Część II. W kierunku wspólnej polityki energetycznej UE
5.6. Budowa wspólnego rynku energetycznego wewnątrz UE
5.6.2. Pakiety energetyczne jako instrumenty liberalizacji sektora
5.6.2.3. III pakiet
Celem przełamania narodowych granic rynków energii w Europie i zapewnienia bardziej efektywnego funkcjonowania wewnętrznego rynku energii były rozwiąza-nia zaproponowane w tak zwanym trzecim pakiecie energetycznym (Th ird Internal Energy Market Package), który zaprezentowali 10 stycznia 2007 roku J.M. Barroso i trzej komisarze: A. Piebalgs (energia), N. Kroes (konkurencja), S. Dimas (środowi-sko)108. Komisja ofi cjalnie przedstawiła III pakiet 19 września 2007 roku jako odpo-wiedź na zbyt małą konkurencyjność sektora energetycznego. Koncentrował się on przede wszystkim na tak zwanym rozdzieleniu własnościowym (ownership unbund-ling) w pionowo zintegrowanych strukturach „operatorów systemu przesyłowego”
(OSP) oraz „operatorów systemu dystrybucyjnego” (OSD)109. Pierwotna propozycja
106 Do dnia 1 lipca 2007 r. konsumenci w większości przypadków mogli kupować energię wy-łącznie na rynku regulowanym. Oznaczało to, że konsument musiał podpisać umowę o dostawę energii z określonym dystrybutorem, na którego terenie była zlokalizowana siedziba konsumenta, i rozliczać się z nim według cen i opłat zawartych w taryfi e zatwierdzonej przez Prezesa URE. Po 1 lipca 2007 r. konsument nabył prawo zakupu energii od dowolnego producenta/dostawcy zareje-strowanego w dowolnym państwie członkowskim.
107 Rozporządzenie (WE) nr 1228/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elek-trycznej, L 176/1, 15.07.2003; Rozporządzenie (WE) nr 1775/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 września 2005 r. w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego, L 289/1, 3.11.2005.
108 J.-M. Chevalier, J. Percebois, Gaz et électricité..., s. 17.
109 Unbundling (rozdzielenie) oznacza wydzielenie z przedsiębiorstwa zintegrowanego piono-wo (tzn. prowadzącego działalność przesyłową lub dystrybucyjną oraz działalność z zakresu pro-dukcji lub dostaw) działalności polegającej na przesyle, magazynowaniu i dystrybucji.
oznaczała całkowity rozdział i de facto podział fi rm energetycznych przez oddziele-nie działalności w zakresie produkcji i dostaw od jej przesyłu (sieci przesyłowych).
Projekt Brukseli napotkał silny opór Niemiec i Francji. Sprzeciw wobec wydzielenia działalności przesyłowej zgłosiły także wielkie koncerny: E.ON, RWE, EDF i GDF110.
Komisja położyła nacisk na rozdział własności jako warunek skutecznej polity-ki energetycznej w Europie, ale w ostatecznie przyjętych rozwiązaniach (dyrektywa elektroenergetyczna 2009/72/WE111 i dyrektywa gazowa 2009/73/WE112) pełny roz-dział własnościowy (full unbundling) został zmodyfi kowany i złagodzony pod presją niektórych państw (koalicja Austrii, Bułgarii, Francji, Niemiec, Grecji, Luksembur-ga, Łotwy i Słowacji) i lobbingu fi rm113. Dopuszczona została możliwość utrzyma-nia własności sieci przesyłowych przez przedsiębiorstwo zintegrowane pionowo, je-śli zarządzanie nimi spoczywa w rękach operatora przesyłowego i jest wzmocnione przez dodatkowe instrumenty nadzoru regulacyjnego114. Nowe rozwiązania umoż-liwiły wybór przez państwa członkowskie jednego z trzech wariantów:
1) pełny rozdział właścicielski obejmujący rozdzielenie działalności wytwór-czej i dostawwytwór-czej od sieciowej,
2) ustanowienie niezależnego „wydzielonego” operatora systemu ISO – operator systemu odpowiada za utrzymywanie sieci (aktywa pozostają włas-nością zintegrowanego przedsiębiorstwa)115,
3) ustanowienie niezależnego operatora przesyłowego, pozostającego nie-zależną częścią pionowo zintegrowanego przedsiębiorstwa116.
110 Trzeci pakiet energetyczny: Zaopatrzenie w gaz, Energia, Parlament Europejski, 15.05.2008.
111 Directive 2009/72/EC of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 concern-ing common rules for the internal market in electricity and repealconcern-ing Directive 2003/54/EC, Offi cial Journal of the European Union, L 211/5, 14.08.2009.
112 Directive 2009/73/EC of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 concern-ing common rules for the internal market in natural gas and repealconcern-ing Directive 2003/55/EC, Offi cial Journal of the European Union, L 211/94, 14.08.2009.
113 Sytuacja w państwach członkowskich UE była różna: państwa o znacząco rozdzielonej włas-ności (Szwecja, Wielka Brytania, Hiszpania), państwa, które utrzymują udziały mniejszościowe w sieci (Finlandia) i z „pionowo zintegrowaną” produkcją/dostawami i przesyłem (Niemcy, Francja).
