Znaczenie energetyki jądrowej dla Francji

4.2.1. Polityczno-wojskowe atrybuty energetyki jądrowej

Imperatyw wojskowy dla rozwoju programu jądrowego był decydujący, a czynnik militarny był szczególnym motorem napędzającym rozwój przemysłu jądrowego we Francji. W okresie zimnej wojny, dzięki technologii jądrowej, arsenał atomo-wy Francji pozwalał jej odgrywać większą rolę na scenie międzynarodowej, niż wynikało to z jej rzeczywistego znaczenia³⁸. Motywy IV Republiki do posiadania broni jądrowej były bardzo zróżnicowane, począwszy od wzrostu prestiżu oraz wzmocnienia wpływu Francji w NATO i na świecie, przez przezwyciężenie fru-stracji spowodowanej utratą kolonii, aż po przeciwstawienie się rosnącej roli Re-publiki Federalnej Niemiec w Sojuszu Atlantyckim³⁹.

W połowie lat 50. XX wieku zapadła decyzja o powołaniu sił uderzeniowych opartych na jądrowym uzbrojeniu, a  punktem wyjścia miał być rodzimy prze-mysł atomowy⁴⁰. W  pobliżu Paryża, w  miejscowości Villeneuve-Saint-Georges (francuskie Los Alamos), rozpoczęły się prace nad pierwszą francuską bombą atomową o kodzie Gerboise Bleue (60–70 kt TNT). W tym czasie, w 1957 roku, częściowo w odpowiedzi na kryzys sueski, jak również wobec rosnących napięć geopolitycznych związanych z zimną wojną, rząd przy wsparciu prezydenta René Coty’ego rozpoczął budowę jednostki testowania broni jądrowej w rejonie Reggan (Algieria) na północnej francuskiej Saharze, doprowadzając do detonacji Gerbo-ise Bleue w Algierii 13 lutego 1960 roku⁴¹.

De Gaulle przykładał szczególną wagę do rozwoju siły uderzeniowej, czemu dał wyraz po przejęciu władzy w czerwcu 1958 roku. Technologia atomowa stano-wiła fi lar strategii wojskowej od 1960 roku i odgrywała ważną rolę w zakresie od-straszania atomowego (la force de dissuasion) i niezależności kraju⁴². Utworzenie odstraszającej siły jądrowej było spowodowane bardziej względami politycznymi

38 P. Boniface, Sarkozy n’a pas une conception d’ensemble du rôle de la France, Interview de Pascal Boniface, directeur de l’IRIS, par Jean-Paul Pierot (L’Humanité, 06 avril 2012), http://www.

iris-france.org/informez-vous/tribune.php?numero=359 (dostęp: 10.08.2012).

39 Cyt. za: S. Parzymies, Czynnik…, s. 28.

40 W okresie 1956–1957 rząd Guya Molleta podjął wstępne decyzje dotyczące przeprowadze-nia próbnej eksplozji, a  nawet wyposażeprzeprowadze-nia w  przyszłości armii francuskiej w  broń jądrową, zaś w kwietniu 1958 r. premier Félix Gaillard podjął decyzję o przeprowadzeniu przez Francję pierwszej próbnej eksplozji jądrowej, [za:] S. Parzymies, Czynnik..., s. 27.

41 A. Bendjebbar, Histoire..., s. 321–322. Druga eksplozja nastąpiła w  kwietniu 1960 r. Testy na terenie Algierii były kontynuowane do 1966 r., czyli po uzyskaniu przez to państwo niepodleg-łości, a  następnie poligony zostały przeniesione na wyspy Polinezji Francuskiej na Pacyfi ku, por.

G. Jezierski, Energia..., s. 158–159.

42 T. Młynarski, Francja wobec głównych problemów reformy instytucjonalnej Unii Europejskiej w XXI w., Dante, Kraków 2006, s. 50–51.

niż bezpieczeństwa, gdyż służyła ona za instrument polityki zagranicznej zapew-niający „rangę” w hierarchii państw⁴³. W potencjale jądrowym „upatrywano bo-wiem, poza gwarancją bezpieczeństwa, środka utrzymywania mocarstwowej po-zycji Francji na świecie”⁴⁴. W ten sposób Francja umiejętnie „splotła” prace nad zastosowaniem programu atomowego w celach wojskowych i cywilnych. Pierw-sze jądrowe zakłady energetyczne odgrywały podwójną rolę, wytwarzały bowiem materiał do zastosowań militarnych oraz w sektorze energii. W wyniku rozwoju wojskowego programu jądrowego w latach 60. XX wieku Francja stała się mocar-stwem jądrowym.

