Odwołanie członka zarządu spółki Skarbu Państwa

5.7.1 Zagadnienia historyczne

Historycznie kwestia odwoływania członków zarządów jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz spółek z większościowym udziałem Skarbu Państwa była przedmiotem szczególnej regulacji. W podmiotach tych uprawnienie do odwoływania członków zarządu przysługiwało bezsprzecznie radzie nadzorczej, co wynikało wprost z ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji⁷⁸⁹. Inaczej niż w wypadku regulacji kodeksowej, ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji nie przewidywała wyraźnie możliwości odmiennego uregulowania tej kwestii w umowie korporacyjnej, co kazało przyjąć, że przepis ten miał charakter imperatywny. To zaś wyłączało możliwość pozbawienia rady nadzorczej kompetencji do odwoływania członków zarządu oraz przyznania tej kompetencji podmiotom innym niż rada nadzorcza, na mocy postanowień statutu (umowy spółki).

Kwestią dyskusyjną było natomiast to, jak postanowienia ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji wpływają na przyznaną organom właścicielskim na gruncie Kodeksu spółek handlowych kompetencję do odwoływania członków zarządu.

W ocenie niektórych przedstawicieli doktryny postanowienia art. 19a wyłączały zastosowanie art. 203 § 1 oraz art. 368 § 4 zd. 2 KSH. Pogląd ten prezentowali m.in. M.

Rodzynkiewicz⁷⁹⁰, K. Oplustil⁷⁹¹ oraz W. Gontarski⁷⁹², a także kilku autorów analizujących zbliżone regulacje funkcjonujące na gruncie ustawy o gospodarce komunalnej⁷⁹³. Odmienny pogląd, do którego się przychylam, prezentowany był przez A.

Szumańskiego⁷⁹⁴ i R.L. Kwaśnickiego⁷⁹⁵. Również Ministerstwo Skarbu Państwa opierało się w swoich działaniach na poglądzie drugim⁷⁹⁶.

789 Art. 19a ust. 1 oraz art. 69a ust. 3 w związku z 19a ust. 1 KomPrywU.

790 M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek…, art. 201, t. 7 oraz art. 368, t. 5.

791 K. Oplustil, Instrumenty nadzoru…, s. 404–405; nota bene autor ten postuluje w ogóle uchylenie art.

368 § 4 zd. 2, por. tamże, s. 545.

792 W. Gontarski, O wyższości ustawy nad kodeksem, Rzeczpospolita, 4 lipca 2006 r., http://archiwum.rp.pl/artykul/625175-O-wyzszosci-ustawy-nad-kodeksem.html#.VQXW1I6G9Tc [udostępniono 15 marca 2015 r.].

793 Por. np. komentarz do art. 10a GospKomU w: M. Szydło, Ustawa o gospodarce komunalnej. Komentarz, Warszawa 2008.

794 A. Szumański, Prawa "szczególne" wspólnika spółki kapitałowej a zasada odwołalności członka zarządu przez wspólników oraz zasada wyboru członków rady nadzorczej grupami, PPH (5) 2006, s. 8.

795 R.L. Kwaśnicki, Na styku dwóch ustaw, Rzeczpospolita, 22 czerwca 2006 r., http://archiwum.rp.pl/artykul/331644-Na-styku-dwoch-ustaw.html [udostępniono 24 marca 2015 r.];

R.L. Kwaśnicki, Prezes zarządu nie może kwestionować odwołania go przez zgromadzenie, Rzeczpospolita, 22 czerwca 2006 r., http://archiwum.rp.pl/artykul/622760-Prezes-zarzadu-nie-moze-kwestionowac-odwolania-go-przez-zgromadzenie.html [udostępniono 24 marca 2015 r.].

