WĘGLA KAMIENNEGO
WYSTĘPOWAŁY W KOPALNIACH KHW MIĘDZY WIELKOŚCIĄ PRODUKCJI A JEJ KOSZ TEM (W SKALI MIESIĄCA)
Uzasadniając sposób analizy prezentowanej w tym punkcie, zwrócę uwagę, że pojęcie kosztów stałych (Ks) i zmiennych (Kz) jest przypisywane tradycyjnie do całego przedsiębiorstwa jako jednostki prowadzącej finansowy rachunek wyników swej działalności w jednostce czasu (zł/przedsiębiorstwo).
Gdy jednak tak określone koszty zostają odniesione do wielkości produkcji (P) rozpatrywanej jednostki, wówczas następuje swoiste „odwrócenie” sytuacji, co ilustruje rysunek 2.
P
kz= Ks, zł/t (2)
Koszt, który był stały w skali przedsiębiorstwa (Ks, zł), po odniesieniu go do wielkości produkcji (P) – określa zmienną część kosztu jednostkowego (kz, zł/t), malejącą wraz ze wzrostem produkcji.
Podobnie – gdy zmienna część całkowitego kosztu produkcji (Kz, zł) zostaje odniesiona do wielkości produkcji, wówczas uzyskuje się wartość s t a ł e j części kosztu jednostkowego, niezależną od wielkości produkcji, czyli.
P
ks= Kz
,
zł/t(constans) (3)Suma kosztów stałych (Ks) i kosztów zmiennych (Kz) określa całkowity koszt produkcji K(P) jednostki organizacyjnej (np. kopalni) w określonym czasie.
Podobnie, suma stałej (ks) i zmiennej (kz) części kosztu jednostkowego – określa całkowity koszt jednostkowy k(P) produkcji w rozpatrywanym czasie.
Rys. 2. Schemat zależności jednostkowego kosztu produkcji k(P), zł/t od wielkości produkcji (P) uzyskiwanej przez kopalnie. Wykres został sporządzony w nawiązaniu do ideowego schematu, (rys. 1), przy założeniu, że produkcja kopalni oscyluje między 150 a 300 tys. t/mies., koszt stały wynosi 15 mln zł,
co stanowi 80% kosztu całkowitego K(P), a koszt zmienny obciąża każdą tonę kwotą 20 zł.
Biorąc pod uwagę, że w proefektywnościowej analizie kopalni jako rozliczenio-wej jednostki przedsiębiorstwa górniczego, jednostkowy koszt produkcji k(P) jest co najmniej równie instruktywny jak całkowity koszt produkcji K(P) – w przeprowa-dzonej analizie rozpatrzono wpływ zmian wielkości produkcji na obydwa rodzaje kosztu. Ponadto – oprócz stosowanego w pracach [30, 37] rodzajowego układu kosztów – do analizy wprowadzono również układ stanowiskowy (STK) według powołanego wyżej „Wykazu stanowisk kosztów…” [225].
Istota przeprowadzonego rozpoznania jest bardzo prosta. Ponieważ w kopalniach ich miesięczne wydobycie ulega naturalnym wahaniom – badano jak w I kwartale 1997 r. zmiany te oddziaływały na koszty poszczególnych kopalń Katowickiego Holdingu Węglowego. Badania ograniczono do jednego kwartału, ze względu na szczupłość środków zarówno na wyselekcjonowanie danych z archiwalnych zbiorów COIG, jak też ze względu na koszt ich dalszego przetwarzania.
Do oceny współzależności między wielkością produkcji i kosztów zastosowano dwie miary zmian występujących w wielkości tych parametrów.
l. Procentowe odchylenie (PO) wartości ewidencjonowanych w miesiącu następ-nym (II) w stosunku do poprzedniego (I); (lutego w stosunku do stycznia, marca w stosunku do lutego):
%
Znak ujemny lub dodatni występujący przy wskaźniku obliczonym zależnością (4) umożliwia stwierdzenie zgodności bądź niezgodności kierunku zmian występują-cych w produkcji oraz w koszcie (całkowitym lub jednostkowym, z wyróżnieniem branych pod uwagę rodzajów kosztów).