4.2.2. Gospodarcze atrybuty energetyki jądrowej

Po II wojnie światowej przemysł jądrowy stał się narzędziem promowania od-budowy gospodarki. Rząd podjął strategiczną decyzję o rozwoju przemysłu wy-sokich technologii, które miały się stać nowym fi larem ekonomicznym. Była to istotna zmiana, ponieważ przed wojną we Francji w  dużej mierze dominowały małe fi rmy rodzinne specjalizujące się w produkcji mało przetworzonych dóbr, takich jak: wina, ser, perfumy, wyroby ze skóry⁴⁵. Energetyka jądrowa odegrała główną rolę w polityce przemysłowej i handlowej, jako katalizator modernizacji gospodarczej. Poufna natura programu jądrowego usunęła spod nadzoru społecz-nego wszystkie dane dotyczące kosztów i  działania programu w  latach 60., 70.

i 80. XX wieku⁴⁶. Standaryzacja modelu reaktorów typu PWR pozwoliła na nie-mal seryjną produkcję, optynie-malizując koszty i czas budowy⁴⁷. Rozwój programu energetyki jądrowej pozwolił także ograniczyć koszty związane z importem paliw kopalnych (głównie ropy naft owej i gazu ziemnego)⁴⁸.

Komunikat z 16 września 1987 roku Dyrekcji Generalnej ds. Energii i Surow-ców (DG EMP) podkreślał znaczenie gospodarcze oszczędności dokonanych w la-tach 1973–1987, wskazując, że wyniki osiągnięte od czasu pierwszego kryzysu pa-liwowego świadczą o  znacznych korzyściach płynących ze zmniejszenia importu surowców energetycznych w  odniesieniu do wpływu zarówno na niezależność energetyczną Francji, jak i na bilans handlu zagranicznego⁴⁹. Pomimo wzrostu cen paliw kopalnych w latach 1981–2004 koszty energii dla gospodarki zmniejszyły się

43 S. Parzymies, Czynnik..., s. 24.

44 Ibidem, s. 27.

45 Por. B.K. Sovacool, S.V. Valentine, Th e National Politics..., s. 91.

46 Ibidem, s. 89–90.

47 Seryjnie budowane bloki o mocy 900 MWe, 1300 MWe, w kolejnych latach 1450 MWe [za:]

G. Jezierski, Energia..., s. 452.

48 F. Sorin, La France...

49 Note du 16 septembre 1987 de la Direction générale de l’Énergie et des Matières Premières (DGEMP) [w:] Prospective et enjeux énergétiques mondiaux Un nouveau paradigme, l’Agence Fran-çaise de Développement (AFD), Document de travail n 59/2008, s. 15.

z 5% PKB do 1,8% PKB⁵⁰. Badania przeprowadzone w 1999 roku na zlecenie premie-ra Lionela Jospina wykazały, że do 2000 roku na całkowity koszt fpremie-rancuskiego pro-gramu elektrowni jądrowych składał się koszt inwestycji (25%), eksploatacji i kon-serwacji (43%), koszt wzbogacania paliwa (20%) i  składowania odpadów (12%), z dużym marginesem niepewności co do tych ostatnich⁵¹. Główne koszty programu stanowią zatem infrastruktura i technologia, nie zaś paliwo uranowe, którego udział w strukturze kosztów to około 5–10% (przed przeróbką) całkowitego kosztu kWh (zupełnie inaczej w wypadku kosztów energetyki konwencjonalnej, gdzie koszt pa-liw kopalnych – węgla, gazu i ropy naft owej – waha się od 60 do 80% kosztów energii elektrycznej)⁵². Oznacza to, że około 90% wydatków związanych z francuskim pro-gramem jądrowym pozostaje w kraju, napędzając aktywność gospodarczą.

