Powojenne początki programu jądrowego

Francuskie badania nad wykorzystaniem energii jądrowej rozpoczęły się przed II wojną światową we współpracy z brytyjskimi i amerykańskimi sojusznikami, a Francja przodowała w badaniach nad fi zyką jądrową. Niemiecka okupacja prze-rwała prace nad energią atomową, a  francuscy naukowcy opuścili ojczyznę, by wspierać sojuszników w Montreal Laboratories w Kanadzie (Halban, Kowarski, Auger, Guéron, Goldschmidt)¹. Po zakończeniu II wojny światowej część z nich powróciła do kraju, by kierować działaniami w dziedzinie nuklearnej w Narodo-wym Centrum Badań Naukowych (National Centre for Scientifi c Research).

Charles de Gaulle postrzegał energetykę jądrową jako narzędzie odbudowy francuskiej pozycji na arenie międzynarodowej po utracie kolonii, a  także jako środek do gospodarczego rozwoju kraju. Uzyskanie dostępu do broni jądrowej miało przywrócić Francji prestiż i rolę dawnego mocarstwa światowego². Generał de Gaulle w sile jądrowej dostrzegał instrument realizacji celów globalnych i eu-ropejskich Francji, uznając, że dzięki niej jego ojczyzna utrzyma swoją przewagę nad innymi państwami. Technologiczna potęga miała być ważnym fundamen-tem polityki międzynarodowej, równoważąc hegemonię Stanów Zjednoczonych i ZSSR nad resztą globu³. De Gaulle uważał technologię jądrową za „klejnot we francuskiej koronie technologicznej”, który przyczynia się do technicznego postę-pu świata⁴.

1 W trakcie II wojny światowej kilku francuskich naukowców brało udział w projekcie kon-strukcji bomby atomowej „Manhatan” w  Stanach Zjednoczonych, a  zdobytą wiedzę „zabrali” po wojnie do Francji.

2 S. Parzymies, Czynnik wojskowy w polityce zagranicznej Francji. 1958–1982, MON, Warszawa 1984, s. 28–29.

3 G. Hecht, M. Callon, Radiance of France: Nuclear Power and National Identity aft er World War II, MIT Press, 2009, s. 93.

4 Ibidem; por. także: S. Parzymies, Czynnik..., s. 29.

Dekretem Rządu Tymczasowego, na czele którego stanął Charles de Gaulle, z  dnia 18 października 1945 roku powołano Komisariat Energii Atomowej (Commissariat à l’énergie atomique – CEA) w  celu rozwoju francuskiego pro-gramu jądrowego. CEA skupiał silną grupę naukowców i  stopniowo opano-wywał różne aspekty zarówno pokojowych, jak i  wojskowych technologii ją-drowych. Katalog zadań CEA obejmował badania nuklearne, projektowanie reaktorów, produkcję elektroniki i  urządzeń oraz systemów bezpieczeństwa⁵. Na stanowisko pierwszego Wysokiego Komisarza ds. Energii Atomowej powo-łano Frédérica Joliota-Curie, największego francuskiego fi zyka jądrowego ów-czesnych czasów. Ponieważ był on komunistą, Francja nie została dopuszczona do amerykańskich i brytyjskich prac badawczych. Budowie sektora technologii jądrowych sprzyjało powstanie technopolitycznego środowiska wspierającego jego rozwój. Jednym z jego działaczy był deputowany Félix Gaillard (późniejszy premier), który aktywnie włączył się w prace, których celem było opracowanie ambitnego 5-letniego planu rozwoju technologii jądrowej⁶. Do jego wzmocnie-nia znacząco przyczynił się także dyplomata François de Rose, który przeko-nywał, że Francja powinna wyjść z grupy krajów „drugiej kategorii jądrowej”⁷. Uruchomienie pierwszego reaktora eksperymentalnego o praktycznie zero-wej mocy (Zoe; Z  – zero) nastąpiło 15 grudnia 1948 roku na przedmieściach Paryża⁸.

We Francji nie rozdzielono badań nad cywilnym i  wojskowym wykorzysta-niem energii jądrowej⁹. Część środowisk politycznych (komuniści) obawiała się, że rozwój energetyki jądrowej doprowadzi do budowy bomby atomowej. Po po-parciu Apelu sztokholmskiego 28 kwietnia 1950 roku Joliot-Curie został odwo-łany z  funkcji Komisarza Wykonawczego CEA¹⁰. W  1952 roku kilkuset innych naukowców CEA podpisało petycje za pokojowym wykorzystaniem energetyki jądrowej. Deputowani z Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK) domagali się, by rząd wyraźnie stwierdził, że Francja nigdy nie zbuduje bomby atomowej¹¹. Po informacji, że program jądrowy nie jest skierowany na cele wojskowe, parlament zatwierdził w lipcu 1952 roku budżet w wysokości 37,7 mln franków dla CEA¹².

5 Od 2009 r. Komisariat Energii Atomowej i Energii Alternatywnych – Commissariat a l’énergie atomique et aux energies alternatives – CEA.

6 A. Bendjebbar, Histoire secrèt de la bombe atomique française, Collection Documents, le cherche midi éditeur, 2000, s. 159.