2. Zmienność produkcji i branych pod uwagę pozycji kosztów, wyrażona pro-centowym wskaźnikiem WM, który określa „rozproszenie” analizowanych wartości (x), w rozpatrywanym przedziale czasu (miesiące n = 1, 2, 3).
,%
xn – wartość produkcji bądź kosztu w miesiącu n (styczeń, luty, marzec).
Wyniki przeprowadzonego badania zestawiono w czterech obszernych tablicach.
Ich oryginały zostały podane w pracy [129], co usprawiedliwia zamieszczenie w tym artykule jedynie przykładowych fragmentów tych tablic (tabl. 1÷3). Zamieszczone fragmenty mają ułatwić zrozumienie podanego niżej omówienia wyników analizy oryginałów tablic. Zainteresowanych szczegółami Autor prosi o sięgnięcie do pełnego tekstu pracy [129], która jest dostępna w Bibliotece Głównego Instytutu Górnictwa.
Tablica 1 [129] odpowiada na pytanie czy występującemu w poszczególnych miesiącach, zwiększeniu bądź zmniejszeniu wydobycia kopalń i Holdingu towarzy-szyły takie wartości wskaźników PO, WM – wzory (4) i (5) – opisujących zmiany kosztu całkowitego oraz poszczególnych kosztów rodzajowych (zł), które potwierdzałyby występowanie w tych kosztach części stałej i zmiennej według schematu na rysunku 1.
Tablica 2 [129] odpowiada na analogiczne pytanie ale dotyczące sytuacji opisa-nej schematem na rysunku 2. W tablicy są więc rozpatrywane relacje między zmianami wydobycia a towarzyszącymi im zmianami wskaźników PO, WM – jednostkowego kosztu produkcji kopalń oraz jednostkowych kosztów rodzajowych składających się na ten koszt (zł/t).
Tablica 3-A, (w oryginale tablica 3 [129]) zawiera uszczegółowioną analizę zmian (mierzonych wskaźnikami PO, WM), które występowały w rozpatrywanych kopalniach i w Holdingu – w wielkości produkcji (t) i w kosztach robocizny (zł) – tj. w największej pozycji kosztów układu rodzajowego – analizowanego w tablicach 1 i 2. Koszty robocizny rozpatrzono w układzie stanowiskowym (STK)
T a b l i c a 1 . Analiza zmian (PO, WM – %), które występowały w kopalniach Katowickiego Holdingu Węglowego w wielkości produkcji (t) i w kosztach produkcji (zł), w układzie rodzajowym;
przykładowy fragment tabl. 1 z pracy [129]
Styczeń Luty Marzec Kwartał
Określenie wartość t, zł odchylenie
PO (± %) odchylenie PO
< ± %) wartość t, zł zmienność WM
1 2 3 4 5 % 6
„Katowice-Kleofas”
Wydobycie 289000,00 –6,92 2,60 278000,00 2,64
Koszt robocizny 15897590,00 –4,15 35,80 17276354,67 13,19
Koszt materiałów 9632477,00 –15,70 –32,14 7754005,67 19,30
Koszt energii 1056819,00 308,00 –50,88 2495577,00 48,52
Koszt amortyzacji 2104392,00 –1,03 –0,85 2084037,33 0,65
Pozostałe koszty 9508168,00 43,13 –13,59 11625580,33 12,14
Koszty ogółem 38199446,00 13,51 -2,80 41235555,00 4,91
„Mysłowice”
Wydobycie 162700,00 7,87 –14,53 162733,33 5,23
Koszt robocizny 9695372,00 –4,64 6,92 9608725,00 2,52
Koszt materiałów 4495876,00 10,20 –25,42 4381738,33 10,45
Koszt energii 771853,00 152,76 –18,00 1440884,67 30,95