796 Odpowiedź Ministra Skarbu Państwa z dnia 26 lipca 2006 r. na interpelację nr 3507 w sprawie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Zwolennicy poglądu mówiącego o niedopuszczalności odwołania członka zarządu przez organ właścicielski wskazywali, że zasady odwoływania członków zarządu w spółkach Skarbu Państwa zostały uregulowane w sposób wyczerpujący w art. 19a KomPrywU, który był przepisem bardziej szczegółowym oraz uchwalonym później niż przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidujące możliwość odwołania członka zarządu przez organ właścicielski. W związku z tym w ich ocenie art. 19a KomPrywU wyłączał zastosowanie przepisów Kodeksu spółek handlowych zgodnie z zasadą lex specialis posterior derogat legi generali priori⁷⁹⁷. Ponadto zwolennicy tego poglądu posiłkowali się argumentami aksjologicznymi oraz wykładnią autentyczną, jak bowiem wskazywali podczas dyskusji sejmowych – stwierdzono, że w art. 19a „chodzi o to, aby w spółkach skarbu państwa o składzie zarządu nie decydował ministerialny urzędnik (jako organ uchwałodawczy tych spółek), lecz członkowie rady nadzorczej, orientujący się w realiach spółki i jednocześnie legitymujący się odpowiednią wiedzą”⁷⁹⁸.

Wydaje się jednak, że przywołane powyżej argumenty stanowiły niedopuszczalną wykładnię rozszerzającą wyjątku. Do spółek Skarbu Państwa objętych regulacją Kodeksu spółek handlowych stosuje się bowiem co do zasady ogólne zasady dotyczące innych spółek, w tym również przepisy tego kodeksu. Należy więc przyjąć, że co do zasady do spółek Skarbu Państwa należałoby również stosować, pełniącą istotną funkcję ochronną, zasadę odwołalności członków zarządu przez organ właścicielski. Zasadę tę wyrażają imperatywne przepisy Kodeksu spółek handlowych i gdyby ustawodawca chciał wyłączyć ich zastosowanie, to mógłby, a nawet powinien był, uczynić to w drodze wyraźnej derogacji, zgodnie z tak zwaną zasadą przełamania⁷⁹⁹. Skoro ustawodawca nie zdecydował się na takie rozwiązanie, to ewentualne uchylenie „nie wprost” przepisów Kodeksu spółek handlowych powinno być traktowane jako wyjątek, którego ani nie należy domniemywać, ani też – po jego ewentualnym zidentyfikowaniu – interpretować w sposób rozszerzający.

Co ważne, na gruncie Kodeksu spółek handlowych panuje dualizm w zakresie odwoływania członków zarządu w spółkach kapitałowych. W podmiotach tych funkcjonują bowiem jednocześnie reżimy kompetencyjny i ochronny. Pierwszy z nich dotyczący zarówno pozytywnego (powoływania), jak i negatywnego (odwoływania)

797 W. Gontarski, O wyższości…; M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek…

798 W. Gontarski, O wyższości…

799 A. Szumański, Prawa "szczególne" wspólnika a ..., s. 8; przykładem takiej derogacji jest chociażby art.

1a ust. 3 czy art. 5 ust 2 KomPrywU.

kształtowania składu osobowego zarządu, wynika z przepisów dyspozytywnych i ma na celu uregulowanie polityki kadrowej spółki w zwyczajnych okolicznościach. Drugi natomiast, ograniczający się do przyznania ekonomicznym właścicielom spółki uprawnienia do odwoływania członków zarządu, pełni rolę ochronną. Oba te reżimy są względem siebie autonomiczne i winny być interpretowane oddzielnie⁸⁰⁰.

Jak się wydaje, reżimu kompetencyjnego określonego w Kodeksie spółek handlowych częściowo nie dało się pogodzić z postanowieniami art. 19a KomPrywU. Z przepisów ustawy wynikało wyraźnie, że w objętych jej regulacją spółkach z o.o.

zasadnicza kompetencja do odwoływania członka zarządu przysługiwała radzie nadzorczej, a nie zgromadzeniu wspólników. Ponadto art. 19a KomPrywU, inaczej niż regulacje Kodeksu spółek handlowych, nie miał charakteru dyspozytywnego i tym samym wyłączał możliwość umownego pozbawienia rady nadzorczej kompetencji do odwoływania zarządu bądź też umownego przyznania takiej kompetencji innym podmiotom. W tym więc zakresie należało zgodzić się, że art. 19a KomPrywU wyłączał stosowanie art. 201 § 4 oraz art. 368 § 4 zd. 1 KSH. Należało natomiast przyjąć, że przepisy regulujące reżim ochronny, czyli art. 203 § 1 zd. 1 oraz art. 368 § 4 zd. 2 KSH, mogły współistnieć z kompetencyjnym art. 19a KomPrywU dokładnie tak samo jak współistnieją z derogowanymi przez niego przepisami Kodeksu spółek handlowych.

