KONCENTRACJA PRODUKCJI W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH

Zmiany, które nastąpiły w stanie koncentracji produkcji w okresie transformacji rynkowej ilustruje tablica 1. Zestawiono w niej najistotniejsze wskaźniki koncentracji dla lat 1990, 1994 i dla I półrocza 1997 r. Rok 1990 przyjęto jako rok odniesienia – gdyż wartość charakteryzujących go wskaźników jest już obciążona „szokiem”

spadku produkcji węgla kamiennego do 147,4 mln t (z poziomu 192,7 mln t w roku 1988). Rok 1994 wprowadzono do tablicy, gdyż jest to pierwszy „pełny” rok funkcjonowania górnictwa węgla kamiennego pod rządami Kodeksu Handlowego. Ze względu na październikowy termin składania materiałów przygotowywanych na zajęcia „SZKOŁY...” dane za pierwsze półrocze 1997 roku przyjęto jako reprezentację całego roku.

Rys. 4. Rozwój koncentracji produkcji w ścianach prowadzonych w kopalniach węgla kamiennego z zastosowaniem zawału i podsadzki hydraulicznej Z – ściany zawałowe, PH – ściany z podsadzką

hydrauliczną (wykres zaktualizowany w stosunku do wcześniejszych wersji w [111 i 112])

Rezygnując ze szczegółowego omówienia tablicy, zwracam uwagę na niektóre wynikające z niej okoliczności.

a) Po fatalnej w skutkach petryfikacji rozwoju koncentracji w kopalniach węgla kamiennego w latach osiemdziesiątych (rys. 4) – od roku 1990 rozpoczął się widoczny w tablicy 1, wyraźny wzrost wszystkich wskaźników koncentracji – zwłaszcza po roku 1994. Wskaźnik najbardziej ogólny – średnie dobowe wydoby-cie jednej kopalni czynnej – wzrosło z 8135 t w roku 1990 do 10090 t w I półro-czu 1997 r. (wiersz 6). Równocześnie w roku 1997 w stanie likwidacji znalazło się dziewięć kopalń utrzymujących tylko szczątkową produkcję (wiersz 1).

b) Wzrost koncentracji strukturalnej – reprezentowanej w tablicy wskaźnikami koncentracji na drogach odstawy, na poziomach wydobywczych i w punktach załadowczych (wiersze 7 do 15) – zaznaczył się wyraźniej dopiero po roku 1994.

Przyrosty charakteryzujące rok 1994, utrzymywały się w stosunku do roku 1990 w granicach od (–) 4 do 7,3%, natomiast przyrosty 1997 r. w stosunku do 1994 – w granicach od 27 do 45%.

T a b l i c a 1 . Wskaźniki koncentracji produkcji w kopalniach węgla kamiennego w latach 1990, 1994 i 1997

(na podstawie statystyki KWK)

Lp. Określenie wskaźnika Jednostka 1990 1994 1997

I÷VI

– 1 2 3 4 5

1. Liczba kopalń (wszystkie) sztuk 70 68 63

2. Całkowita produkcja t/rok 147434169 132657141 (69494235)

3. Średnie roczne wydobycie kopalni (wszystkie) t/rok 2106202 1950840 (2206166)