Koszt amortyzacji 586696,00 29,12 25,61 765255,67 16,23
Pozostałe koszty 3905551,00 76,45 –12,73 5603784,33 20,20
Koszty ogółem 19455348,00 22,33 -6,95 21800388,00 7,17
T a b l i c a 2 . Analiza zmian (PO, WM – %), które występowały w kopalniach Katowickiego Holdingu Węglowego w wielkości produkcji (t) i w jednostkowych kosztach produkcji (zl/t), w układzie
rodzajowym; przykładowy fragment tabl. 2 z pracy [129]
Styczeń Luty Marzec Kwartał
Określenie wartość t, zł/t odchylenie PO
±% odchylenie
Analiza zmian, które występowały w kopalniach KHW SA w wielkości produkcji (t) i w kosztach
103 Chodniki kamienno-węglowe 964961,00 –4,53 –25,09 849001,00 13,09
104 Chodniki węglowe 702055,00 –26,55 –39,60 223454,00 25,93
120 i 121 Ściany i ubierki z posadzką hydrauliczną 369812,00 1,62 –9,43 0,00 3,98 130 i 131 Ściany i ubierki z zawałem stropu 1960441,00 –7,77 20,14 2636894,00 6,46 150 Posadzka hydrauliczna ścian, ubierek i zabierek 220936,00 3,56 –6,73 41104,00 2,34
151 Zawał ścian, ubierek i zabierek 95564,00 –21,24 24,27 0,00 9,72
160 Odstawa pozaprzodkowa 422660,00 –14,97 17,74 1666270,00 7,03
161 Transport główny urobku 363529,00 10,67 –0,49 770446,00 4,32
162 Ciągnienie urobku na powierzchnię szybami 447544,00 –9,28 1,88 506033,00 3,97 166 Transport główny materiałów i urządzeń 129411,00 –20,47 –0,50 43924,00 10,66 t67 Transport oddziałowy materiałów i urządzeń 1229573,00 -9,20 –5,72 931388,00 5,69
171 Utrzymanie wyrobisk 1281591,00 –13,85 4,62 449345,00 5,72
175 Wyposażenie ścian i ubierek z obudową zmech. 4429,00 2328,40 86,48 27480,00 63,83
180 Posadzka płynna poza przodkiem 1074,00 –27,84 18,45 21231,00 10,96
182 Gospodarka energetyczna 295384,00 –13,53 7,59 235708,00 4,89
183 Łączność i sygnalizacja 168066,00 –13,46 30,92 204309,00 8,94
– Stanowiska dołowe kop. właściwej ogółem 12143479,00 –5,92 1,52 13494219,00 2,40 – Stanowiska powierzchniowe kop. właściwej ogółem 942457,00 –4,24 3,54 1059176,00 1,73 – Stanowiska kop. właściwej ogółem 13085936,00 –5,80 1,67 14553395,00 2,30
– Pozostałe STK 3354454,00 –0,33 0,05 3635958,00 0,14
– Koszty ogółem 16440390,00 –4,68 1,32 18189353,00 1,85
* fragment tablicy 3 z [129].
[225], przy czym dla potrzeb analizy układ ten odpowiednio uproszczono. Koszty, które normalnie są w kopalniach ewidencjonowane na stanowiskach czterocyfrowych (ponad 350 stanowisk), zredukowano do stanowisk trzycyfrowych (ponad 200, w tym 47 dołowych) i następnie wyselekcjonowano z nich 22 pozycje ujęte w tablicy 3.
W tablicy zestawiono stanowiska, na których ewidencjonowany koszt był stosunkowo duży, a charakterystyka zaszłości objętych stanowiskiem rokowała możliwość kwalifikowania kosztów do kategorii stałych bądź zmiennych.
Oprócz wybranych trzycyfrowych stanowisk kosztów w dolnych wierszach tablicy podano zbiorcze koszty robocizny kopalni właściwej, na dole i na powierzchni oraz łącznie; ponadto podano koszt na pozostałych stanowiskach STK oraz koszt ogółem.
