Instrumenty zewnętrznej polityki energetycznej UE

Cele zewnętrznej polityki energetycznej UE są ukierunkowane przede wszyst-kim na bezpieczeństwo i  poprawę dywersyfi kacji dostaw energii. Zewnętrz-ny wymiar współpracy energetycznej oferuje dość zróżnicowaZewnętrz-ny zestaw in-strumentów obejmujący inicjatywy dwustronne, regionalne i  wielostronne odzwierciedlające różne formy polityczno-prawnej współpracy. Pod koniec 2006 roku Komisja zaproponowała model tworzenia „pierścienia współ-pracy energetycznej” (ring of energy co-operation lub a  ring of friends) wo-kół wewnętrznego rynku energii w  UE, składający się z  trzech kręgów grup krajów⁴⁴:

1) pierwszy krąg – kraje Bałkanów Zachodnich (czyli kraje z  perspekty-wą członkostwa w  UE i  sygnatariuszy Traktatu o  Wspólnocie Energe-tycznej),

2) drugi krąg – zainteresowane kraje sąsiedzkie (tj. kraje ofi cjalnie bez per-spektywy członkostwa w  UE, ale mogące potencjalnie szybko stać się członkami Wspólnoty Energetycznej),

3) trzeci krąg – kraje w sąsiedztwie sąsiada (neighbourhood of the neighbour-hood), czyli kraje bez perspektywy członkostwa w UE, ale mające potencjał, by stać się członkami Wspólnoty Energetycznej, na przykład państwa Azji Środkowej, regionu Morza Kaspijskiego, kraje śródziemnomorskie oraz re-gionu Zatoki Perskiej.

Najważniejszym elementem tej koncepcji było stworzenie kręgów współpra-cy państw wokół UE na podstawie zasad wywiedzionych z  rynku wewnętrzne-go⁴⁵. Rozszerzenie wspólnotowego dorobku prawnego wewnętrznego rynku energii (norm, zasad i  instytucji pochodzących z  rynku wewnętrznego) poza granice stało się celem energy security governance i  narzędziem integracji ryn-ku energii w wymiarze kontynentu, mającym przynieść poprawę bezpieczeństwa energetycznego⁴⁶.

Energetyka jest integralną częścią wielu programów i  inicjatyw współpracy (dwustronnej i wielostronnej) realizowanych na różnych poziomach, takich jak Europejska Polityka Sąsiedztwa (European Neighbourhood Policy – ENP)⁴⁷, Wy-miar Północny (Northern Dimension), partnerstwo Wschodnie (Eastern

Partner-44 A. Piebalgs, External projection...; External energy relations – from principles to action, Brussels, 12.10.2006 COM (2006) 590 fi nal; External Relations Commissioner Benita Ferrero--Waldner (Speech/06/710, http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-06-710_en.htm (dostęp:

15.01.2012).

45 External energy relations..., s. 5.

46 Por. R. Youngs, Energy Security..., s. 17.

47 Implementation of the European Neighbourhood Policy in 2008, COM (2009) 188/3, Brussels, 23 April 2009.

ship) lub Synergia Morza Czarnego (Black Sea Synergy)⁴⁸, inicjatywy – Baku⁴⁹ czy Strategia UE dla Azji Środkowej (Central Asia Strategy)⁵⁰, bądź projekty współpra-cy energetycznej w ramach Unii dla Śródziemnomorza (zob. tab. 13). Inicjatywy te tworzą ramy polityki, w których UE rozwija współpracę energetyczną wobec

„bliskiej zagranicy”⁵¹.

Szczególnym instrumentem tej strategii jest Traktat o  Wspólnocie Energe-tycznej (Energy Community Treaty – ECT) zawarty (25 października 2005 ro-ku)⁵² między państwami członkowskimi UE a  9 państwami Europy Południo-wo-Wschodniej o ówczesnym statusie krajów kandydujących lub potencjalnych kandydatów (Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Serbia, Bośnia i  Hercegowina, Czarnogóra, Macedonia, Albania i misja ONZ w Kosowie)⁵³. Traktat o Wspólno-cie Energetycznej jest narzędziem prawnym zmierzającym do stworzenia paneu-ropejskiej wspólnoty energetycznej przez przeniesienie zasad organizacji rynku energii (elektrycznej i gazu) na kraje sąsiedzkie.

