FUNKCJONOWANIE WY RÓŻNIONYCH KATEGORII KOSZTÓW W PRAKTYCE GÓRNICTWA WĘGLA KAMIENNEGO

3.1. Koszt bezpośredni (własny) kpb podsadzki hydraulicznej

Jak wskazywano, koszt ten stanowi prostą sumę elementarnych składników kosztu technologii, identyfikowanych drobiazgowo w kopalnianym systemie ewidencji zaszłości gospodarczych. Składniki te to przede wszystkim koszt dniówek specyfikowanych w dowodach zarobkowych w podziale na rodzaje robót (np. obsługa podsadzkowni, tamowanie wyrobisk, przemieszczanie instalacji rurowej w przodkach itd.) oraz koszt materiałów także specyfikowany dokładnie w asygnatach materiało-wych; koszt amortyzacji i energii, jest przeważnie ewidencjonowany nie tak drobiazgowo – ale jego udział w kosztach jest stosunkowo niewielki.

Oznacza to, że koszt własny podsadzki hydraulicznej mógłby być wyznaczany z dużą dokładnością – w różnych przekrojach analitycznych – gdyby kopalnie dysponowały odpowiednim systemem kodowania i skomputeryzowanego przetwarza-nia danych zawartych w dokumentach źródłowych. Niestety brak takiego systemu blokuje dostępność miarodajnych informacji o koszcie własnym podsadzki hydraulicz-nej i w praktyce ogranicza je do sporadycznych analiz o charakterystyce badawczej.

Na rys. 1 podano przykład takiej analizy, sporządzonej w 1996 roku (bez kosztu amortyzacji i energii), w toku badań przeprowadzonych w GIG, przy współpracy Zarządu Katowickiego Holdingu Węglowego [113, 119].

Warto podkreślić, że na średnią wartość kosztu przedstawionego na rys. 1 złożyły się bardzo zróżnicowane dane poszczególnych kopalń. Przyczyną zróżnicowania była zarówno odmienność warunków stosowania podsadzki hydraulicznej w poszczegól-nych kopalniach jak rozwiązań funkcjonujących w samej technologii; także powszechne lekceważenie wymagań rzetelności w ewidencji kosztów i wreszcie ewentualne błędy w przenoszeniu danych z dokumentów oddziałowych do zbiorów wykorzystanych w przeprowadzonym badaniu.

Ani wskazane badanie ani nieliczne przypadki zainteresowania kopalń rzeczywi-stym kosztem podsadzki hydraulicznej, nie zmieniają faktu, że rozpoznanie wartości bezpośredniego kosztu kpb podsadzki hydraulicznej jest dalece niepełne. Opracowany na początku lat 1970, zmodernizowany system identyfikacji elementarnych zaszłości gospodarczych [109], w którym przewidziano odrębny układ rozliczania procesów produkcyjnych (w tym również podsadzki) – nadal nie jest stosowany [108].

Możliwości tkwiące w informacjach nanoszonych na dokumentach źródłowych nie są wykorzystywane, a omawiany koszt podsadzki hydraulicznej, jest dla większości kopalnianych inżynierów ruchu wielkością nieznaną.

Rys. 1. Średnia wartość bezpośredniego kosztu kpb podsadzki hydraulicznej, określona dla robocizny i materiałów na podstawie ewidencji oddziałowej ośmiu kopalń Katowickiego Holdingu Węglowego;

dla kosztu robocizny dane za kwiecień 1996 r.; dla kosztu materiałów dane za I kwartał 1996 r., z wyjątkiem kosztu rur podsadzkowych, który analizowano za lata 1993–1995 [113, 119]

3.2. Bezpośredni koszt względny kpwb podsadzki hydraulicznej

Prosta metoda wyznaczania tego kosztu została opracowana w 1996 r. w bada-niach statutowych GIG w pracy [113]. Wobec braku innych ewidencyjnych podstaw, metodę oparto na przestarzałym, ale wciąż stosowanym w kopalniach, „Wykazie stanowisk kosztów” [225]. Ponieważ w eksploatacji z podsadzką hydrauliczną drewno stosowane jako tzw. obudowa ostateczna (wykorzystywana do budowy tam podsadzkowych), obciążało zgodnie z wymaganiami „Wykazu…” stanowiska grupujące koszt urabiania, ładowania i innych robót przodkowych – jako porówny-walny obszar funkcjonowania podsadzkowej i zawałowej technologii kierowania stropem – przyjęto zakres robót grupowanych na stanowiskach „kierowanie stropem”

(podsadzka – 1500 i zawał – 1510) oraz stanowiskach „roboty przodkowe”

(odpo-wiednio 1200 i 1210 dla ścian podsadzkowych z obudową zmechanizowaną i indywidualną oraz analogicznie: 1300 i 1310 dla ścian zawałowych). Jako uzupełniający element porównywalnego obszaru analizy, wprowadzono do niej również stanowiska na których dla podsadzki hydraulicznej grupowano koszty robót pozaprzodkowych na dole (1800 – utrzymanie rurociągów, gospodarka wodą podsadzkową i inne) oraz na powierzchni (2300 – obsługa podsadzkowni i inne).