4. Liczba kopalń czynnych (bez likwidowanych) sztuk 70 60 54

5. Całkowita produkcja kopalń czynnych t/rok 147434169 128939265 (68330000)

6. Średnie wydobycie kopalni czynnej t/d 8135 8517 10090

7. Długość wyrobisk w kopalniach (czynne) m 10942608 9915006 8432531

8. Długość wyrobisk w 1 kopalni (czynnej) m 156322 165250 156157

9. Koncentracja „przestrzenna” (wydobycie roczne na m wyrobisk) t/m 13,5 13,0 16,2

10. Liczba poziomów, ogółem (wszystkie) sztuk 216 189 160

11. Koncentracja na poziomach, ogółem t/d 2610 2758 3502

12. Liczba poziomów w eksploatacji sztuk 173 151 119

13. Koncentracja na poziomach w eksploatacji t/d 3258 3469 4708

14. Liczba głównych punktów załadowczych sztuk 572 495 365

15. Koncentracja w punktach załadowczych t/d 984 1056 1534

16. Liczba oddziałów wydobywczych sztuk 562 464 361

17. Koncentracja w oddziałach wydobywczych t/d 922 1047 1442

18. w tym do 1000 t/d sztuk 345 257 157

27. Liczba oddziałów przygotowawczych sztuk 296 269 251

28. Koncentracja produkcji w oddz. przygotowawczych t/d 125 122 135

29. Średnia liczba ścian czynnych sztuk 766 464 311

c) Najszybszy wzrost koncentracji (z nieco słabiej zaznaczonym zwiększeniem tempa przyrostu po roku 1994) – wystąpił w przodkach i oddziałach produkcyj-nych. Średnie dzienne wydobycie z jednej czynnej ściany od 1990 r. wzrosło ponad dwukrotnie, z 863 do 1873 t/d, a oddziału wydobywczego o 56%, z 922 do 1442 t/d (wiersze 30 i 17). Wprawdzie koncentracja produkcji osiągana w roku 1997 w przodkach ścianowych była nadal znacznie niższa niż w górnictwach przodujących w świecie jednak wzrost, który nastąpił w stosunku do stanu z lat 1980 jest niewątpliwie znaczący – wyraźnie rokujący przełom!

d) W scharakteryzowanym tablicą wzroście koncentracji, który w latach 1990–1997 nastąpił w procesie transformacji górnictwa węgla kamiennego – najbardziej znamienne jest powolne tempo zmniejszania liczby ścian o produkcji nie przekra-czającej 1500 t/d (wiersze 36 do 45) co spowodowało, że w I półroczu 1997 r.

wciąż jeszcze ich udział w ogólnej liczbie ścian przekraczał 48%. Ponadto musi razić bardzo powolny wzrost koncentracji produkcji uzyskiwany w ścianach prowadzonych z zastosowaniem technologii podsadzki hydraulicznej (wiersz 34) i jej fatalnie niski poziom sygnalizowany już wcześniej wykresem rys. 4. Okolicz-ności te naświetlono niżej w uzupełniającej analizie.

e) Mimo wskazanych w punkcie d), niekorzystnych faktów występujących w procesie rozwoju koncentracji – jej wzrost przyniósł 40–procentową poprawę dołowej wydajności kopalń (z 2893 w roku 1990, do 4070 kg/rdn w roku 1997 – wiersz 48) oraz znaczące obniżenie kosztu produkcji. Obniżenie to – oszacowano na około 20% posługując się wskaźnikiem inflacji publikowanym przez GUS.

Przyjęto mianowicie upraszczające założenie, że skoro wskaźnik inflacji między rokiem 1990 a pierwszym półroczem 1997 roku osiągnął wartość 7,748 to mnożąc ewidencyjny koszt produkcji z roku 1990 przez ten wskaźnik uzyska się wartość porównywalną do roku 1997. Analogiczne rozumowanie zastosowano dla roku 1994 uzyskując wskaźnik obniżenia kosztu o 13% (wiersze 50÷53).

Szczegółowsze naświetlenie wskazanych w punkcie d), niekorzystnych aspektów charakterystyki stanu koncentracji w polskim górnictwie węgla kamiennego – przeprowadzono wykorzystując w zintegrowanej analizie powszechnie stosowany wskaźnik koncentracji osiąganej w ścianach z produkcją oraz wskaźnik „rankingu”

określający pozycję, którą zajmują w „swojej” kopalni poszczególne ściany po ich uszeregowaniu według malejącej koncentracji (rys. 5).

Publikowane już wyniki tego rodzaju analizy [112, 111] wykonanej na podstawie danych z I kwartału 1995 roku – porównano z wynikami analogicznej analizy wykonanej na podstawie danych z roku 1997 (miesiące VI, VII i VIII). Analizą objęto wszystkie czynne kopalnie węgla kamiennego, można więc uznać, że przygotowane zbiory są porównywalne. W rozpatrywanym okresie połączeniu uległy kopalnie :

„Katowice–Kleofas”, „Bobrek–Miechowice”, „Pokój” (Wawel), „Polska–Wirek”,

„Chwałowice” (Rymer) i „Jastrzębie–Moszczenica”, a z kopalń uprzednio oddanych do likwidacji, weszły do ruchu kopalnie „Rozalia” (z „Siemianowic”) i „Jadwiga”

(z „Pstrowskiego”) – nie upoważnia to jednak do kwestionowania porównywalności rozpatrywanych zbiorów ścian.