Niezwykle ważnym krokiem budowy wspólnej wizji i mechanizmów współ-pracy w sektorze energetycznym na zewnątrz UE było przyjęcie przez 46 państw Europejskiej Karty Energetycznej (1991), podstawy Traktatu Karty Energetycz-nej (E nergy Charter Treaty) z  17 grudnia 1994 roku), którego sygnatariuszami zostały wszystkie kraje byłego Związku Radzieckiego, kraje Europy Środkowo--Wschodniej oraz członkowie Organizacji Współpracy Gospodarczej i  Rozwo-ju (OECD)⁵⁴. Celem tej inicjatywy było wsparcie współpracy w dziedzinie paliw

48 Black Sea Synergy, http://eeas.europa.eu/blacksea/index_en.htm; Communication from the Commission to the Council and the European Parliament. Black Sea Synergy – a New Regional Coop-eration Initiative, Brussels, 11.04.2007, COM (2007) 160 fi nal; Report on the First Year of Implemen-tation of Black Sea Synergy, COM (2008) 391 fi nal, Brussels, 19 June 2006. Synergia wykracza poza ramy polityki sąsiedztwa, ponieważ włącza państwa, które nie zostały objęte EPS.

49 Kraje partnerskie: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Moldova, Ukraine, Uzbekistan, Tajikistan, Turkey, Turkmenistan, Russia – status obserwatora.

50 European Community Regional Strategy Paper for Assistance to Central Asia for the period 2007–2013, http://eeas.europa.eu/central_asia/rsp/07_13_en.pdf (dostęp: 10.10.2011).

51 EU external action, http://www.eeas.europa.eu/regional_policies/index_en.htm (dostęp:

21.10.2012).

52 Wspólnota Energetyczna została utworzona na okres 10 lat z dniem 1 lipca 2006 r., toteż Rada UE zarekomendowała przedłużenie obowiązywania Traktatu o Wspólnocie Energetycznej na okres po 2016 r.

53 Council Decision of 29 May 2006 on the conclusion by the European Community of the Energy Community Treaty, L 198/15, 20.07.2006.

54 Karta miała charakter deklaracji gospodarczo-politycznej, a jej przepisy przewidywały m.in.

powstanie konkurencyjnego rynku paliw, energii i usług energetycznych, swobodny wzajemny do-stęp do rynków energii państw sygnatariuszy, dodo-stęp do zasobów energetycznych i ich eksploatację na zasadach handlowych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, ułatwienie dostępu do infrastruktury transportowej energii w celu międzynarodowego tranzytu, równe traktowanie różnych inwestorów krajowych i zagranicznych. Kartę podpisało 51 sygnatariuszy, ratyfi kowało zaś 46. Spośród człon-ków OECD Traktatu Karty Energetycznej nie podpisały m.in. takie państwa jak Stany Zjednoczo-ne i Kanada, które zachowują status obserwatora w międzyrządowej organizacji Konferencja Karty Energetycznej (Th e Energy Charter Conference), http://www.encharter.org/fi leadmin/user_upload/

document/ECT_ratifi cation_status.pdf (dostęp: 20.10.2012).

i energii obejmujące między innymi ułatwienie swobodnego tranzytu surowców energetycznych, stworzenie konkurencyjnego rynku paliw, energii i usług ener-getycznych, wzajemny dostęp do zasobów energetycznych i  ich eksploatacji na zasadach handlowych. Unia Europejska stara się rozciągnąć zasady Karty Energe-tycznej na kraje peryferyjne: Rosję, Azję Centralną, Południowy Kaukaz, Ukrainę, Bałkany i region śródziemnomorski.

Tabela 13. Poziomy i formy utrzymywania zewnętrznych stosunków UE w dziedzinie energii Poziom bilateralny Poziom regionalny Poziom międzynarodowy Porozumienia (Memorandum

Energy Charter Treaty (1994)

Umowy stowarzyszeniowe (np.

z Algierią, Syrią)

Baltic Sea Region Energy Cooperation (BASREC)

G8 (plus ‘Outreach 5’)

Umowy Współpracy EURATOM (np. z Ukrainą)

Inicjatywa Baku dla regionu kaspijskiego/Morza Czarnego

International Partnership for Energy Effi ciency Co--operation International Partnership for the Hydrogen Economy Co-operation Partnership (od 2008 r.) Ministerial Conferences

World Bank Gas Flaring Reduction Initiative

Dialog energetyczny

(z Brazylią, Chinami, Indiami, Rosją, Ukrainą) i strategiczne partnerstwo (Norwegia, USA)

Źródło: opracowanie własne na podstawie European Commission (2006), A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy – What is at stake, SEC (2006) 317/2 fi nal, Brussels; EU External action, Regional policies, http://www.eeas.europa.eu/regional_policies/index_en.htm (dostęp: 15.10.2012).

