Skutki utraty przez Skarb Państwa statusu wspólnika dla uprawnień w zakresie partycypacji pracowniczej

Kwestią kontrowersyjną jest to, jak zmiany struktury właścicielskiej wpływają na uprawnienia pracownicze w zakresie partycypacji, a zwłaszcza – czy uprawnienia te utrzymują się pomimo utraty przez Skarb Państwa statusu wspólnika. W doktrynie prezentowane są dwa wzajemnie wykluczające się poglądy. Zgodnie z pierwszym uprawnienia w zakresie partycypacji pracowniczej wygasają z chwilą wyzbycia się przez Skarb Państwa ostatniej przysługującej mu w spółce akcji lub ostatniego udziału⁷²⁴. Zgodnie z przeciwnym poglądem nawet po całkowitej prywatyzacji spółki pracownicy zachowują prawo do posiadania przedstawicielstwa w jej organach⁷²⁵. Przez długi czas kwestia ta nie była przedmiotem rozstrzygnięć sądów⁷²⁶, ostatecznie jednak Sąd Najwyższy opowiedział się za stanowiskiem, zgodnie z którym uprawnienia pracownicze przysługują pracownikom tylko do czasu, gdy Skarb Państwa pozostaje akcjonariuszem spółki⁷²⁷.

Wątpliwości w tym zakresie wynikają przede wszystkim z niskiej jakości redakcji przepisów. Przede wszystkim, ustawodawca zdecydował się na zróżnicowanie hipotezy przepisów dotyczących uprawnień pracowniczych w zakresie wyboru członków rady nadzorczej i zarządu. Pierwotnie obydwa przepisy brzmiały identycznie. Przewidywały one, iż uprawnienia te przysługują pracownikom „w spółkach powstałych w drodze komercjalizacji, a także po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji spółki”.

Następnie ustawodawca znowelizował przepisy dotyczące rady nadzorczej, w której zgodnie z nowelizacją uprawnienia przysługują pracownikom „w czasie, w którym Skarb Państwa pozostaje jedynym akcjonariuszem spółki powstałej w wyniku komercjalizacji”,

723 Rządowy projekt ustawy o zasadach wykonywania niektórych uprawnień Skarbu Państwa z dnia 10 listopada 2010 r. (druk sejmowy 3580) zakładał zniesienie przedstawicielstwa pracowników w organach spółek.

724 Tak m.in. S. Sołtysiński, Indywidualne i kolektywne uprawnienia pracowników w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji: zagadnienia wybrane, w: A. Janik (red.), Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Andrzejowi Całusowi, Warszawa 2009; R. Jurga, M. Michalski, Specyfika struktury organizacyjnej i zasad funkcjonowania spółki powstałej w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w związku z jego komercjalizacją i prywatyzacją, PUG (610) (4) 1999, s. 13–23; K. Oplustil, Instrumenty nadzoru korporacyjnego…, s. 422.

725 G. Bieniek, J. Brol, Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Komentarz:

akty wykonawcze i związkowe, Warszawa 1997, s. 62, t. 1; A. Opalski, Rada nadzorcza w spółce…, s. 101;

I. Postuła, Nadzór korporacyjny…, s. 226; A. Szumański, Spółki handlowe..., s. 717.

726 S. Sołtysiński, Indywidualne i kolektywne uprawnienia..., s. 600.

727 Wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., V CSK 159/15 (OSNC 2016/10, poz. 123).

zaś „od chwili, w której Skarb Państwa przestał być jedynym akcjonariuszem spółki, postanowienia statutu dotyczące powoływania i odwoływania członków rady nadzorczej mogą być zmienione, z tym że pracownicy albo pracownicy i rolnicy lub rybacy zachowują prawo wyboru” określonej liczby członków rady nadzorczej. Powody tego zróżnicowania nie są jasne, a próby wykładni powyższych norm mogą, jak się wydaje, prowadzić do licznych błędnych wniosków.

Po pierwsze, na płaszczyźnie językowej ustawodawca błędnie użył zwrotu „a także” zastępującego „i”, podczas gdy powinien był użyć zwrotu „także”, któremu odpowiada „również”. Błąd ustawodawcy mógłby bowiem sugerować, że zbycie przez Skarb Państwa ponad połowy akcji jest samoistną przesłanką powstania uprawnienia pracowników również w spółce, która nie powstała w drodze komercjalizacji, co w oczywisty sposób byłoby funkcjonalnie nieracjonalne i nieuzasadnione w świetle tego, że przepis mówi o „zachowaniu uprawnień”. Po drugie, wbrew nakazom wykładni synonimicznej i historycznej, które kazałyby przyjąć, że skoro ustawodawca używa w hipotezach przepisów dwóch różnych zwrotów, a co więcej – w toku nowelizacji w miejsce takiej samej hipotezy wprowadził dwie różne, to znaczy, że reguluje tu dwa odmienne stany faktyczne, wydaje się, że w istocie w obu wypadkach zamierzony zakres hipotezy jest identyczny. Przemawiałoby to za tym, aby w art. 16 KomUprPU wskazać podobnie do art. 14 tejże ustawy, że uprawnienia w zakresie wyboru członka zarządu przysługują pracownikom spółki powstałej w wyniku komercjalizacji, która to spółka z definicji musi pierwotnie być jednoosobową spółką Skarbu Państwa⁷²⁸ – również po tym, gdy Skarb Państwa przestał być jedynym akcjonariuszem.

