Obraz Golema w literaturze modernistycznej wpisuje się w szerszy nurt zjawisk kulturowych i społecznych. Golem wkracza w obręb problemów takich jak modyfikowanie żywych organizmów, zarządzanie społeczeństwem dzięki środkom pozwalającym na
„hodowanie” ludzi czy relacje między ludźmi i maszynami. Właśnie te problemy stają się głównymi tematami literackiej refleksji nad wpływem na człowieka postępu cywilizacyjnego oraz związanych z nim mechanizmów władzy.
Rozwój nauk biologicznych stał się pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku inspiracją dla wielu utworów zaliczanych do literatury fantastycznonaukowej. Powstają w tym okresie istotne z perspektywy rozwoju science fiction dzieła Herberta George’a Wellsa, w których pojawia się temat manipulacji genetycznych oraz eksperymentów biochemicznych. Wyspa doktora Moreau (1896) i Niewidzialny człowiek (1897) przedstawiają problem autonomiczności i etyczności nauki oraz jej związków z władzą, a także wpływu naukowców pojmowanych jako wybitne jednostki na losy ludzkości.
Co więcej, u Wellsa modyfikowane dzięki metodzie wiwisekcji organizmy stają się lustrem dla człowieka – w finale powieści okazuje się, że spotkanie ze zwierzoludami wpływa sposób w jaki narrator, Edward Prendick postrzega prawdziwych ludzi.
Obraz władzy posługującej się biologicznymi modyfikacjami, by podporządkować sobie rządzonych, został nakreślony w utworach takich jak My Eugeniusza Zamiatina (1920) oraz Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya (1931), dystopiach opisujących wyzbyte ludzkich odruchów społeczeństwa przyszłości. Wizje te niosą w sobie krytykę systemu totalitarnego oraz cywilizacji przemysłowej, które niewolą ludzi za pomocą ścisłej organizacji, standaryzacji oraz dzięki ingerencjom biologicznym, takim jak operacja przepalenia zwoju mózgowego będącego ośrodkiem wyobraźni, kontrola płodności i rozrodczości czy warunkowanie rozwoju embrionu przy użyciu tlenu oraz innych czynników.
Temat eksperymentów biologicznych przedstawiony w sposób humorystyczny także bywa pretekstem do sformułowania komentarza na temat aktualnych wydarzeń politycznych. Na przykład w dwóch opowiadaniach Michaiła Bułhakowa: Fatalne jaja (1925) oraz Psie serce (1926) obrazom niesamowitych odkryć z dziedziny biologii towarzyszy satyra na ówczesne społeczeństwo rosyjskie. Naukowcy-dziwacy dokonujący
epokowych odkryć popadają w konflikt z proletariatem, który najpierw przeszkadza w prowadzeniu badań, a później zupełnie nieodpowiedzialnie wykorzystuje owoce pracy obu profesorów. Satyryczny charakter ma również Bal manekinów Brunona Jasieńskiego (1931), w którym autor ośmiesza burżuazję, wprowadzając na scenę sklepowe manekiny.
Zjawiskiem kulturowym, które znacząco wpłynęło na literaturę podejmującą temat sztucznego człowieka oraz problemu wpływu rozwoju nauki i techniki na społeczeństwo, okazał się futuryzm. W ten głoszący kult techniki oraz przedstawiający człowieka jako maszynę awangardowy kierunek wpisywały się zarówno utwory dające wyraz tych fascynacji (na przykład Hymn do maszyny mego ciała Tytusa Czyżewskiego), jak i teksty krytyczne, ujawniające „problem alienacji człowieka wśród wytworów współczesnej technicznej cywilizacji”304. Przez pryzmat kategorii wyobcowania, dezintegracji i uprzedmiotowienia Barbara Sienkiewicz odczytuje Nogi Izoldy Morgan Brunona Jasieńskiego (1923). Historia inżyniera Berga to katastroficzna w swej wymowie opowieść o maszynie, która „z narzędzia staje się powoli [...] panem”305, opowieść o zagrożeniach będących konsekwencją dominacji maszyn306.
Wymienione utwory literackie łączy nie tylko podobieństwo w zakresie problematyki, ale również zastosowana konwencja literacka, groteska, która z jednej strony pozwala na wyrażenie grozy wywołanej antycypowanymi konsekwencjami istniejących procesów ekonomicznych, technologicznych i społecznych, a z drugiej umożliwia zachowanie dystansu, osiąganego dzięki wprowadzeniu elementów komicznych oraz łączeniu stylów i wprowadzaniu środków typowych dla sztuki popularnej.
Koniec XIX i początek XX wieku to okres wielkich przemian: druga rewolucja przemysłowa związana z rozwojem nauki i techniki, ewolucja kapitalizmu – rozwój spółek kapitałowych, koncentracja produkcji przemysłowej, dominacja wielkich przedsiębiorstw oraz wykształcenie się społeczeństwa masowego i powstawanie społeczeństwa konsumpcyjnego, a także doświadczenia związane z pierwszą wojną światową – to wszystko powodowało poczucie zagubienia jednostki w otaczającym ją świecie.