* Postulat utworzenia w Komunikacie KE „A Partnership for Democracy and Shared Prosperity”, Brussels, 8.03.2011 COM (2011) 200 fi nal, http://www.eeas.europa.eu/euromed/docs/com2011_200_en.pdf (dostęp: 16.10.2012).

Ważnym wymiarem kształtowania dialogu energetycznego jest formuła „Eu-ropejskiej Polityki Sąsiedztwa” zaprezentowana w maju 2004 roku. W komuni-kacie KE na jej temat czytamy: „Wiele krajów szuka lepszego dostępu do rynku energii UE, jako aktualni lub przyszli dostawcy (Rosja, Algieria, Egipt, Libia) lub jako kraje tranzytowe (Ukraina, Białoruś, Maroko, Tunezja)”⁵⁵. Dlatego UE dąży do skonsolidowania stosunków energetycznych z krajami sąsiadującymi oraz do promowania jednolitego rynku energii w skali kontynentu. W ramach polityki sąsiedztwa UE rozwija dwustronną współpracę energetyczną z krajami basenu Morza Kaspijskiego, Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu, w tym w szczegól-ności z państwami tranzytowymi, jak kraje Kaukazu⁵⁶.

Regionem szczególnego zainteresowania jest basen Morza Śródziemnego, w  którym Unia wspiera projekty w  ramach śródziemnomorskiego pierścienia energetycznego łączącego Europę Południową z krajami Afryki Północnej za po-mocą wzajemnych połączeń elektrycznych i gazowych. Na konferencjach mini-strów energii w  Atenach i  Rzymie w  2003 roku określono priorytety euro-śró-dziemnomorskiej współpracy energetycznej, w  tym stworzenie zintegrowanego euro-śródziemnomorskiego rynku energetycznego. Współpraca euro-śródziem-nomorska ma dwa zasadnicze wymiary: regionalny – przez wspólne inicjatywy całego EUROMED (Euro-Mediterranean Partnership) ustanowione w  grudniu 2007 roku i bilateralny – dwustronna współpraca pomiędzy UE a poszczególnymi partnerami śródziemnomorskimi⁵⁷. UE dąży do współpracy zgodnie z Traktatem o Wspólnocie Energetycznej.

W marcu 2011 roku KE wydała komunikat Partnerstwo dla demokracji i wspól-nego dobrobytu, w  którym nawołuje do ustanowienia EU-South Mediterranean Energy Community między UE a  krajami Maghrebu (Maroko, Algieria, Tune-zja, Libia i Mauretania), a w późniejszym etapie rozszerzenie na kraje Maszreku (Egipt, Jordania, Liban, Syria i Palestyńskie Terytoria Okupowane)⁵⁸. Dokument był dyskutowany przez przywódców UE na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Europejskiej, poświęconym sprawie Libii, 11 marca 2011 roku. Komisja –

uzna-55 Communication from the Commission European Neighbourhood Policy Strategy Paper, Brus-sels, 12.05.2004, COM (2004) 373 fi nal, s. 17.

56 W 2005 r. UE przyjęła także Energy Community of South East Europe Treaty, który rozszerza granice wewnętrznego rynku energii poza granice państw członkowskich Wspólnoty pod warun-kiem przyjęcia aqcuis communitaire w  dziedzinie energetyki przez państwa niebędące członkami UE. Traktat podpisały Austria, Grecja, Słowenia, Węgry, Włochy ze strony unijnej, z drugiej strony zaś Bułgaria, Rumunia, Albania, Bośnia i  Hercegowina, Bułgaria, była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Chorwacja, Kosowo, Serbia i Czarnogóra oraz Turcja (Mołdawia – jako obserwator).

57 Ministerial Declaration on Th e Euro-Mediterranean Energy Partnership Adopted together with its annexes by Ministers at the conference in Limassol, Cyprus on 17 December 2007, http://www.

eu2007.pt/NR/rdonlyres/DA5A1D21-329B-4A19-98B2-C3E85DD25970/0/20071220Declaracaom inisterial.pdf (dostęp: 15.07.2012).

