jest jego fach' (85 ןכוס ,רחש) ךלש ןבה הז

? 'to jest twój syn?' (45 ינש ,ןייד) – wyrażenie nie ma funkcji anaforycznej, zatem niemożliwa jest parafraza w innych kontekstach możliwa: ךלש הזה ןבה הז? 'czy to jest ten twój syn?' (44 ינש ,ןייד).

ולש הרבחה זא התיה 'była wtedy jego dziewczyną' (15 העברא ,ובנ)

Wariant z rodzajnikiem, nie mający funkcji anaforycznej, jest homonimiczny z wyrażeniami mający-mi funkcję anaforyczną, w zdaniach utożsamający-miających dwa desygnaty: ךלש רפכה הז 'to jest [ta] twoja wieś' (21 אתניא ,דלפצרה); ךלש יובשה הז 'to jest [ten] twój jeniec' (30 הרומה ,ראב); ילש ףוגה אוה בכרה 'ten wehikuł to jest moje ciało' (43 לגנינ ,רחש).

W stylu książkowym w zdaniach bliskoznacznych pojawia się rzeczownik z zaimkiem dzierżawczym syntetycznym jako orzecznik zaliczający do kategorii:

וביוא איה וז שמש 'to słońce jest jego wrogiem' (106ינש ,ןייד), nie: הז וביוא 'tym jego wrogiem'.

יתמשא וז 'to jest moja wina' (212 בוחר ,ןייטשקא) ךניינע אל הז 'to nie twoja sprawa' (37 םישפחמ ,רנקנד)

םכרענ ינא ,

םכילכ־אשונ ינא 'jestem waszym pachołkiem, jestem waszym sługą' (290 החונמ ,זוע) ינב אוה דליה 'ten chłopak jest moim synem' (201 החונמ ,זוע)

ךתוכז וז 'to jest twoje prawo' (63 ץנייה ,דגמ)

םינפל ודימלת היהש 'który był kiedyś jego uczniem' (63 השעמ ,דגמ)

Zdania te są w stylu książkowym homonimiczne ze zdaniami utożsamiającymi dwa egzemplarze: ילוא ה תמאב הז

ךלעב הי 'może to naprawdę był twój mąż' (56 םישפחמ ,רנקנד), nie 'może naprawdę on był twoim mężem'; יחתפמ אוה 'to jest mój klucz' (22 ןורחא ,ילאירא), tj. 'to jest ten mój klucz, który mi zginął'.

Jeśli kontekst dopuszcza znaczenie 'jeden z', to można wyrazić nieokreśloność gramatyczną orzeczni-ka określonego zaimkiem syntetycznym konstrukcjami partytywnymi, które opisałem wcześniej: רבא והז ירבאמ 'to jest jeden z moich członków' (72 תחת ,רימש).

W języku hebrajskim rzeczownik określony przez zaimek dzierżawczy to szczególny przypadek kon-strukcji dopełniaczowej, której drugi składnik to zaimek osobowy. Jeśli drugi składnik to rzeczownik, również pojawia się problem eksplicytnego wyrażenia nieokreśloności gramatycznej pierwszego składni-ka, gdy drugi jest semantycznie i gramatycznie określony, na co poniżej podaję przykłady, w których konstrukcja dopełniaczowa jest orzecznikiem:

• Dopełniacz przyimkowy pozwala na eksplicytne wyrażenie nieokreśloności pierwszego i określono-ści drugiego składnika: ןיטשפרש לש החפשמ בורק אוה 'on jest krewnym Szarfsztajna' (15 ןבא ,םחש).

• Dopełniacz morfologiczny nie pozwala jednocześnie wyrazić nieokreśloności pierwszego i określo-ności drugiego składnika:

– orzecznik jest gramatycznie określony, choć jego pierwszy składnik jest semantycznie nieokreślony:

הקכוֹרב [...]

ןכוס אוה

"

דסומה

" 'B. [...] jest agentem Mosadu' (92 תע ,ראב), nie 'jest tym agentem Mosadu'.

הצובקה רבח ינא 'jestem członkiem tej grupy' (43 ישרוש ,גומלא), nie 'jestem tym członkiem grupy'.