7 François de Rose był zaangażowany w tworzenie Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire – CERN).

8 B.K. Sovacool, S.V. Valentine, Th e National Politics of Nuclear Power, Routledge, New York 2012, s. 83.

9 A. Bendjebbar, Histoire..., s. 125.

10 Ibidem, s. 157; G. Hecht, M. Callon, Radiance..., s. 59; M. Pinault, Frédéric Joliot-Curie, J. Odile (ed.), Paris 2000, s. 268.

11 Por. G. Hecht, M. Callon, Radiance..., s. 62–63.

12 Ibidem, s. 63.

W tym samym roku CEA został zreorganizowany, w wyniku czego usunięto z nie-go wpływy francuskich komunistów¹³.

Opór środowisk naukowych wobec wykorzystania energetyki jądrowej do ce-lów militarnych oraz niechęć partii komunistycznej, która odgrywała znaczącą rolę polityczną w IV Republice, spowodowała, że program badań nad bronią ją-drową został utajniony. W połowie 1954 roku badania francuskich uczonych nad konstrukcją własnej bomby atomowej były na tyle zaawansowane, iż rokowały nadzieję na końcowy sukces¹⁴. Pod koniec grudnia 1954 roku planiści utworzyli Bureau d’Études Générales (BEG), niejawną organizację w ramach CEA, w celu zaprojektowania i budowy bomby atomowej (26 grudnia 1954 roku rząd francu-ski zatwierdził program jej budowy)¹⁵. W 1956 roku został utworzony tajny Ko-mitet Wojskowych Zastosowań Energii Jądrowej (Comité des applications milita-ires de l’énergie atomique – CAMEA) w strukturach Ministerstwa Obrony. W tym samym roku CEA w porozumieniu z Ministerstwem Obrony Narodowej podjął tajny plan budowy reaktora specjalnie zaprojektowanego na potrzeby militarne.

Przykładowo zakłady jądrowe Marcoule i Chinon służyły do produkcji plutonu na cele wojskowe oraz dodatkowo do produkcji względnie małych ilości energii elektrycznej. W kolejnych latach naukowcy i liderzy polityczni pozostali podzie-leni wobec problemu, czy Francja powinna nadać priorytet wojskowy czy cywilny w zastosowaniu energii jądrowej.

W 1958 roku Francuzi dzięki utworzeniu Framatome (Franco-Américaine de Constructions Atomiques) zdobyli licencję fi rmy Westinghouse, dzięki czemu uzyskali dostęp do technologii amerykańskiej¹⁶. W późniejszych latach przemysł jądrowy został rozwinięty przez połączenie licencjonowanej technologii amery-kańskiej i własnych doświadczeń w ramach krajowych programów i technologii¹⁷. Pierwsza komercyjna elektrownia jądrowa została otwarta w 1965 roku. Ko-lejne elektrownie GRC (gas-cooled reactor) zostały oddane do użytku w latach 60.

XX wieku. Dopiero jednak w  1969 roku, kiedy Francja dokonała ostatecznego wyboru typu reaktora – PWR (pressurized water reactor) – opartego na amery-kańskiej licencji, CEA i EDF wsparły monopol Framatome na budowę elektrowni

13 Ibidem, s. 64–65.

14 Por. J.J. Węc, Spór o  kształt ustrojowy Wspólnot Europejskich i  Unii Europejskiej w latach 1950–2010. Między ideą ponadnarodowości a  współpracą międzyrządową. Analiza politologiczna, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012, s. 85.

15 O. Forcade, É. Duhamel, P. Vial (red.), Militaires en République 1870–1962: Les offi ciers, le pouvoir et la vie publique en France, Publications de la Sorbonne, Paris 1957, s. 95.

16 Było to francusko-belgijskie joint venture spółek prywatnych, nad którym państwo francu-skie w  późniejszych latach systematycznie zwiększało kontrolę, aż do całkowitego przejęcia wraz z połączeniem CEA i Framatome w 2001 r., tworząc grupę AREVA. Przez całe lata 70. i 80. XX w.

Framatome tylko nominalnie pozostawało w rękach prywatnych, gdyż CEA i EDF znacząco wpły-wały na stosowane rozwiązania technologiczne, organizacyjne i inwestycyjne przemysłu jądrowego we Francji.

17 A.L. Giraud, Energy..., s. 167.

jądrowych, doprowadzając do standaryzacji produkcji reaktorów i budowy całych elektrowni. Jako główni klienci, zachowali znaczący wpływ na Framatome¹⁸.

Równolegle, już od lat 50. XX wieku, w celu uniezależnienia się od importu paliwa jądrowego, nastąpił rozwój przemysłu wzbogacania paliwa jądrowego, jak i  produkcji gotowego paliwa, którego początkowo używano zarówno do celów wojskowych, jak i przemysłowych. Odkrycie w pobliżu Limoge (w Masywie Cen-tralnym) złóż uranu zmniejszyło zależność od importu¹⁹. Uruchomiono zakłady wzbogacania uranu U-235, między innymi Marcoule (1956) na południu Francji (trzy duże reaktory G-1, G-2 i  G-3), a  następnie w  La Hague na północy Nor-mandii (1967).Został zbudowany także reaktor, który mógł produkować znaczące ilości plutonu (Fontenay-aux-Roses Center –1954)²⁰.