58 A  Partnership for Democracy and Shared Prosperity, Brussels, 8.03.2011 COM (2011) 200 fi nal, s. 9.

jąc Południe za jeden z  regionów, tak jak Wschód – dostrzega potencjał euro--śródziemnomorskiego partnerstwa (w szczególności w  zakresie wykorzystania OZE) jako elementu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego UE. Współ-praca z  regionem śródziemnomorskim jest oparta na modelu sieciowym, gdyż utworzenie rynku euro-śródziemnomorskiego łączy się z harmonizacją ustawo-dawstwa i  zasad polityk energetycznych krajów w  obrębie całego regionu (za-równo w układzie UE – kraje południowośródziemnomorskie, jak i między nimi nawzajem)⁵⁹.

Kaukaz Południowy to kolejny kierunek partnerstwa (proces Baku) realizowa-ny na szczeblu ministerialrealizowa-nym. W jego ramach w listopadzie 2006 roku przyjęto

„mapę drogową” opartą na czterech priorytetach⁶⁰:

1) konwergencja rynków energii na podstawie unijnych zasad rynku we-wnętrznego energii,

2) poprawa bezpieczeństwa energetycznego (popytu, podaży i tranzytu), 3) wspieranie zrównoważonego rozwoju energetycznego (efektywność

ener-getyczna, OZE, zarządzanie zapotrzebowaniem),

4) przyciągnięcie inwestycji w ramach projektów wspólnego zainteresowania.

Dokument wyraźnie stwierdza, że długoterminowym celem czwartego prio-rytetu będzie integracja rynków energetycznych partnerów z wewnętrznym ryn-kiem energii w UE (w odniesieniu do gazu, energii elektrycznej i ropy naft owej).

Współpraca UE z regionem skandynawskim odbywa się w ramach nordyckie-go rynku (NORDEN), którenordyckie-go jednym z wymiarów jest współpraca w sektorze energetycznym⁶¹.

W wyniku rozwoju zewnętrznego wymiaru unijnej polityki energetycznej podczas posiedzenia 24 listopada 2011 roku Rada Unii Europejskiej wezwała Komisję Europejską do opracowania zestawu formatów współpracy, w tym part-nerstw energetycznych, ustalającego podstawowe zasady stosunków dwustron-nych z państwami trzecimi, które będą wprowadzane w sposób elastyczny i pod-dane przeglądowi do końca 2013 roku (zob. tab. 14).

59 G. Bosse, Th e EU’s Geopolitical Vision of a  European Energy Space: When ‘Gulliver’ meets

‘White Elephants’ and Verdi’s Babylonian King, Geopolitics, Vol. 16, Iss. 3, 2011, s. 524; por. Euro--Mediterranean Free Trade Area, http://ec.europa.eu/trade/creating-opportunities/bilateral-rela-tions/regions/euromed (dostęp: 20.10.2012).

60 Ministerial Declaration on Enhanced Energy Co-operation between the EU, the Littoral States of the Black and Caspian Seas and their Neighbouring Countries, 30.11.2006, http://ec.europa.eu/

dgs/energy_transport/international/regional/caspian/doc/2006_11_30_astana_conclusions.pdf (dostęp: 15.07.2012).

61 NORDEN, http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation (dostęp: 15.07.2012), Ac-tion Plan for Nordic Energy. Co-operaAc-tion 2006–2009, http://www.ens.dk/en-US/policy/internaAc-tion- http://www.ens.dk/en-US/policy/internation-al-cooperation/nordic%20energy%20cooperation/Documents/Norden%20-%20eng.pdf (dostęp:

15.07.2012).

Tabela 14. Zakres i instrumenty zróżnicowania współpracy energetycznej z partnerami UE

Instrumenty w ramach unijnej polityki rozwojowej Umowy o partnerstwie i współpracy obejmujące między innymi energię Traktat Karty Energetycznej

Umowy handlowe

Unia dla Śródziemnomorza

Źródło: Komunikat w sprawie bezpieczeństwa dostaw energii i międzynarodowej współpracy energetycznej – Polityka energetyczna UE. Stosunki z partnerami spoza UE – konkluzje Rady, Bruksela, 25.11.2011, s. 13.

Komisja stała się też promotorem intensyfi kacji współpracy energetycz-nej z ważnymi konsumentami i producentami, takimi jak Chiny (od 1994 roku ENER-MOST Energy Conference, a od 2005 roku Dialog Energetyczny Komisja Europejska – Chiny) oraz OPEC (dwustronny dialog od 2004 roku)⁶².