T a b l i c a 3 . robocizny na wyróżnionych stanowiskach kosztów – przykładowe fragmenty tablic 3 i 4 z pracy [129]
B – Analiza kosztu jednostkowego, zł/t**
Tablica 3-B, (w oryginale tablica 4 [129]) zawiera analizę wskaźnika zmienności (PO) i rozproszenia (WM) wielkości produkcji (t) i jednostkowego kosztu robocizny (zł/t) – nawiązuje więc do tablicy 2 i rysunku 2. W tamtej tablicy koszt jednostkowy był rozpatrywany w układzie rodzajowym – w tej zaś – w odpowiednio uproszczonym układzie stanowiskowym (STK).
Analiza tablic okazała się trudna, głównie ze względu na dużą liczbę danych, które zawierają. Chociaż śledzenie wzajemnych relacji między poszczególnymi zmianami wielkości produkcji i zmianami odnośnych pozycji kosztów w poszczegól-nych miesiącach, kopalniach i Holdingu nie sprawia żadposzczegól-nych trudności, to mnogość tych danych i ich zmienność utworzyły sytuację nadzwyczaj złożoną – co praktycznie
uniemożliwia szczegółowe omówienie tablic w tym artykule. Zachęcając więc zainteresowanych Czytelników do szczegółowego prześledzenia oryginałów tablic w pracy [129], podaje się dalej jedynie niektóre spostrzeżenia i wnioski z analizy przeprowadzonej przez Autora.
Otóż w tablicy 1 – zgodnie z oczekiwaniami zwolenników stosowania w górnic-twie węgla kamiennego kategorii kosztów stałych i zmiennych – wzrostowi produkcji kopalń powinien towarzyszyć tylko niewielki wzrost kosztu całkowitego, wywołany przyrostem kosztów zmiennych (rys. 1); podobnie – spadkowi produkcji powinien towarzyszyć nieznaczny spadek kosztu całkowitego.
Koszt amortyzacji, zaliczany w l00% do kosztów stałych, nie powinien „reago-wać” na zmiany produkcji. Także koszt robocizny uznawany za zmienny tylko w 10÷20% – nie powinien wykazywać większych zmian, adekwatnych do wahań wielkości produkcji.
W rzeczywistości, między zmianami wielkości produkcji a zmianami całkowite-go, ewidencjonowanego w kopalniach kosztu produkcji oraz zmianami kosztu amortyzacji i robocizny – w tablicy 1 nie wystąpiły żadne z zależności oczekiwa-nych przez zwolenników posługiwania się kategorią kosztów stałych i zmienoczekiwa-nych.
Spadek produkcji, który wystąpił w jedenastu sytuacjach i powinien był wywołać odpowiednie obniżenie kosztu całkowitego – wywołał go tylko w czterech sytuacjach, natomiast w siedmiu był odwrotny w stosunku do wskazanych oczekiwań. Podobnie, wzrost produkcji, który wystąpił w pięciu sytuacjach i powinien był wywołać niewielki wzrost kosztu całkowitego – „zachował” się zgodnie ze wskazanymi oczekiwaniami tylko w dwóch sytuacjach. Również wielkość zmian niemal z reguły nie jest zgodna z omawianymi oczekiwaniami.
Wydobycie zmieniało się od – 16,42 do 7,87% natomiast zmiany kosztu całkowitego od – 13,07% do 48,77%. Wskaźnik rozproszenia (WM), zarówno dla wydobycia jak i kosztu ogółem, zmieniał swą wartość w poszczególnych kopalniach odpowiednio od 0,44 do 10,60% oraz od 2,39 do 13,77%.
W Holdingu, zmniejszenie produkcji o 7,09 i 3,71% wywołało w pierwszym przypadku – wbrew omawianym oczekiwaniom – wzrost kosztu całkowitego o 11,83%. W drugim przypadku natomiast (marzec w stosunku do lutego), koszt zmniejszył się – co było oczekiwane przez zwolenników stosowania kategorii kosztów stałych i zmiennych – ale wielkość obniżenia była proporcjonalna do wielkości produkcji, zamiast jak sugeruje rysunek 1 przybrać wartość parokrotnie mniejszą.
