Historia partycypacji pracowniczej w innych krajach europejskich oraz argumenty za partycypacją pracowniczą w Polsce oraz innych

krajach europejskich

Uprawnienia w zakresie posiadania przedstawicieli w organach spółki przysługują pracownikom w wielu krajach Europy. Jako pierwsze instytucję tę (unternehmerische Mitbestimmung) wprowadziły w formie ustawowej Niemcy pod koniec XIX wieku⁷⁰² . Zniesiona przez Nazistów, instytucja ta powróciła do prawa niemieckiego w okresie powojennym – z początku wzbudziła wielkie kontrowersje⁷⁰³,

698 Art. 4 ust. 4 KomResPKPU.

699 Por. A.S. Nartowski, Związkowiec w radzie to związkowiec w konflikcie interesów, Rzeczpospolita, 16 października 2015, http://archiwum.rp.pl/artykul/1289526-Zwiazkowiec-w-radzie-to-zwiazkowiec-w-konflikcie-interesow.html?_=Rzeczpospolita-1289526?_=9#.VlnHzemFM3E [udostępniono 28 listopada 2015 r.] i opisane w tym artykule zmiany w Statucie PKP Cargo S.A.

700 Por. art. 16 ust. 3 KomUprPU.

701 A. Szumański, Spółki handlowe..., s. 717.

702 J.J. Du Plessis, O. Sandrock, The German System of Supervisory Codetermination by Employees, w: J.J.

Du Plessis [i in.] (red.), German corporate governance in international and European context, Heidelberg, New York 2012, s. 112. Patrz. szerzej. K. Oplustil, Instrumenty nadzoru korporacyjnego (corporate governance ) w spółce akcyjnej, Warszawa 2010, s. 241–247.

703 Spory wokół udziału pracowników w organach spółki towarzyszą tej koncepcji od czasów jej powstania, w doktrynie niemieckiej wskazywano, że nie było w historii Niemiec aktu prawniego, który wzbudziłby tak wielkie kontrowersje, por. W. Schilling, Mitbestimmung im Lichte des Gesellschaftsrechts, Recht der Arbeit (441) 1954, s. 441–447.

ostatecznie jednak stała się powodem dumy tamtejszych polityków i doktryny⁷⁰⁴. W ślad za Niemcami wiele innych rozwiniętych gospodarczo państw zdecydowało się na wprowadzenie systemowych rozwiązań przewidujących obowiązkową partycypację pracowników w organach dużych spółek.

Za umożliwieniem takiej formy partycypacji pracowniczej opowiada się również OECD⁷⁰⁵. W ocenie jej zwolenników instytucja ta jest przejawem dostrzeżenia istotnej roli, jaką odgrywają w przedsiębiorstwie pracownicy – roli, za którą należy odpłacać im nie tylko w formie wynagrodzenia za pracę, ale też poprzez przyznanie im prawa współdecydowania o spółce⁷⁰⁶. W części państw partycypacja pracowników w organach spółki, jakkolwiek oparta na podobnych założeniach aksjologicznych, ograniczona została do spółek z udziałem państwa, co może być uznane za przejaw ich bardziej otwartej i uspołecznionej struktury władczej. W literaturze wskazuje się też, że w spółkach z częściowym udziałem Skarbu Państwa dyrektorzy pracowniczy mogą pełnić rolę dodatkowego zabezpieczenia przed taką ingerencją polityczną, która mogłaby negatywnie wpływać na przychody spółki, tym samym partycypacja pracownicza może być instrumentem ochrony interesów mniejszości⁷⁰⁷.

Natomiast przyjęte w prawie polskim rozwiązania, zgodnie z którymi uprawnienia nominacyjne przysługują pracownikom jedynie w spółkach powstałych z komercjalizacji przedsiębiorstwa, nie mają charakteru systemowego⁷⁰⁸. Zamiast względów aksjologicznych związanych z rolą pracowników w spółce, ratio legis polskich przepisów stanowi chęć zrekompensowania pracownikom wpływów, jakimi cieszyli się oni w przedsiębiorstwie państwowym, a które utracili wskutek jego komercjalizacji⁷⁰⁹. W doktrynie nie brak również głosów kwestionujących zasadność

704 Szerzej na temat regulacji niemieckiej patrz np. M. Magotsch, S. Morgentroth, Employee Co-Determination at Board Level, w: J. Kirchner, P.R. Kremp, M. Magotsch (red.), Key aspects of German employment and labour law, Heidelberg 2010, s. 305–314.