– orzecznik jest gramatycznie nieokreślony, co uzyskuje się poprzez pominięcie rodzajnika określają-cego ostatni, semantycznie określony składnik dopełniacza:

דסומ ןכוס הז 'to jest agent Mosadu' (31 העברא ,ובנ)

החפשמ ןב אוה 'on jest członkiem tej rodziny' (18 הלכה ,עשוהי)

Jeśli orzecznik oznacza 'jeden z kilku elementów', to możliwe są dwa dalsze sposoby wyrażenia nie-określoności pierwszego składnika:

• Orzecznik jest gramatycznie określony, ale semantyczna nieokreśloność pierwszego składnika jest explicite wyrażona leksykalnie, bo pierwszy składnik to liczebnik 'jeden': םינקתשה דחא אקווד הז היה 'był to akurat jeden z tych milczków' (17 רתנפ ,זוע)

• Orzecznik jest gramatycznie nieokreślony, bo jest nim liczebnik 'jeden' określony przez wyrażenie z przyimkiem ןמ: םוקמה יבשותמ דחא אוה רמינ־ובא 'Abu Nimer jest jednym z mieszkańców tego miejsca' (13 קוחר ,ץישפיל)

c. Rzeczownik gramatycznie nieokreślony z zaimkiem dzierżawczym analitycznym jest użyty w funk-cji wołacza.

W języku hebrajskim rzeczownik użyty w funkcji wołacza może być gramatycznie określony lub nie-określony, ale nie ma to związku ze stopniem, w jakim określona jest jego referencja (bo ta jest zawsze wyznaczona przez sytuację), lecz wynika ze względów stylistycznych i pragmatycznych.

c.1. Rzeczownik pospolity z rodzajnikiem jako wołacz, w stylu starannym, używany jest najczęściej w sytuacjach oficjalnych. Wołacz taki wyraża szacunek dla adresata i dlatego często towarzyszy mu rze-czownik 'pan'. Jako wołacz tego typu są używane rzerze-czowniki oznaczające stanowiska, urzędy, funkcje:

אפורה 'panie doktorze' (221 תומש ,ינבואר); תדקפמה 'pani dowódczyni!' (95 רדח ,ינועמש); הרומה 'pani nauczy-cielko' (116 חצר ,רוא םש); טפשמה תיב דובכ 'wysoki sądzie' (256 הלכה ,עשוהי); הלשממה שאר ינודא 'panie pre-mierze' (49 קדייח ,גרובזנג); הנמה ינודאל 'panie dyrektorze' (252 בוחר ,ןייטשקא). Jeśli wołacz to nazwa własna,

w stylu starannym jego przydawka przymiotna ma rodzajnik: ריעצה לקנרפ רמ 'młody panie Frenkel' ( רנפה , ללוכ

84 ); רקיה וטיווט רבח 'drogi towarzyszu Twito' (283 תע ,ראב).

c.2. Rzeczownik pospolity bez rodzajnika jako wołacz jest właściwy stylowi neutralnemu. Wołacz taki jest używany w sytuacjach nieoficjalnych, wyraża pozytywne lub negatywne uczucia wobec adresata, i dlatego nie jest to rzeczownik oznaczający np. urząd czy zawód: רבג ,ךל יתנמאה 'wierzyłem ci, chłopie' (41 תוסח ,לאכימ); ןתח ,םייחל 'na zdrowie, panie młody' (115 ישנא ,ףסוי רב); ואוב ,םידלי ,ואוב 'chodźcie, dzieci, chodźcie' (276 הודח ,דגמ); תולבנ תלכוא ,ללייל קיספת 'przestań jęczeć, pożeraczko ścierwa' (30 םיכאלמ ,רנ ןב);

וק ם ,

זלעתמ ןדחפ 'wstawaj, tchórzu kosmopolityczny' (30 םיכאלמ ,רנ ןב). Właściwe stylowi neutralnemu dą-żenie do tego, aby wołacz użyty w sytuacji nieoficjalnej był gramatycznie nieokreślony, powoduje, że nieokreślony jest przymiotnik będący przydawką nazwy własnej o funkcji wołacza: רקי לוכשא 'drogi Esz-kolu' (164 החונמ ,זוע); בוהא רימע 'kochany Amirze' (213 העברא ,ובנ); רהמנ דשאר וה 'o szybki Raszedzie' (510 הלכה ,עשוהי).

Jeśli wołacz wyraża uczucia pozytywne lub negatywne poprzez samo znaczenie rzeczownika, to w polskim przekładzie może poprzedzać go zaimek osobowy w mianowniku, niemożliwy, gdy rzeczow-nik sam w sobie nie wyraża oceny, por. wyżej ןתח ,םייחל, czego nie można tłumaczyć tak: 'na zdrowie, ty panie młody':

• Wołacz wyraża uczucia pozytywne: ןושיל ובכש ,םינכסמ '(wy) biedactwa, połóżcie się spać' ( רופיסה93 ).