Wykorzystując wskazaną metodę – bezpośredni koszt względny kpwb podsadzki hydraulicznej wyznaczono dla 22 kopalń stosujących tę technologię. Na rys. 2 przedstawiono wyniki tej analizy, przeprowadzonej na podstawie danych gromadzo-nych w COIG za I kwartał 1996 r. Podobnie jak koszt własny (bezpośredni) kpb

podsadzki hydraulicznej, również jej bezpośredni koszt względny kpwb wykazuje ogromne zróżnicowanie wartości. Czynnikiem zwiększającym to zróżnicowanie mógł być poziom koncentracji produkcji osiąganej w poszczególnych kopalniach w ścianach zawałowych (Z) i podsadzkowych (PH) – co ilustruje zestawienie średnich wskaźników podane pod częścią graficzną rysunku 2 – jednak w omawianej metodzie wpływ ten nie jest brany pod uwagę; rozpatruje się go odrębnie jako koszt kpwe. Z rysunku 2 wynika, że w dwóch kopalniach – „Powstańców Śląskich” i „Mysłowice”

– bezpośredni koszt stosowania zawału był nawet wyższy od kosztu stosowania podsadzki hydraulicznej.

Rys. 2. Średnia wartość względnego kosztu bezpośredniego kpwb podsadzki hydraulicznej. Wariant A określa wartość tego kosztu w 22 kopalniach węgla kamiennego, które w I kwartale 1996 r. stosowały

podsadzkę hydrauliczną; Wariant B określa bezpośredni koszt względny kpwb skorygowany o koszty pozaprzodkowe; UP – udział podsadzki hydraulicznej, Z –zawał, PH – podsadzka hydrauliczna

[113, 119]

Dla rozpatrzonych przodków wartość średnia bezpośredniego kosztu względnego kpwb – której miarodajność przy tak dużym rozrzucie obserwacji nie jest niestety zadowalająca – wyniosła w omawianym badaniu 16,88 zł/t a po skorygowaniu o pozaprzodkowe koszty podsadzki – 19,26 zł/t. Stanowiła więc około 18%

ówczesnego całkowitego kosztu produkcji węgla kamiennego. W całkowitym względnym koszcie kpwb – koszt robocizny stanowił 45% a koszt materiałów 47%.

Warto zauważyć, że wskazana metoda określania dla podsadzki hydraulicznej jej bezpośredniego kosztu względnego kpwb może być stosowana przy wykorzystaniu łatwo dostępnych danych z obowiązującej sprawozdawczości. Mimo całej ograniczo-ności tego wskaźnika, warto go stosować aby śledzić jak ogromnie zmienia się jego wartość i jak wyraźnie wartość ta potwierdza elementarną prawdę, że koszt zawału nie jest „z natury” niski a koszt podsadzki hydraulicznej „z natury” wysoki. O ich wzajemnej relacji decyduje poziom techniczny na którym każda z tych technologii jest stosowana.

3.3. Względny złożowy koszt kpwz podsadzki hydraulicznej

Z przyjętej definicji kosztu kpwz – wynika, że określanie wielkości tego kosztu musi się odbywać dla konkretnej sytuacji występującej zarówno w rozpatrywanym złożu jak na związanej z nim powierzchni naruszanej eksploatacją. Dopiero znając tę sytuację, trzeba dla niej rozpatrywać wariant eksploatacji z zawałem i z podsadzką hydrauliczna, prognozując dla każdej z tych technologii koszt jej stosowania, wraz z kosztem oddziaływania na złoże i wyrobiska oraz obiekty zagospodarowanej powierzchni.

Jest zrozumiałe, że względnego złożowego kosztu kpwz podsadzki hydraulicznej nie da się określać w oderwaniu od praktyki kopalnianej i że należy go wyznaczać jako specyficzną charakterystykę tej technologii dla potrzeb konkretnej sytuacji.

Z drugiej strony, prognozowanego kosztu kpwznie da się zweryfikować doświadczal-nie, bo przecież partii złoża wybranej np. technologią zawałową, nie da się wybierać

„powtórnie” z podsadzką hydrauliczną. Omawiany koszt może więc w praktyce funkcjonować jedynie jako prognozowana kategoria analityczna; jako kryterium decyzyjne w rozumowaniu – na podstawie którego – odpowiedzialne kierownictwo przesądza o wybieraniu określonych partii złoża z zawałem bądź z podsadzką hydrauliczną.