Odchylenia kosztu amortyzacji, które mimo wahań wydobycia miały swą wielko-ścią oscylować w pobliżu zera tylko w sześciu sytuacjach wykazały wartość w przedziale (±) 2%. W dziesięciu natomiast – odchylenia przybierały wartość w granicach (–) 42,77 do 29,12%. Przy tym rozproszenie – mierzone wskaźnikiem WM – było dla kosztu amortyzacji o blisko 50% większe niż dla wielkości produkcji (wynosiło dla amortyzacji 7,3%, a dla wydobycia 4,7%).
Koszt robocizny, który ze względu na około osiemdziesięcioprocentowy udział kosztu stałego miał według omawianych oczekiwań wykazywać niezależ-ność od wahań wielkości produkcji, nie potwierdził tych oczekiwań (podobnie jak koszt amortyzacji).
Odchylenia kosztu robocizny oscylowały między wartością (–) 0,57% a 35,80%, przy czym koszt ten wykazywał kierunek zmian zgodny ze zmianami wielkości produkcji w sześciu sytuacjach a niezgodny w dziesięciu sytuacjach.
Średnia wartość rozproszenia kosztu robocizny, mierzona wskaźnikiem WM, przybrała wartość 3,3%, była więc mniejsza od rozproszenia produkcji (7,3%) i amortyzacji (4,7%).
Tablica 2, w której rozpatruje się (także w układzie rodzajowym) – relacje mię-dzy zmianami jednostkowych kosztów produkcji (zł/t) wziętych pod uwagę kopalń a wielkością ich produkcji – miała odpowiadać na pytanie czy relacje te są zgodne z prawidłowościami określonymi schematem na rysunku 2. Jeżeli rzeczywiście w całkowitych kosztach kopalni udział kosztów stałych utrzymuje się na poziomie około 80%, to wzrost wielkości produkcji powinien wywoływać wyraźny spadek kosztu jednostkowego (zł/t), a zmniejszenie produkcji jego wzrost.
Otóż na jedenaście sytuacji, w których wystąpił w rozpatrywanym kwartale spadek produkcji kopalń KHW, w dziewięciu sytuacjach wystąpił – zgodnie ze wskazanymi oczekiwaniami – wzrost jednostkowego kosztu produkcji; jedynie w dwóch sytuacjach spadkowi produkcji towarzyszyło zmniejszenie tego kosztu. Na pięć sytuacji, w których wystąpił wzrost produkcji – w jednym przypadku koszt jednostkowy uległ zwiększeniu. Jednostkowy koszt amortyzacji – na szesnaście rozpatrzonych sytuacji – tylko w jednym przypadku wykazał zmianę niezgodną z zależnością zilustrowaną na rysunku 2. Podobnie, jednostkowy koszt robocizny (dwa przypadki).
Tak więc, jednostkowy koszt produkcji (zł/t) rozpatrywany w tablicy 2 wy-kazuje znacząco wyraźniejszy jakościowy związek z wielkością produkcji kopalń niż koszt całkowity (zł) rozpatrzony w tablicy 1. Jest to związek głównie jakościo-wy, mierzony zgodnością kierunku (znaku) występujących zmian, natomiast związek ilościowy, mierzony procentową skalą zmian, jest wyraźnie „zaburzony” (np. w jednej z kopalń obniżenie produkcji w lutym o 7,13%wywołało wzrost kosztu amortyzacji o 7,21% a w marcu – obniżenie produkcji o dalsze 7,82% zwiększyło koszt amortyza-cji o 18,16%). Również wskaźnik rozproszenia WM jest w tablicy 2 niemal z reguły wyraźnie większy niż w tablicy 1, co może być wynikiem „nakładania się”
zmienności kosztów na zmienność produkcji. Mimo to, relacje zilustrowane tablicą 2 potwierdzają dość powszechny pogląd, że jednostkowy koszt produkcji (zł/t) jest w górnictwie znacząco lepiej skorelowany z wielkością produkcji niż całkowity koszt kopalni (zł), i że jego znaczenie jako miernika ekonomicznej efektywności produkcji górniczej jest dominujące.
Tablice 3 i 4 w pracy [129] miały odpowiedzieć na pytanie, czy przy