Liczba kopalń

< 499 500÷999 1000÷1499 1500÷1999 2000÷2499 2500÷2999 3000÷3499 3500÷3999 4000÷4499 4500÷4999 5000÷5499 5500÷5999 6000÷6499 6500÷6999 7000÷7499 Qść t/d

liczba

ścian 80 29 130 55 102 76 72 57 40 56 24 45 9 7 3 9 4 6 3 4 3 0 0 2 1 2 0 0 0 1 471 349

udział

ścian, % 17 8,3 28 16 22 22 15 16 8,5 16 5,1 13 1,9 2 0,6 2,6 0,8 1,7 0,6 1,1 0,6 0 0 0,6 0,2 0,6 0 0 0 0,3 100 100

Rys. 5. Charakterystyka zmian, które zaszły w strukturze koncentracji produkcji w przodkach ścianowych kopalń węgla kamiennego, w okresie między I kwartałem 1995 r. a miesiącami VI, VII, VIII – 1997 r.

Strukturę i skalę zmian określa porównanie liczby ścian, które w rozpatrywanych okresach kwalifikowały się do pól wyznaczonych wzdłuż osi poziomej przedziałem osiąganej koncentracji produkcji Qei(średniej z miesięcy w których ściana w rozpatrywanym okresie dawała produkcję) oraz wzdłuż osi pionowej – pozycją zajmowaną w swej kopalni w rankingu R koncentracji produkcji (także w skali 3 miesięcy).

Obraz zmian, które po upływie dwóch i pół lat zaszły w koncentracji produkcji w przodkach ścianowych naszych kopalń węgla kamiennego – w pełni potwierdzają pogląd, że są to zmiany rokujące przełom! Koncentracja produkcji wzrosła z 1450 do 1887 t/d. Liczba ścian czynnych – przy porównywalnym sumarycznym wydobyciu – zmniejszyła się z 471 do 349, przy czym najwyraźniej zmniejszała się liczba ścian o bardzo małej i małej koncentracji. Ścian, które nie osiągały 500 t/d ubyło 51 a ścian w przedziale 500 do 999 t/d – 75. W całym przedziale ścian nie osiągających minimalnej koncentracji, wyznaczonej w 1996 r. na 2000 t/d – ubyło 167 ścian – tak, że ich udział w połowie 1997 r. wyniósł już 62,1% (zamiast uprzednich 81,5).

Równocześnie w roku 1997 w zasadzie we wszystkich przedziałach ścian o produkcji przekraczającej 2000 t/d zwiększyła się ich liczba. Łącznie liczba ścian o produkcji przekraczającej 2000 t wzrosła z 87 do 132, a ich udział do 37,8%.

Tabelka zamieszczona po prawej stronie wykresu rys. 5, wskazuje że znacznemu zmniejszeniu uległa również liczba ścian prowadzonych przez poszczególne kopalnie.

Wprawdzie w połowie 1997 r. nadal występowały kopalnie, które prowadziły więcej niż dziesięć ścian (Katowice–Kleofas, Jankowice, Ziemowit) ale łączna liczba ścian, które były przez kopalnie prowadzone jako ściany szóste, siódme itd. aż do czternastej (6≤ R ≤14) – zmniejszyła się ze 188 w I kwartale 1995 r. do 93 w połowie 1997 r.

Świadczy to dobrze o postępującym procesie upraszczania kopalń.