Zwrot użyty w art. 16 KomUprPU jest też o tyle niefortunny, że użyte w nim nawiązanie do zbycia (zwłaszcza w połączeniu z wyjątkowym charakterem regulacji) mogłoby prowadzić do wniosku, że sytuację, w której Skarb Państwa „zbył” akcje, należałoby interpretować inaczej niż taką, w której zmiana struktury właścicielskiej wynikała z innych zdarzeń – np. z objęcia przez osobę trzecią akcji w podwyższonym kapitale zakładowym. Jak się wydaje, nie było to zamiarem prawodawcy⁷²⁹.

Dzięki analizie przepisu pod kątem językowym możliwe jest przedstawianie argumentów zarówno za poglądem mówiącym o utrzymywaniu się uprawnień pracowniczych w zakresie partycypacji, po tym jak Skarb Państwa przestał być

728 Ł. Węgrzynowski, Ustawa o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników. Komentarz, art.

1, Nb. 3.

729 Podobnie J. Grabowski, Ustawa o komercjalizacji…, s. 67.

wspólnikiem, jak i za poglądem mówiącym o ich wygaśnięciu. Niewątpliwie zbycie stu procent akcji/udziałów spełnia hipotezę zbycia „także ponad połowy akcji spółki”⁷³⁰, jak również prowadzi do tego, że Skarb Państwa „przestaje być jedynym akcjonariuszem”.

Z drugiej jednak strony gdyby racjonalny ustawodawca chciał objąć dyspozycją także sytuację zbycia przez Skarb Państwa wszystkich akcji/udziałów (czy utraty statusu akcjonariusza w ogóle), to powinien był zbudować hipotezę normy w oparciu o tę właśnie okoliczność, pozwalając jednocześnie, by wnioski co do konsekwencji prawnych częściowego zbycia były wyprowadzane w drodze wykładni a fortiori.

Ponieważ wykładnia językowa nie jest w tym wypadku całkowicie rozstrzygająca, zasadne wydaje się sięgnięcie po inne metody. Wykładnia systemowa każe przyjąć, że wprowadzone na gruncie ustawy o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników zasady kodeterminacji stanowią wyjątek od przyjętego na gruncie Kodeksu spólek handlowych modelu opartego na braku kodeterminacji. Skoro tak, to jako przepisy o charakterze wyjątkowym powinny one co do zasady podlegać wykładni ścieśniającej. Wydaje się, że również wykładnia historyczna przemawia za przyjęciem stanowiska o wygaśnięciu uprawnień pracowniczych po tym, jak Skarb Państwa przestał być wspólnikiem spółki. Uprawnienia pracownicze w tym zakresie wywodzą się bowiem z traktatu o przedsiębiorstwie państwowym w trakcie przekształcania.

Wątpliwe natomiast wydają się podnoszone w doktrynie argumenty konstytucyjne, zgodnie z którymi uprawnienia pracownicze w tym zakresie naruszają konstytucyjne prawa własności i równości podmiotów gospodarczych czy też swobody działalności gospodarczej⁷³¹. Można bowiem wskazać, że jeśli tylko uprawnienia te zostały ukształtowane przed przystąpieniem do spółki podmiotu prywatnego, to przystępując do spółki, był on ich świadomy i mógł odzwierciedlić koszta z nimi związane w cenie, którą zapłacił. Ponadto jeśli przyjąć, że uczestnictwo pracowników rzeczywiście narusza Konstytucję, to – jak się wydaje – naruszenie to miałoby miejsce również w tych sytuacjach, w których przewidujący je reżim prawny obowiązuje w spółce w związku ze szczątkowym udziałem Skarbu Państwa, a nie tylko po całkowitym wyjściu Skarbu Państwa ze spółki.

730 A. Karczmarek, Prawne aspekty nadzoru właścicielskiego..., s. 196.

731 Tamże.

Mając na uwadze powyższe argumenty, w mojej ocenie należy przychylić się do poglądu, zgodnie z którym uprawnienia pracownicze w zakresie obsady organów wygasają z chwilą, gdy Skarb Państwa przestał być wspólnikiem takiej spółki.

5.5.4 Zasady i tryb powoływania pracowniczych członków zarządu