Do wyrażenia lęków i nadziei wywołanych przeobrażeniami w wielu dziedzinach życia konieczny był odpowiedni sposób wyrazu.
Językiem zdolnym do opisu tego zmieniającego się świata dysponowała groteska.
304 B. Sienkiewicz, dz. cyt., s. 115.
305 B. Jasieński, Nogi Izoldy Morgan, [w:] „Nogi Izoldy Morgan” i inne utwory, Warszawa 1966, s. 30.
306 B. Sienkiewicz, dz. cyt., s. 115-120.
Słynna formuła Wolfganga Kaysera głosi, że: „groteskowość to świat, który stał się obcy”307. Utwory literackie diagnozujące nowoczesne zagrożenia przedstawiają taki właśnie obraz rzeczywistości, która zostaje zdominowana przez poczucie alienacji, reifikacji oraz nieufności wobec instytucji ingerujących w przestrzeń prywatną:
Świat fizyczny bezpośredniego otoczenia jednostki jest obcy i wrogi, próbuje wszelkimi siłami ją przytłoczyć, odmówić jej miejsca i indywidualności choć trochę odpowiadających jej potrzebom i aspiracjom. Czyni to, otaczając człowieka ze wszystkich stron przemocą i brutalnością, oferując mu wartości, które utraciły wiarygodność, manipulując nim i starając się go odczłowieczyć poprzez wielkie anonimowe instytucje, z których najbardziej złowrogie to nauka, technika i system społeczno-ekonomiczny308.
Groteskowe oblicze odsłaniają także postacie i urządzenia, które w tym świecie funkcjonują. Do grona groteskowych bohaterów Bernard McElroy zalicza nie tylko zdeformowanych ludzi czy hybrydy człowieka i zwierzęcia znane między innymi z Wyspy doktora Moreau Wellsa, ale również wszelkiego rodzaju połączenia maszyn i ludzi oraz niektóre roboty, a także makabryczne maszyny zaczynające żyć własnym życiem309. Wszystkie te stworzenia w jakiś sposób zagrażają człowiekowi oraz humanistycznym wartościom, a co za tym idzie, wywołują lęk – zarówno przed potwornością nienaturalnych istot310, jak i przed procesami i zjawiskami, które je do życia powołały.
Wśród wspomnianych zagrożeń na pierwszy plan wysuwa się postęp techniczny, prowadzący do apokalipsy wywołanej mechanicznymi „dłońmi” ożywionych maszyn:
Do charakterystycznych motywów groteskowych należy dalej wszystko, co jako narzędzie czy sprzęt poczyna żyć własnym niebezpiecznym życiem. [...] Podobne spojrzenie na technikę jest dla człowieka współczesnego tak dalece naturalne, że tworzenie „technicznej” groteski przychodzi mu z łatwością. Urządzenia stają się w niej nosicielami demonicznego pędu do zagłady i poczynają panować nad swoim twórcą. To, co mechaniczne, wyobcowuje się, zyskując życie, natomiast to, co ludzkie – tracąc je. Do trwałych motywów należą żywe istoty przekształcone w manekiny, automaty, marionetki i twarze zastygłe w maski311.
307 W. Kayser, Próba określenia istoty groteskowości, tłum. R. Handke, [w:] Groteska, red. M. Głowiński, Gdańsk 2003, s. 24.
308 B. McElroy, Groteska i jej współczesna odmiana, tłum. M.B. Fedewicz, [w:] Groteska, s. 149.
309 Tamże, s. 141.
310„Najistotniejszym efektem takiego animalizmu i cielesnej degradacji w sztuce operującej groteską jest zwrócenie naszej uwagi na pozbawioną godności, niebezpieczną, wręcz obrzydliwą fizyczność egzystencji i podkreślenie jej przez wyolbrzymienie, zniekształcenie czy nieoczekiwane połączenia”
(tamże, s. 140).
311 W. Kayser, dz. cyt., s. 23.
Kayser zwraca tu uwagę na bardzo istotnym element owej nowoczesnej groteski, a mianowicie na strach związany z buntem, utratą władzy nad wytworami naszej cywilizacji. Ten aspekt łączy się z opowieściami o zbuntowanym Golemie, który wyzwala się spod władzy swego stwórcy i pana, by siać zniszczenie.
Groteska, zwłaszcza fantastyczna, stała się na początku XX wieku kategorią estetyczną właściwą utworom poruszającym tematy związane z eksperymentami biochemicznymi, zagrożeniami powodowanymi technicyzacją życia, ingerencją w ludzkie ciało, unifikacją i uprzedmiotowieniem oraz konfliktami społecznymi. Teksty te przedstawiały rzeczywistość podporządkowaną prymatowi rozumu312, która jednak ujawniała ukryty w sobie pierwiastek obcości, niesamowitość lub nieludzkość kryjącą się pod powierzchnią racjonalności. W kontekście tych zjawisk do świata bohaterów literackich wkroczył nowoczesny Golem.