114 Trzeci pakiet energetyczny przyjęty!, Energia, Parlament Europejski, 29.04.2009.
115 Model ISO: przedsiębiorstwo zintegrowane zachowuje nadzór właścicielski nad operatorem sieci przesyłowych, zarządzanie siecią (eksploatacja, zarządzanie, utrzymywanie) oraz jej rozbudo-wa pozostają jednak w rękach niezależnego operatora sieci (ISO). Siecią zarządza oddzielna fi rma ISO (Independent System Operator).
116 Model ITO: Wydzielona spółka sieciowa (niezależny operator przesyłowy, Independent Transmission Operator – ITO) może w tym modelu pozostać częścią przedsiębiorstwa (koncernu) zintegrowanego pionowo, ITO pozostaje jednak niezależny w działalności operacyjnej (system szczegółowych postanowień regulujących autonomię i niezależność, np. niezależność pracowników i kierownictwa, zakaz tzw. shared services). Zachowana jest integralność obrotu i przesyłu energii, ale jednocześnie oba podmioty (ITO i zintegrowany pionowo koncern) zobowiązują się do prze-strzegania dokładnie określonych reguł zapewniających, że te dwie części przedsiębiorstwa w prak-tyce będą działać niezależnie. Kontroluje to organ nadzorczy oraz przedstawiciel ds. zgodności (compliance offi cer) pozostający w strukturze organizacyjnej ITO.
Klauzule opt-out umożliwiają europejskim przedsiębiorstwom energetycznym zachowanie kontroli nad aktywami sieciowymi przez wyodrębnienie niezależne-go operatora sieci (Independent Systems Operator – ISO) lub przez przekazanie bieżącego zarządzania siecią niezależnemu(-ym) operatorowi(-om) przesyłowe-mu(-ym) (Independent Transmission Operator – ITO). Rozwiązania te pojawiły się w wyniku lobbingu głównie Francji i Niemiec, których duże koncerny energe-tyczne (E.ON, RWE, GDF) miały już w przeszłości problemy z KE związane z ich praktykami dyskryminacyjnymi w udostępnianiu swoich sieci podmiotom trze-cim. Wejście w życie pierwotnych zapisów oznaczałoby konieczność odsprzeda-ży przez te koncerny swoich aktywów przesyłowych, aby spełnić wymóg pełnego rozdziału właścicielskiego. W ostatecznie przyjętym rozwiązaniu po raz kolejny duże, zintegrowane pionowo przedsiębiorstwa energetyczne oparły się próbom pełnej liberalizacji.
Trzeci pakiet dyrektyw i rozporządzeń wszedł w życie 3 marca 2011 roku117. Oprócz rozdziału produkcji (dostaw) od przesyłu wzmocnił on uprawnienia i niezależność krajowych organów regulacyjnych nadzorujących funkcjonowanie rynków energii elektrycznej i gazu oraz powołał niezależny organ – Agencję ds.
Współpracy Organów Regulacji Energetyki (ACER) – koordynujący pracę regu-latorów krajowych. Dodatkowo wzmocnił współpracę niezależnych operatorów systemów przesyłowych z ENTSO-E/G118. Każda fi rma z kraju trzeciego, która chce inwestować w infrastrukturę przesyłową na rynku europejskim, powinna także respektować unijne wymogi dotyczące rozdziału produkcji (dostaw) i prze-syłu (art. 11 obu dyrektyw: Certyfi kacja w odniesieniu do krajów lub tzw. Klauzula Gazpromu). Wzbudziło to protest Rosji, która zagroziła, że nie dopuści żadnych europejskich koncernów do eksploatacji swoich złóż119.
Przyjęte w ramach trzeciego pakietu regulacji rozporządzenia (714/2009 i 715/2009) pozwalają na planowanie na poziomie europejskim rozwoju sieci i stwarzają ramy instytucjonalne do prowadzenia europejskiej polityki energe-tycznej w ramach utworzonej agencji regulatorów ACER120.
III pakiet pomógł uczynić ważny krok w kierunku dokończenia budowy ryn-ku wewnętrznego energii oraz transgranicznego handlu energią.
117 Wraz z trzecim pakietem wszedł również w życie nowy system ustanawiający wiążące ogól-noeuropejskie kodeksy sieci. Przepisy dotyczące unbundlingu weszły w życie z dniem 3 marca 2012 r.
118 Por. M. Derdevet, L’Europe en panne..., s. 146.
119 Trzeci pakiet energetyczny przyjęty!...
120 Regulation (EC) No. 714/2009 of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 on conditions for access to the network for cross-border exchanges in electricity and re-pealing Regulation (EC) No. 1228/2003, L 211/15, 14.08.2009; Regulation (EC) No. 715/2009 of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 on conditions for access to the natural gas transmission networks and repealing Regulation (EC) No. 1775/2005, L 211/36, 14.08.2009.
Tabela. 9. Akty prawne w ramach trzeciego pakietu energetycznego
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 2003/55/WE Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 713/2009/WE z dnia 13 lipca 2009 r. usta-nawiające Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 714/2009/WE z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylające rozporządzenie 1228/2003 WE
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 715/2009/WE z dnia 13 lipca 2009 r.
w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego i uchylające rozporządzenie 1775/2005/WE