W GÓRNICTWIE WĘGLA KAMIENNEGO

Przeprowadzona analiza skierowała uwagę na podstawowy problem nieodzow-nych zmian w stosowanym dotychczas systemie ewidencjonowania i rozliczania kosztów, aby uzyskać dla potrzeb zarządzania rzeczywiste odniesienie kosztów do tej części produkcji, która określony koszt wywołała.

W podsumowaniu i wnioskach uogólniłem wyniki przeprowadzonego badania i podkreśliłem ich istotność w aktualnej sytuacji górnictwa węgla kamiennego.

Mam nadzieję, że przedstawiony pogląd wywoła szerszą dyskusję.

2. DWA PRZYKŁADY WYZNACZANIA I WYKORZYSTANIA KATEGORII KOSZTÓW STAŁYCH I ZMIENNYCH

W GÓRNICTWIE WĘGLA KAMIENNEGO

Autorzy znanej pracy z 1996 r. o makroekonomicznym sterowaniu górnictwem węgla kamiennego [30] – Mieczysław Jawień, Barbara Jabłońska-Firek oraz Jan Tadeusz Duda – uznając, że „... w pełnym okresie życia przedsiębiorstwa wszystkie koszty należy traktować jako koszty zmienne”, wskazują równocześnie na koszty stałe jako na podstawowy czynnik decydujący o kosztach produkcji w krótkich (rocznych) przedziałach czasu. Ilustrują ten pogląd wykresem (rys. l), na którym została uwidoczniona duża wartość kosztu stałego i stosunkowo nieduża wartość kosztu zmiennego, narastająca proporcjonalnie do produkcji aż do punktu, w którym jej wielkość osiąga optimum (P^o). Po przekroczeniu produkcji optymalnej następuje

„gwałtowny” przyrost kosztu sumarycznego aż do wartości odpowiadającej produkcji maksymalnej (Pmax).

Rys. 1. Podana w pracy [30], „hipotetyczna krzywa kosztów całkowitych wydobycia węgla i jej aproksymacja” Po – produkcja optymalna; Pmax – produkcja sięgająca maksymalnych możliwości

wydobywczych kopalni

Autorzy stwierdzają, że „… Obserwacja zachowania się kosztów pod wpływem zmian poziomu produkcji i stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnej umożliwia dokonanie kwalifikacji poszczególnych kosztów w całości lub według oszacowanej proporcji do kosztów stałych lub zmiennych...”. Zaliczają przy tym do kosztu stałego przede wszystkim: „... amortyzację, koszty utrzymania zarządu, podatki od nierucho-mości i gruntów, remonty budynków, … oraz znaczną część wynagrodzeń (ze względu na małą elastyczność zatrudnienia i polityki płacowej obecnie)”.

Spośród wymienionych – pierwsze pozycje kosztów mają w koszcie całkowitym stosunkowo nieduży udział. Niewątpliwie pozycja ostatnia jest najistotniejsza – autorzy omawianej pracy nie podają jednak sposobu wyznaczania „stałej części”

kosztów wynagrodzeń. Podają natomiast dla siedemdziesięciu kopalń czynnych w 1994 r., ich jednostkowy koszt produkcji (zł/t) oraz udział kosztu stałego w sumarycznym koszcie produkcji K(P) zł. Dla kopalni o najwyższym i najniższym udziale kosztu stałego wskaźnik udziału wyniósł odpowiednio: 78,81% (kopalnia

„Piast”) i 66,27% (kopalnia „Wujek”). Udział kosztu zmiennego – określany jako dopełnienie do l00% kosztu stałego – zmieniał się od 21,19 do 33,73%.

Autorzy omawianej pracy uznają udział kosztu stałego – szacowany na wskaza-nym, wysokim poziomie – za jeden z podstawowych parametrów „metody sterowania makroekonomicznego”, którą lansują. Taki pogląd jest oczywistą konsekwencją przyjęcia w rozwiązywanym zadaniu optymalizacyjnym zależności między wielkością rocznej produkcji a wielkością kosztów w postaci zilustrowanej rysunkiem 1.

Podobne podejście do wyznaczania wartości kosztów stałych i zmiennych oraz do ich wykorzystania w działaniach na rzecz ekonomizacji produkcji kopalń można znaleźć w pracach Maksymiliana Klanka, prezentowanych w czerwcu 1997 r. oraz w lutym 1998 r. na sympozjach Sekcji Ekonomiki i Organizacji Górnictwa K.G. PAN [37]. Kategorię kosztu zmiennego i stałego oraz związaną z nimi kategorię „progu rentowności” wykorzystuje się w tym zastosowaniu do optymalizacji wyników

finansowych Katowickiego Holdingu Węglowego w skali rocznej oraz w planowaniu operatywnym, w cyklu tygodniowym.

Koszt zmienny jest w poszczególnych kopalniach wyznaczany za pomocą współczynników określających udział tych kosztów w całkowitym koszcie produkcji.