Przemysł jądrowy obecnie jest ważnym atutem i  ogniwem gospodarki pań-stwa, dając zatrudnienie ponad 100 tys. osób (od budowy, przez eksploatację i  produkcję paliwa jądrowego, po składowanie odpadów, por. tab. 4)⁵³. Eksport energii elektrycznej (do Włoch, Szwajcarii, Hiszpanii, Holandii, Niemiec) stanowi ważne źródło dodatkowych przychodów. Należy się spodziewać, że nowe korzyści ekonomiczne nastąpią w związku z wprowadzeniem od 2013 roku płatnego euro-pejskiego systemu kwotowania emisji gazów cieplarnianych (EU ETS) ze względu na niską emisyjność francuskiego sektora energii elektrycznej z jednoczesną dużą mocą generowanej energii.

Tabela 4. Ekonomiczne atuty wynikające z energetyki jądrowej Wysoki poziom niezależności i bezpieczeństwa energetycznego kraju.

Oszczędności wynikające z ograniczenia importu paliw kopalnych i ochrona środowiska (Francja jest drugim po Szwecji krajem UE, który emituje najmniej CO₂/kWh.

Duży udział w międzynarodowym rynku instalacji i usług jądrowych, co wpływa na poprawę bilansu handlowego Francji.

Najniższe ceny energii elektrycznej w Europie Zachodniej, zwiększające stabilność i konkurencyjność gospodarki.

Setki tysięcy miejsc pracy w sektorze energetyki jądrowej i przemysłach związanych.

Ważne źródło przychodów z eksportu energii elektrycznej w Europie.

Źródło: opracowanie własne.

Dzięki energetyce jądrowej Francja nie tylko ograniczyła import paliw kopal-nych, ale stała się głównym dostawcą produktów i usług dla przemysłu jądrowego.

50 La politique énergétique française depuis 30 ans, Ministère de l’Économie, des Finances et de l’Industrie, Direction Générale de l’Énergie et des Matières Premières, 5.04.2005, s. 4, http://www.

minefi .gouv.fr/notes_bleues/nbb/nbb287/pol_energetique.pdf (dostęp: 21.07.2012).

51 J.-M. Charpin, Étude économique prospective de la fi lière électrique nucléaire, Rapport au Pre-mier ministre, juillet 2000, La Documentation française, s. 57.

52 Por. La France et le choix électronucléaire...

53 Por. C.P. Zaleski, Nuclear Energy and Climate Change [w:] Master of Business Administra-tion, 6 (101), Poznań, listopad–grudzień 2009, s. 13–15.

Kraj stał się liderem na rynku dostaw technologii w skali globalnej (wyprzedza-jąc między innymi Stany Zjednoczone, Japonię, Rosję, Indie i wiele innych). Naj-bardziej spektakularna była sprzedaż elektrowni jądrowych „pod klucz” w Belgii, RPA, Korei Południowej, Chinach. Przemysł jądrowy wnosi znaczący wkład w bi-lans handlowy Francji. Defi cyt lat 80. został wyrównany w  dużej mierze dzięki nadwyżkom generowanym w latach 90. XX wieku. Francja dysponuje globalnym potencjałem produkcyjnym wzbogacania uranu, a  także przerobu wypalonego paliwa jądrowego, świadcząc usługi dla elektrowni między innymi w Niemczech, Szwajcarii, Japonii, Chinach.

4.2.3. Problem społecznej akceptacji elektrowni jądrowych

W powojennej Francji poufny charakter programu energetyki jądrowej miał po-wstrzymać potencjalnych oponentów od krytyki niezależnej francuskiej drogi.