Na rys. 6 – zachowując poprzedni układ wykresu – przeprowadzono uzupełniają-cą analizę ścian prowadzonych w połowie 1997 r. Zbiór tych ścian podzielono na ściany z zawałem i podsadzką hydrauliczną, wyróżniając odpowiednio 287 i 62 ściany o średniej koncentracji 2058 i 923 t/d. Wykres potwierdził „sugestię” wynikającą z wykresu rys. 4 i danych wiersza 34 w tablicy 1, że wśród ścian o najniższej koncentracji produkcji – zajmujących też końcowe pozycje w kopalnianym „rankin-gu” ścian – znaczący udział mają ściany podsadzkowe. Istotnie jak wynika z opracowanego wykresu – wśród ścian, które w dwóch pierwszych przedziałach

koncentracji nie osiągały odpowiednio pięciuset i tysiąca t/d – 50% stanowiły ściany prowadzone z podsadzką hydrauliczną (42 ściany). Do tych dwóch przedziałów zakwalifikowało się 68% wszystkich ścian podsadzkowych; 31% znalazło się w przedziale 1000÷1999 t/d i tylko jedna ściana w kopalni Mysłowice, prowadzona z tamą przesuwną, osiągnęła w rozpatrywanym okresie produkcję 2763 t/d.

Liczba

R Legenda kopalń R

14 --- 1 1 ściany z zawałem stropu - 287 ścian 0 1 1 14

13 --- --- --- 1 1 ściany z podsadzką hydrauliczną - 62 ściany --- 1 1 13

12 --- --- --- 1 Razem 349 --- 1 1 12

11 --- --- --- --- --- 1 1 --- 1 1 2 11

10 --- --- --- 1 --- 1 2 --- 2 2 4 10

9 2 2 --- 1 1 1 1 --- 1 --- 5 4 9 9

8 4 2 2 2 1 2 2 --- 1 --- 10 6 16 8

7 3 3 3 5 5 --- 3 --- 3 --- 17 8 25 7

6 2 3 6 3 8 2 5 1 3 --- 1 --- 25 9 34 6

5 2 1 6 5 12 3 6 1 5 --- 3 --- 34 10 44 5

4 2 --- 3 4 16 --- 10 --- 8 --- 5 --- 1 --- 45 4 49 4

3 1 1 4 3 6 3 12 1 9 --- 9 --- 2 --- 2 --- 45 8 53 3

2 --- --- 2 2 8 2 6 --- 15 --- 13 --- 2 --- 1 --- 3 --- --- --- --- --- 1 --- 51 4 55 2 1 --- --- --- 1 4 --- 5 1 11 --- 13 1 2 --- 6 --- 3 --- 4 --- --- --- 1 --- 2 --- --- --- 1 --- 52 3 55 1

< 499 500÷999 1000÷1499 1500÷1999 2000÷2499 2500÷2999 3000÷3499 3500÷3999 4000÷4499 4500÷4999 5000÷5499 5500÷5999 6000÷6499 6500÷6999 7000÷7499 Qść t/d

liczba

ścian 16 13 26 29 61 15 53 4 56 0 44 1 7 0 9 0 6 0 4 0 0 0 2 0 2 0 0 0 1 0 287 62

udział

ścian, % 5,6 21 9,1 47 21 24 18 6,5 20 0 15 1,6 2,4 0 3,1 0 2,1 0 1,4 0 0 0 0,7 0 0,7 0 0 0 0,3 0 100 100

Rys. 6. Struktura koncentracji produkcji w przodkach ścianowych prowadzonych w miesiącach VI, VII, VIII – 1997 r., z zawałem stropu i podsadzką hydrauliczną. Strukturę określa liczba ścian, które zakwalifikowały się do pól wyznaczonych wzdłuż osi poziomej, przedziałem koncentracji produkcji Qei, a wzdłuż osi pionowej – pozycją zajmowaną w tym czasie w swojej kopalni w rankingu R wynikającym z malejącej koncentracji produkcji.

Równocześnie wykres wskazał, że ściany podsadzkowe nie mają „monopolu” na niską koncentrację w przodkach i w związku z tym na powiększanie strukturalnej dekoncentracji kopalń. Wśród ścian nie osiągających 1000 t/d, zarówno ściany podsadzkowe jak zawałowe mają swój 50-procentowy udział. 114 ścian zawałowych przekraczało próg tysiąca ton dobowej produkcji ale nie osiąga minimum, określonego dla efektywnej eksploatacji w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym – na 2000 t/d.

Wśród ścian, które były prowadzone jako ósme, dziewiąte... czternaste – zawałowych było 18 a podsadzkowych 16 z tym, że siedem spośród nich to były ściany kopalni

„Katowice–Kleofas” prowadzone z obniżonym postępem ze względu na ochronę powierzchni przed wstrząsami górniczymi.