Współczynniki są przyporządkowywane poszczególnym pozycjom kosztów w znanym układzie kosztów rodzajowych, tj. w podziale na wynagrodzenia, materiały, amortyzację, energię, usługi, różnego rodzaju opłaty i pozostałe koszty. Biorąc pod uwagę koszty występujące w danej kopalni, w odpowiednio uszczegółowionym układzie kosztów rodzajowych i mnożąc te koszty przez „zweryfikowane empirycznie”

współczynniki – Autor uzyskuje funkcję określającą dla danej kopalni jej koszty całkowite w postaci:

K = kz. Q + Ks (1)

gdzie

K – koszt całkowity,

kz – jednostkowy koszt zmienny, Q – ilość sprzedaży,

Ks – koszt stały.

W omawianej pracy „... w rezultacie kilkuletnich obserwacji kształtowania się zależności kosztów i wielkości wydobycia i sprzedaży węgla...” Autor przyjął następujący udział kosztu zmiennego w poszczególnych rodzajach kosztów:

amortyzacja – 0,0, materiały od 0,5 do 1,0 (np. piasek podsadzkowy 1,0 a kopalniaki i połowice 0,8), energia – 0,4, usługi 0,0 do 1,0 (np.: koszt wynajmu maszyn 0,0, usługi wiertniczo-górnicze 0,4 a zwałowanie kamienia 1,0), opłaty podatkowe i inne świadczenia 0,0 do 1,0 (np. podatek od nieruchomości 0,0; opłata na ochronę środowiska 0,8 a opłata eksploatacyjna 1,0).

Najwięcej wątpliwości wywołuje pozycja wynagrodzenia, których udział w koszcie zmiennym został określony na 0,1. Nie zostały niestety objaśnione przesłanki uzasadniające przyjęcie wskaźnika udziału zmiennej części wynagrodzeń w ich całkowitej wielkości na poziomie zaledwie 0,1 oraz przesłanki uzasadniające rezygnację z uszczegółowienia wartości tego wskaźnika, np. poprzez wyróżnienie obszarów o określonej specyfice zatrudnienia – ewentualnie przy wykorzystaniu stanowisk kosztów określonych w znanym „Wykazie stanowisk kosztów...”, (STK) [225].

Autor omawianej pracy przyjął również, że koszty zmienne degresywne i progre-sywne „…w większości się znoszą” i że „...większość kosztów zmiennych to koszty zmienne proporcjonalnie, a niewielki tylko procent stanowią inne koszty zmienne”.

Oznacza to, że wskaźnik udziału kosztów stałych Autor traktuje w istocie jako dopełnienie do jedności (lub do l00%) wskaźnika kosztów zmiennych.

Funkcje kosztu stałego (K^s) określone w skali kopalni w postaci zależności (1) są w Katowickim Holdingu Węglowym wykorzystywane do wspomnianej krótkookre-sowej optymalizacji wyników finansowych całej jednostki poprzez taką alokację produkcji przeznaczanej w poszczególnych kopalniach na kraj i na eksport, aby

„… maksymalizować akumulację poszczególnych kopalń oraz wynik brutto i netto

Holdingu”. W omawianej publikacji [37], nie został bliżej wyjaśniony sposób, którym osiąga się równocześnie maksymalizację akumulacji poszczególnych kopalń oraz maksymalizację wyniku ekonomicznego całego Holdingu – ale „intencja” prowadzo-nej optymalizacji jest zrozumiała.

W obydwóch omówionych przykładach wyznaczania kosztów stałych i zmien-nych oraz ich wykorzystania do ekonomizacji działalności górniczej – zabrakło niestety wyjaśnienia, w jaki sposób były prowadzone obserwacje kosztów występujących w kopalniach, aby utworzyć merytoryczne podstawy do ich podziału na koszty stałe i zmienne – zwłaszcza w zakresie kosztów robocizny.

Wprawdzie wszyscy autorzy, którzy wyróżniają te kategorie kosztów, z reguły stwierdzają, że są one wynikiem obserwowanego w praktyce kształtowania się zależności między wielkością produkcji a kosztami produkcji, jednak niestety nie natrafiłem na udokumentowane wyniki tych obserwacji.

Stąd omówiona niżej próba – oparta na ewidencji – naświetlenia zależności, o których zwolennicy posługiwania się kategorią kosztów stałych i zmiennych twierdzą, że dają się obserwować w kopalnianej praktyce. Jako znany sceptyk w kwestii przydatności omawianych kategorii w proefektywnościowym zarządzaniu podziemną eksploatacja złóż – najchętniej bym tego rodzaju badań nie podejmował.

Z ich ułomności w pełni zdaję sobie sprawę, jednak – ze względu na zaniechanie ze strony tych, którzy nie podzielają mego sceptycyzmu – zostałem do badań niejako zmuszony. Chciałem po prostu umożliwić rozpatrywanie problemu na płaszczyźnie

„ewidencyjnych konkretów” a nie samych tylko szacunków i „inżynierskiej analizy”.

3. ROZPOZNANIE ZWIĄZKÓW, KTÓRE W I KWARTALE 1997 R.

WYSTĘPOWAŁY W KOPALNIACH KHW MIĘDZY WIELKOŚCIĄ