Powieściowy świat Golema Meyrinka zaludniają sobowtóry. Funkcję sobowtóra pełni również tytułowy bohater189. Według Jana Tomkowskiego „Golem jest częścią osobowości narratora, który w jednym ze snów staje się mistrzem Pernatem, wycinaczem kamei sprzed trzydziestu lat”190, przy czym jednocześnie „swego rodzaju sobowtórem
188 Tamże, s. 31.
189 Zob. M. Radkowska-Walkowicz, Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego cz owieka w kulturzeł , Warszawa 2008, s. 35-36.
190 J. Tomkowski, Droga i labirynt, [w:] Mistyka i herezja, Ossa 2006,s. 373.
Pernata jest Golem, zwierciadlane odbicie mistrza Atanazego”191. Postać Golema odsyła zatem czytelnika zarówno do narratora, jak i głównego bohatera powieści. W powieści widmo glinianego człowieka pojawia się raz na trzydzieści trzy lata192 i taki okres czasu dzieli oba sobowtóry. Nie oznacza to jednak, że bohaterowie byli, są i będą Golemami.
Golemiczny wymiar ma tylko określony etap życia każdego z nich. Sen narratora o wycinaczu kamei obejmuje właśnie ten moment świadomości Pernata, w którym protagonista odkrywa swe związki z Golemem. Pernat-Golem śniony przez narratora zostaje włączony w ciąg onirycznych transformacji193. Kolejne spotkania z sobowtórami Pernat będzie albo przeżywał jako Golem, albo jego sobowtór będzie miał w sobie coś z Golema. Galeria powieściowych sobowtórów obejmuje zatem również postaci z wizji Atanazego Pernata, w tym Pagada i zjawę nazywaną Habal Garmin.
Historia Pernata składa się zatem z ciągu spotkań z różnymi wcieleniami Golema i osobami, takimi jak Zwak czy Hillel, objaśniającymi znaczenie tajemniczych istot.
Spotkania te wyznaczają kolejne etapy na drodze duchowego rozwoju bohatera, której celem jest odzyskanie pamięci i osiągnięcie mistycznej pełni: „poznanie i wspomnienie to jedno i to samo” (s. 53). Odkrywaniu tajemnicy tożsamości wycinacza kamei towarzyszy sensacyjna historia miłosna, w którą zamieszani są Wassertrum, Charousek i Angelina. Charousek pragnie zemścić się na Wassertumie, a Wassertum na Saviolim, kochanku zamężnej Angeliny. Intrygi tych postaci bezpośrednio wpływają na losy protagonisty na planie materialnym, stanowiąc przeszkodę dla rozwoju duchowości lub prowadząc do finałowego przeobrażenia194.
Na swej drodze obdarzona duszą niższą istota spotka szereg innych sobowtórów, które będą wyznaczać kolejne etapy duchowej wędrówki. Tomkowski, a za nim Jerzy Prokopiuk i Tomasz Macios, odczytują je przez pryzmat kart taroka195, przypisując Wielkie Arkana poszczególnym bohaterom i wydarzeniom opisywanym przez „Szatana z Pragi”.
191 Tamże, s. 384.
192 W powieści Gustava Meyrinka liczby odsyłają do sensów symbolicznych. Na przykład 33 jako biblijna liczba wiek określająca długość życia Chrystusa wiąże się ze zmartwychwstaniem i postacią Mesjasza, zaś w symbolice masońskiej określa stopnie wtajemniczenia prowadzące do mistycznego oświecenia.
193 Na temat roli somnambulizmu w Golemie Meyrinka zob. E. Klaus, Allegorical Slumber: Somnambulism and Salvation in Gustav Meyrink's Der Golem, [w:] „Seminar”, 2010, nr 46, z. 2, s. 131-145.
194 Por. T. Macios, dz. cyt., s. 213
195Formy tarot i tarok stosuję zamiennie na określenie dawnej gry w karty oraz talii kart wykorzystywanej w tej grze, choć na przykład Jan Suliga wprowadza rozróżnienie między tymi taliami (J. Suliga, Tarot, Warszawa 1993, s. 9).
W powieści tarok jest przywoływany kilkakrotnie i traktowany jako ludowa, ogólnodostępna wersja Zoharu, mistycznej Księgi blasku, która według kabalistów opisuje duchową ewolucję człowieka. Wiąże się to z przekonaniem, że karty tarota służą nie tylko do gry czy wróżenia – bywa iż są traktowane jako „klucz do ukrytej konstrukcji świata”196. Taką rolę przyznawali tarotowi na przykład Eliphas Levi Zahed i członkowie Hermetycznego Zakonu Złotego Brzasku, którzy talię traktowali jako obraz kabalistycznego Drzewa Życia, a poszczególnym kartom przypisywali litery hebrajskiego alfabetu197.