705 Zasady Nadzoru Korporacyjnego OECD 2015, rozdział IV, lit. C.

706 J.J. Du Plessis, O. Sandrock, The German System…, s. 123.

707 M. Pargendler, A. Musacchio, S.G. Lazzarini, In Strange Company: The Puzzle of Private Investments in State-Controlled Firms, Cornell International Law Journal (569) (46) 2013, s. 593–594; o ile jednak zarówno pracownicy, jak i mniejszościowi wspólnicy mają interes w maksymalizacji przychodów spółki, co nie zawsze jest zgodne z zamiarami SP, o tyle już ich preferencje co do podziału tych przychodów są z reguły diametralnie różne.

708 K. Oplustil, Instrumenty nadzoru korporacyjnego…, s. 422; podobne uregulowania mogą znajdować się jednak również w innych ustawach, por. np. GospKomU – co istotne rozwiązania te, jakkolwiek aksjologicznie podobne, wykazują istotne różnice systemowe, prawo pracowników do partycypacji w zarządzaniu skomercjalizowaną spółką komunalną wygasa bowiem wraz ze zbyciem przez j.s.t. choćby jednej akcji.

709 A. Opalski, Rada nadzorcza w spółce akcyjnej, Warszawa 2006, s. 101; niektórzy autorzy wskazują, że rekompensata ta ma charakter niepełny czy wręcz pozorny, por. K. Kokocińska, Zmiana pozycji załogi

utrzymywania uczestnictwa pracowników spółek w organach w ogóle, a także na zasadach szczególnych wyłącznie w spółkach Skarbu Państwa, jak to ma miejsce w Polsce.

Przeciwnicy przyznawania pracownikom uprawnień do obsady części składów organów wskazują – choć niekoniecznie zasadnie – na wątpliwości co do profesjonalizmu tych osób⁷¹⁰. Przedstawiciele pracowników w organach spółki wydają się też być szczególnie podatni na sytuacje konfliktów interesów czy lojalności⁷¹¹. Wbrew ciążącemu na nich obowiązkowi działania w interesie spółki⁷¹², który w polskim prawie utożsamiany jest przede wszystkim z interesem wspólników, członkowie organów wybierani przez pracowników mogą poczuwać się do odpowiedzialności przede wszystkim wobec swoich wyborców ⁷¹³. Z drugiej strony fakt, że to raczej wspólnicy decydują o utrzymaniu przez dyrektora pracowniczego mandatu i o korzyściach, jakie będzie on odnosił z zasiadania w zarządzie, powoduje, że dyrektor może zdecydować się na przyjęcie postawy oportunistycznej i porzucenie swojej roli jako przedstawiciela pracowników.

W literaturze wskazuje się też, że w praktyce partycypacja pracownicza często realizowana jest przez osoby powiązane ze związkami zawodowymi, które mogą być zainteresowani uzyskiwaniem od spółki doraźnych ustępstw – co przekłada się na ich osobistą popularność – nie zaś jej długofalowym rozwojem⁷¹⁴. Kolejnym powodem, dla którego partycypacja pracownicza w organach spółek nie zawsze jest dobrym rozwiązaniem, jest fakt, że wobec odmiennego zaplecza i źródeł mandatu istnieje ryzyko, że osoby te będą marginalizowane przez pozostałych członków zarządu. To zaś może prowadzić do wykształcenia się w obrębie tego organu szkodliwego dualizmu i funkcjonowania de facto małego i dużego zarządu. Te i inne wątpliwości – których szczegółowe omawianie wykraczałoby poza zamierzony zakres niniejszego opracowania – skłaniają niektórych przedstawicieli doktryny do postulowania tego, by znieść partycypację pracowniczą. Nawet wśród osób, które uznają doniosłą rolę pracowników w strukturach przedsiębiorstwa, spotkać można się z opiniami, że ich interesy mogą być

przedsiębiorstwa państwowego w procesie komercjalizacji i prywatyzacji, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny (2) 1996, s. 33–44.