Przywołana powyżej interpretacja nie kłóci się również z podniesionymi przez W. Gontarskiego, a przywołanymi powyżej, argumentami wykładni autentycznej. Po jej przyjęciu podmiotem kształtującym skład zarządu spółki Skarbu Państwa pozostaje rada nadzorcza, której przysługuje wyłączna kompetencja do powoływania członków zarządu, a także zasadnicza kompetencja do ich odwoływania. Ewentualna ingerencja Skarbu Państwa ma zasadniczo nadzwyczajny charakter, a co więcej – może dotyczyć jedynie odwołania członka zarządu. Również argumenty teleologiczne przemawiają za tym, by w pewnych sytuacjach Skarb Państwa, sprawujący nadzór nad spółkami w zakresie nierzadko dużo dalej posuniętym niż ten, w jakim wykonują go wspólnicy będący podmiotami prywatnymi, mógł odwołać zarząd. Instrument ten może się okazać szczególnie użyteczny wtedy, gdy Skarb Państwa negatywnie ocenia pracę zarówno rady nadzorczej, jak i zarządu, pozwala bowiem usprawnić proces wymiany osób

800 Szczególnie wyraźnie widać to na gruncie regulacji sp. z o.o., w której reżim kompetencyjny wynika z art. 201 § 4 KSH, reżim ochronny zaś z art. 203 § 1 zd. 1 KSH; jak się jednak wydaje, również na gruncie SA możliwe jest wyizolowanie normy kompetencyjnej, określonej w art. 368 § 4 zd. 1 KSH, i ochronnej określonej w zdaniu drugim.

wchodzących w skład organów takiej spółki. Ponadto przyznanie Skarbowi Państwa uprawnienia do odwołania członka zarządu może okazać się użyteczne wtedy, gdy zachodzi potrzeba pilnego jego odwołania, organ właścicielski może bowiem w pewnych sytuacjach –zwłaszcza w wypadku jednoosobowych spółek Skarbu Państwa – być w stanie podjąć decyzję szybciej niż rada nadzorcza⁸⁰¹. Należy wreszcie wskazać, że utrzymanie przez Skarb Państwa uprawnienia do odwoływania członków zarządu mogło po części przywracać w spółkach z większościowym udziałem Skarbu Państwa zasadę rządów większości, którą mógł w nich zaburzać szeroki zakres kompetencji rady nadzorczej, której skład z reguły determinowany jest przez nie tylko wspólników, ale też pracowników.

5.7.2 Odwoływanie członków zarządów spółek Skarbu Państwa – regulacje obecnie obowiązujące

Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów i po całkowitym uchyleniu art. 19a KomPrywU, co nastąpiło z początkiem roku 2019, należy przyjąć, że odwoływanie członków zarządów spółek Skarbu Państwa odbywa się na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu spółek handlowych. Zasadniczo więc o tym, kto jest władny do odwołania członka zarządu, będzie przesądzał statut (umowa) spółki. W większości wypadków pozostałością po art. 19a KomPrywU będzie przypisanie kompetencji w tym zakresie radzie nadzorczej. W braku umownego rozstrzygnięcia tej kwestii – kompetencja do odwoływania członków zarządu będzie przysługiwała zgromadzeniu wspólników w spółce z o.o. oraz radzie nadzorczej w spółce akcyjnej. Niezależnie od postanowień statutu (umowy) spółki, członkowie zarządu mogą być w każdym czasie odwołani uchwałą organu właścicielskiego. Jak już wskazano powyżej, również członek zarządu wybrany przez pracowników może być odwołany na zasadach ogólnych.

801 Należy przy tym zaznaczyć, że nawet gdyby przyjąć pogląd mówiący o niedopuszczalności odwołania członka zarządu przez organ właścicielski w spółkach objętych dyspozycją art. 19 KomPrywU, niekwestionowanym pozostawało to, że SP organ właścicielski mógł w dalszym ciągu zawiesić takiego członka zarządu w pełnieniu obowiązków.

6. KOMPETENCJE

6.1 Kompetencje zarządu na gruncie Kodeksu spólek handlowych – zarys