Tak rozumiany względny złożowy koszt kpwzpodsadzki hydraulicznej jest „uświa-damiany” w praktyce kopalnianej i jest – mniej lub bardziej konsekwentnie – rozpatrywany każdorazowo gdy inżynierowie decydują o sposobie eksploatacji kolejnych partii złoża. Ponieważ jednak względnie precyzyjne wyznaczenie tej kategorii kosztu jest trudne i pracochłonne (w praktyce – w dotychczasowym systemie rozliczeń – nieosiągalne) – decyzje eksploatacyjne są w praktyce podejmowane przeważnie na podstawie szacunku kosztów i rutynowo ukierunkowanych analiz, w których koszt kpwz występuje w „szczątkowej” postaci.

Aby zmienić tę sytuację w latach 1996-1998, w Głównym Instytucie Górnictwa został opracowany specjalistyczny system decyzyjny oparty o kryterium minimalizacji

kosztu kolizji między górniczą eksploatacją złoża a zagospodarowaną powierzchnią – w skrócie nazywany systemem MKK [103]. System ten – na podstawie prognostycz-nej analizy kosztu branych pod uwagę wariantów profilaktyki górniczej (w tym głównie podsadzki hydraulicznej, ale nie tylko) i wariantów profilaktyki inżynierskiej na powierzchni, oraz na podstawie prognozy kosztu odnośnych szkód górniczych i innych skutków w zakresie ochrony środowiska – umożliwia wybór takiego wariantu projektowanej eksploatacji aby jej łączne koszty były najmniejsze (w zakresie profilaktyki i szkód).

Zaproponowany system (MKK) – gdy rozpatruje się w nim wariant ochrony powierzchni przy użyciu podsadzki hydraulicznej i zawału – nie zmierza do określenia czy w ogóle jest bardziej opłacalna podsadzka czy zawał. Opłacalna może być każda z tych technologii – zależnie od warunków górniczych, od sytuacji na powierzchni i od poziomu technicznego eksploatacji prowadzonej z zawałem bądź z podsadzką.

System spełnia jedynie warunek aby symulowana konkurencja między nimi była rzetelnie wyceniona. Tym sposobem, gdy w systemie MKK nie rozpatruje się inżynierskiej profilaktyki obiektów na powierzchni i nie wprowadza do analizy kosztu kpwe – wyznaczana w nim wartość minimalnego kosztu kolizji między górniczą eksploatacją złoża a zagospodarowaną powierzchnią, określa wprost względny złożowy koszt kpwz podsadzki hydraulicznej.

Ponieważ system MKK został pomyślany jako nowoczesne narzędzie zarządzania – oparte na zaawansowanej technice komputerowej – jego zastosowanie otwiera perspektywę szerszego wykorzystania kategorii względnego kosztu złożowego kpwz

podsadzki hydraulicznej, do oceny opłacalności jej stosowania. Niestety – aktualne zainteresowanie systemem MKK (który był lansowany m.in. w miesięczniku WUG [126]) – jest nikłe. Można jedynie przypuszczać, że w nieodległej przyszłości górnictwo (zwłaszcza węgla kamiennego) przymuszone konkurencją na otwartym rynku surowców, sięgnie również po system MKK jako szansę poprawy swej efektywności i tą droga przybliży praktyce omawiany miernik kosztu podsadzki.

3.4. Względny eksploatacyjny koszt kpwe podsadzki hydraulicznej

Merytoryczny sens omówionej już kategorii względnego eksploatacyjnego kosztu kpwe podsadzki hydraulicznej jest zupełnie prosty – jednak nie powstała dotychczas, metoda określania wielkości tego kosztu. Wyznaczanie względnego kosztu złożowego kpwz podsadzki hydraulicznej jest trudne, ale jak wskazywano wyżej zostały już przygotowane metodycznie podstawy wyznaczania tego kosztu w ramach systemu MKK. Nie udało się natomiast określić przekonywująco dodatkowego kosztu kpwe, który należałoby ewentualnie wprowadzić do porównawczego rachunku aby uwzględnić w nim wpływ stosowania podsadzki hydraulicznej na produktywność ścian i związany z tym koszt pozyskiwanego w nich węgla (określony w odniesieniu do eksploatacji zawałowej).

Podstawową przyczyną braku metody wyznaczania wskazanego dodatkowego kosztu kpwe – jest wyraźny rozziew między potencjalnymi możliwościami osiągania w ścianach podsadzkowych wysokiej koncentracji produkcji (t/d), a rzeczywiście