• Wołacz wyraża uczucia negatywne:

םינינעה המ ,

טוידיא

? 'co słychać, (ty) idioto?' (190 תע ,ראב) ףדנתת

, ןתשומ ןוריט

! 'spadaj, (ty) zasrany rekrucie' (10 תע ,ראב) עס

,

הלבנ 'jedź, (ty) ścierwo' (152 םותמ ,בוטרב) ךל תבשח המ

,

שפיט ןודלי 'cóż sobie myślałeś, (ty) głupie dziecko' (236 תימע-רדפ-ןור) עגרית

,

ירט רשב 'uspokój się, ty świeże mięso' (198 תע ,ראב) – do rekruta.

ךתביק לע קר בשוח התאו ,

לוונמ 'myślisz tylko o swoim żołądku, (ty) nikczemniku' (51 תוסח ,לאכימ) עמש

,

דלי 'słuchaj, (ty) dziecko' (86 תוסח ,לאכימ) – adresat nie jest już dzieckiem, i nie jest dzieckiem mówią-cego, dlatego wołacz wyraża tu ocenę negatywną, i stąd w polskim przekładzie możliwy zaimek ty.

Zaimka osobowego nie można dodać w przekładzie przytoczonego wyżej zdania ואוב ,םידלי ,ואוב 'cho-dźcie, dzieci, chodźcie' (276 הודח ,דגמ), bo mówiący jest faktycznie rodzicem adresatów, ponadto wypo-wiedź nie jest krytyką ich niedojrzałości, a takie byłoby znaczenie polskiego 'chodźcie, wy dzieci'.

Gdy wołacz wyraża uczucia negatywne, również w języku hebrajskim zaimek osobowy może pojawić się w grupie wołacza, ale po wołaczu i w konstrukcji względnej z przyimkiem כ- : קומש ,ול תפכאש והשימ ינא ךומכש 'ja jestem kimś, komu zależy, ty kutasie' (145 קדייח ,גרובזנג), por. rozdz. 4, 3.1.1.1, d.

Gdy wołacz wyraża negatywne uczucia, w języku hebrajskim może poprzedzać go zapożyczona z arabskiego partykuła אי, i wtedy w polskim przekładzie także możliwy jest zaimek osobowy przed wo-łaczem, a dla oddania obraźliwego wydźwięku partykuły można do wyzwiska dodać liczebnik jeden: אוב , ארח אי 'chodź, ty gnoju jeden' (116 תובנגתה ,זנק); םיקולא ןיאש דמג אי וישכע הז תא דיגת 'powiedz teraz, ty po-kurczu jeden, że nie ma Boga' (176רדח ,ינועמש); הלבנ אי ,ךלכולמ אי 'ty świntuchu jeden, ty ścierwo jedno' (15 רפס ,ןמסורג). Przed wyrazami innymi niż wyzwiska, i nie użytymi w funkcji wyzwisk, partykuła אי pojawia się tylko:

• w (fikcyjnych) przekładach z arabskiego:

אל םלועל ,

יחא אי 'nigdy, mój bracie' (389 הלכה ,עשוהי) ךירבדכ

,

ךיש אי 'rozkaz, panie' (107 קדייח ,גרובזנג)

השודק הלותב אי יפלעתת 'zemdlej, święta dziewico' (218 הלכה ,עשוהי)

• w prowadzonej po hebrajsku rozmowie arabisty z Arabem: דשאר אי עדת 'wiedz, Raszedzie' (477 הלכה ,עשוהי)

• w mowie repatrianta z kraju arabskiego: ?יחא אי ,הל קקלמ תייה התא 'polizałbyś jej, mój bracie?' (179 תע ,ראב)

• żartobliwie w ustach Żyda: םיהולא אי 'o, Boże' (59 והשימ ,ןמסורג)

Ponieważ wypowiedzi powyższe nie są obraźliwe, w polskim przekładzie nie można poprzedzić woła-cza zaimkiem osobowym.