Nie ulega wątpliwości, że nienumerowana karta Głupca symbolizuje Atanazego Pernata – są co do tego zgodni wszyscy wspomniani badacze. Dotyczy go jednak tylko tak długo, jak bohater pozostaje Golemem. Głupiec to Golem. Identyfikacja pojawiająca się w utworze austriackiego pisarza pozostaje zgodna ze znaczeniem wyrazu (hamor golim w języku jidysz określa właśnie gamonia, głupca198) oraz z hermetyczną wykładnią znaczeń przypisywanych tarotowemu Głupcowi:
w kabalistycznym systemie symboli litera alef reprezentuje ulepionego z gliny (hebr. adamah) praczłowieka, Pierwszego Adama (hebr. Adam ha-Riszon) [...]. W hermetycznych traktatach Pierwszy Adam utożsamiany był z humunkulusem [...], tj. kimś, kto łącząc w sobie młodość i starość uosabia „pierwszą materię”, zaczyn lapis philosophorum. Wedle kabalistów tenże humunkulus nosił imię Jadalboath – Dziecko Chaosu. Utożsamiano go z glinianym olbrzymem, golemem, którego – według legend – magowie mieli powołać do życia poprzez włożenie do ust kawałka pergaminu z zapisanym na nim imieniem JHWH lub jego synonimem, słowem emet (hebr.
prawda), a kiedy się zbuntował, uśmiercili go wymazawszy z emet literę alef i przeobraziwszy je w słowo mot – śmierć199.
Karta Głupca reprezentuje adepta, który rozpoczyna swoją drogę ku poznaniu tajemnicy świata duchowego. Głupiec symbolizuje nieświadomość dotyczącą własnej tożsamości. W powieści Meyrinka Pernat ma ograniczoną wiedzę na temat własnego życia
196 J. Tomkowski, dz. cyt., s. 380.
197 J. Suliga, dz. cyt., s. 8-10; tenże, Biblia Szatana, [Warszawa 2008], s. 130-145.
198 G. Scholem, Kabała i jej symbolika, przypis 99, s. 213.
199J. Suliga, Inicjacja Głupca, 2007, http://ctud.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?138306 [dostęp 1.02.2017]. Jan Suliga odczytuje inicjację Głupca-Golema jako odpowiednik historii o dojrzewaniu sztucznych ludzi do człowieczeństwa: „Przewodnim motywem wszystkich tych opowieści jest dążenie ożywionej, na poły tylko ludzkiej istoty, do przemienienia się w pełnowartościowego człowieka, która wyrusza w tym celu w daleką podróż, popełnia rozmaite, nie zawsze chlubne czyny, cierpi, walczy z przeciwnościami losu, aż wreszcie zwycięża i zaznaje zbawiennej transformacji, bądź zostaje zgładzona przez wrogich jej ludzi. Na zewnątrz ohydna, odrażająca, istota ta skrywa bowiem w swoim wnętrzu pełnię przyszłego człowieczeństwa, człowiekiem wszakże może stać się ona dopiero wtedy, gdy odkryje, iż jest obrazem i podobieństwem Stwórcy” (tamże).
– z podsłuchanej w półśnie rozmowy przyjaciół dowiaduje się, że cierpiał na chorobę psychiczną, a lekarz za pomocą hipnozy pozbawił go bolesnych wspomnień z dzieciństwa i młodości, po czym umieścił w getcie pod opieką Zwaka. Wycinacz kamei przypomina tym samym Golema ulepionego w dorosłej postaci. Jednocześnie protagonista dostrzega niepokojący związek między „izbą” w jego umyśle, w której zamknięto jego przeszłość a postacią Golema zamieszkującego izbę pozbawioną drzwi. „Sprężyny moich czynów i myśli spoczywają w innym, zapomnianym bycie” (s. 38) – stwierdza Atanazy Pernat, identyfikując poniekąd postać z żydowskich legend z istotą swego jestestwa. Ów brak wspomnień, według wykładni Lapondera, świadczy o tym, że bohater przyjął rolę adepta, został „ukąszony przez «węża krainy duchowej»”, co doprowadzi do „cudu przebudzenia”
(s. 177)200.
Znaczenie rozpoznania w sobie Golema oraz w Golemie samego siebie Macios łączy z duchową ewolucją jednostki. Bycie Golemem to okres inicjacji, stan pomiędzy niedoskonałością a pełnią:
Utożsamienie Pernata z Golemem pełni ważną rolę, wskazując na stan bohatera, jego niedoskonałość, a zarazem symbolizując pierwszy nieświadomy krok na drodze do osiągnięcia mistycznej przemiany. [...] Golem-sobowtór odzwierciedla duchowy stan Pernata jako adepta, stojącego u progu przemiany, wkraczającego na drogę prowadzącą do osiągnięcia duchowej pełni, której symbolem jest hermafrodyta201.
Proces wtajemniczenia Głupca wiąże się z funkcjonowaniem na pograniczu świata materialnego i duchowego: „Trasa jego wędrówki biegnie [...] od świata natury i zwyczajności do świata okultnych tajemnic i niewidzialnych sił rządzących kosmosem, sama zaś inicjacja polega na wielokrotnym penetrowaniu światów subtelnych (astral) oraz powrotach do empirycznej rzeczywistości”202. Dlatego w życiu Pernata jawa miesza się ze snem a bohatera nawiedza szereg zagadkowych istot, w które zmienia się Pernat. Taka jest też sytuacja Głupca w tarocie: „cyfra 0 świadczy o tym, iż, przyłożony do jakiejkolwiek karty, Głupiec napiera jej cech, przeistacza się w daną kartę”203. Dlatego bohater może wcielać się jednocześnie w Głupca oraz inną postać, na przykład Maga czy Wisielca.
200 Zob. T. Macios, dz. cyt., s. 211-212.
201 T. Macios, dz. cyt., s. 211.
202 J. Suliga, dz. cyt..
203 J. Suliga, Tarot, s. 28.