710 F. Grzegorczyk, Przedsiębiorstwo publiczne…, s. 250–252.

711 A.S. Nartowski, Związkowiec w radzie…

712 S. Rudolf, Udział przedstawicieli załogi w organach spółki, w: D. Dobija, I. Koładkiewicz (red.), Ład Korporacyjny, Warszawa 2011, s. 357.

713 C.A. Mallin, Corporate governance, Oxford, New York 2010, s. 231.

714 Takie podejście opisywane jest przez pryzmat teorii „rent seeking” szerzej na ten temat por. S. Rudolf, Udział przedstawicieli załogi…, s. 359.

reprezentowane w sposób inny niż poprzez partycypację w organach. Sposobem takiej reprezentacji mogą być chociażby rady pracownicze tworzone u pracodawców zatrudniających powyżej 50 osób⁷¹⁵.

Można jednak bronić poglądu, że partycypacja pracownicza w organach spółki, w tym w zarządzie, korzystnie wpływa na sytuację spółki. Powoływane przez pracowników osoby, mające do pewnego stopnia odmienne od pozostałych członków zarządu doświadczenie, mogą dawać organowi inną perspektywę i dodatkową wiedzę⁷¹⁶. W szczególności osoby te może charakteryzować lepsze zrozumienie specyfiki spółki⁷¹⁷. Jednocześnie partycypacja przedstawicieli pracowników spółki w organach sprzyja przepływowi istotnych informacji pomiędzy organami spółki i jej pracownikami⁷¹⁸, pozwala na łagodzenie konfliktów⁷¹⁹, a także ułatwia konstruktywny dialog związany z wdrażaniem zmian w organizacji⁷²⁰. Można też przyjąć, że rozwiązywanie ewentualnych problemów pomiędzy pracownikami i spółką przybiera łagodniejszą formę, gdy odbywa się wewnętrznie, w ramach organów spółki, niż wtedy gdy przyjmuje postać sporu pomiędzy organami spółki a związkami zawodowymi⁷²¹. Z danych OECD wynika, że partycypacja pracownicza co do zasady poprawia funkcjonowanie spółek.⁷²²

Bez względu na aksjologiczny sąd co do zasadności i celowości utrzymywania uczestnictwa pracowników w organach spółek, trafny wydaje się pogląd, zgodnie z którym o ich stosowaniu powinny przesądzać czynniki inne niż mający dziś walor głównie historyczny sposób powstania spółki. Słusznie podnosi się w doktrynie, że funkcja kompensacyjna została już wyczerpana. Należałoby więc opowiedzieć się albo

715 Por. Ustawa z dnia 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (Dz. U. z 2006 r. Nr. 79, poz. 550 z późn. zm.); tak również I. Postuła, Nadzór korporacyjny…, s. 226; część autorów wskazuje jednak, że pozycja rad pracowniczych jest de facto bardzo słaba, por. S.

Rudolf, Udział przedstawicieli załogi…, s. 358. Rozwiązanie oparte na radach pracowniczych można spotkać we Francji.

716 L. Fauver, M.E. Fuerst, Does good corporate governance include employee representation? Evidence from German corporate boards, Journal of Financial Economics (82) 2006, s. 681.

717 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Boards of directors of state-owned enterprises..., s.

53.

718 L. Fauver, M.E. Fuerst, Does good corporate…, s. 680.

719 S. Rudolf, Udział przedstawicieli załogi…, s. 360, powołując się na teorię „collective voice”, autor ten wskazuje na korzyści wynikające ze zmniejszonej fluktuacji załogi, którą można osiągnąć dzięki poprawie dialogu na linii pracodawca–pracownicy; podobnie pisze o RN F. Grzegorczyk, Przedsiębiorstwo publiczne…, s. 250.

720 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Using the OECD Principles of Corporate Governance: A boardroom perspective, Paris 2008.

721 S. Rudolf, Udział przedstawicieli załogi…, s. 360.

722 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Boards of directors…, s. 54.

za rozszerzeniem udziału pracowników w organach spółek, albo też za jego całkowitym usunięciem⁷²³.

5.5.3 Skutki utraty przez Skarb Państwa statusu wspólnika dla