Do wzmocnienia wyzwiska, a także do nadania charakteru wyzwiska rzeczownikowi, który nim nie jest, służy również wyraz הכיתח 'kawałek' (jako pierwszy składnik dopełniacza morfologicznego) oraz, jak w języku polskim, liczebnik 'jeden', i znów można w polskim przekładzie oddać obraźliwość tonu zaim-kiem osobowym przed wołaczem i liczebnizaim-kiem jeden po nim:

• הכיתח: 192) – mówi osoba gardząca świeckim wykształceniem.

ימלשורי טסיטרא תכיתח 'ty artysto jerozolimski!' (227 תע ,ראב) טנגילטניא תכיתח אי 'ty inteligenciku jeden' (11 תע, ראב)

Wołacze ןוכית רגוב 'maturzysto', ימלשורי טסיטרא 'artysto jerozolimski' nie byłyby obraźliwe.

• דחא:

Wołacz טסיזנמיג 'gimnazjalisto' nie byłby eksplicytnie obraźliwy.

W języku hebrajskim zaimek osobowy nie pojawia się przed wołaczem o funkcji obraźliwej, jak w podanych tu polskich przekładach, może jednak być samodzielnie użyty jako wołacz obraźliwy. Jeśli zaimek osobowy w funkcji wołacza służy zaadresowaniu wypowiedzi, to w obu językach nie ma obraźli-wego wydźwięku:

Jeśli nie ma potrzeby adresowania wypowiedzi, a mimo to pojawia się zaimek osobowy w funkcji wo-łacza, to wyraża on niechęć mówiącego do adresata. Wydaje się, że i polski wołacz zaimkowy tę funkcję pełni, jeśli pojawia się, choć nie ma potrzeby adresowania wypowiedzi:

רבכ יקתשתש formę oryginału, w którym rzeczownik 'pies' nie jest apozycyjną przydawką zaimka 'ty', drugi wariant jest pragmatycznie ekwiwalentny. c.3. Rzeczownik określony przez zaimek dzierżawczy syntetyczny pojawia się w funkcji wołacza w stylu książkowym głównie w sytuacjach nieoficjalnych, i wtedy też możliwy jest zaimek dzierżawczy w polskim przekładzie. Jak wyniknie z dalszego ciągu rozdziału, w języku hebrajskim w stylu neutralnym możliwy jest też zaimek analityczny, pod warunkiem, że sytuacja jest nieoficjalna. Zaimek dzierżawczy nie wyraża relacji posiadania, a jedynie ciepłe uczucia mówiącego, i dlatego w obu językach zawsze od-nosi się do mówiącego, tj. niemożliwy jest inny zaimek niż 'mój/nasz', i nawet jeśli zaimek jest określe-niem rzeczowników relacyjnych 'syn/córka', to wołacz w tej formie jest możliwy także w ustach osoby nie spokrewnionej z adresatem. Jeśli rzeczownik ma przydawkę przymiotną, to jest ona określona przez rodzajnik:

יתריקי 'moja kochana' (201 קדייח ,גרובזנג) ינב 'mój synu' (52 ןימסי ,רימע)

ךתנובת תא ךירעמ ינא המכ ,

יתב

! 'jakże cenię twą mądrość, moja córko!' (112 אוה ,רימש) – do osoby niespokrewnionej.

ינודלי הפי סועל 'żuj ładnie, mój chłopcze' (101 הריש ,ןונגע) עמש

,

ידידי 'słuchaj, mój przyjacielu' (36 תוסח ,לאכימ) בוטה ילא 'mój dobry Boże' (111 אוה ,רימש)

Jedynie rzeczownik חא z zaimkiem syntetycznym jako wołacz zdarza się w stylu niedbałym, zwłasz-cza w ustach repatriantów z krajów arabskich. W polskim przekładzie nie pojawia się zaimek dzierżaw-czy, bo w języku hebrajskim wołacz יחא w ustach ludzi z niższych warstw społecznych ma wydźwięk nie patetyczny czy czuły, lecz poufały i nieco szorstki, dlatego możliwy jest też przekład chłopie:

הל קקלמ תייה התא ,

יחא אי

? 'polizałbyś jej, bracie/chłopie?' (179 תע ,ראב) יחא עמש 'słuchaj, bracie/chłopie' (9 ונפייז ,תימע רדפ ןור)

? 'polizałbyś jej, bracie/chłopie?' (179 תע ,ראב) יחא עמש 'słuchaj, bracie/chłopie' (9 ונפייז ,תימע רדפ ןור)

W dokumencie Hebrajski zaimek osobowy i jego polskie odpowiedniki : analiza kontrastywna (Stron 176-185)