Scentralizowanie systemu podejmowania decyzji i zarządzanie przez znacjonali-zowane przedsiębiorstwa pozwalało podejmować działania bez względu na opinie obywateli. Przychylność społeczności lokalnych w miejscach, gdzie powstawały za-kłady nuklearne, zdobywano przez oferowanie różnych udogodnień publicznych, jak na przykład mieszkania, niższa cena energii elektrycznej dla lokalnych społecz-ności, baseny, obiekty sportowe⁵⁴. EDF zatrudniał także lokalnych pracowników budowlanych oraz zlecał kontrakty miejscowym fi rmom. Szczególnym przypad-kiem była sprawa zakładu Golfech i bezpośrednie wsparcie fi nansowe udzielone władzom regionu Midi-Pyrénées w 1982 roku. EDF w zamian za zgodę na wybu-dowanie elektrowni zobowiązał się wpłacić dla regionu kwotę 1,4 mln dolarów⁵⁵. W późniejszym okresie na szczeblu ministerialnym sformalizowano ten proceder w formie „umów rozwojowych” oferowanych przez EDF lokalnym władzom.

W okresie 1974–1981 rząd wykazywał ogromną nieustępliwość w  wypadku jakiegokolwiek sprzeciwu społecznego⁵⁶. Kiedy premier Messmer zaproponował budowę kilkudziesięciu nowych elektrowni jądrowych w latach 1974–1985, decy-zja ta nigdy nie była przedmiotem debaty w parlamencie. Rząd podejmował wiele inicjatyw, by odizolować program rozwoju nuklearnego od publicznego nadzo-ru. Scentralizowany proces licencyjny przyspieszał wszystkie wnioski o zezwole-nie na budowę elektrowni jądrowych. Nawet system sądowniczy funkcjonował bardziej jako obrońca państwa niż praw obywateli, unikając mnożenia prawnych utrudnień stojących na drodze do budowy elektrowni i traktując je jako sprzeczne z  narodowym interesem⁵⁷. Mimo że procedury zostały zmodyfi kowane w  1976 roku, by umożliwić udział społeczności lokalnych w wyrażeniu opinii o budowie

54 B.K. Sovacool, S.V. Valentine, Th e National Politics..., s. 94.

55 J.-P. Moatti, J. Fagnani, Th e Politics..., s. 267.

56 Ibidem, s. 265.

57 B.K. Sovacool, S.V. Valentine, Th e National Politics..., s. 94.

nowych instalacji, najczęściej była to jednak formalność, i sprzeciw obywateli był ignorowany⁵⁸.

W pierwszych latach rozwoju programu energetyki jądrowej słabe zaanga-żowanie społeczeństwa tłumaczył brak wiedzy na temat ewentualnych skutków wprowadzenia tej technologii oraz chęć wsparcia odbudowy kraju. Państwowy EDF korzystał ze swoich wpływów, by zapobiec przedostawaniu się do publicznej wiadomości informacji o przypadkach zagrożenia bezpieczeństwa. Planiści mieli więc komfort rozwijania planów jądrowych, państwo było względnie „nieobar-czone” sprzeciwem społecznym w  realizacji celów polityki energetycznej, a  ak-tywność organizacji ekologicznych była znikoma⁵⁹.

W latach 70. ubiegłego wieku nasiliły się nastroje antyjądrowe, a ujawnienie kilku raportów o wypadkach i problemach z bezpieczeństwem (1974) wpłynęło na zbru-talizowanie protestów społecznych w  latach 1976–1977. Skutecznie tłumione dały rządowi podstawę do zdyskredytowania całego ruchu, oskarżając liderów o radyka-lizm i  anarchizm⁶⁰. Protesty społeczne posłużyły do uzasadnienia wzmocnionych środków bezpieczeństwa. W reakcji na społeczny sprzeciw przeprowadzono dobrze zorganizowane kampanie informacyjnie i  edukacyjne, przedstawiając energetykę jądrową jako jedyną opcję dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. W rzą-dowej propagandzie pojawiały się także hasła, że przeciwnicy atomu chcieliby, aby Francja powróciła do ery świeczek (zdarzały się też aresztowania protestujących)⁶¹. Do 1981 roku opór społeczny i  ruch antynuklearny zostały znacząco osłabione.

W latach 1977–1985 opinia była równo podzielona między pro- i antynuklearne lob-by⁶². Z czasem społeczeństwo francuskie przyzwyczaiło się do energetyki jądrowej, co potwierdza obecność dużych skupisk ludności wokół elektrowni jądrowych.

Kiedy prezydent Mitterrand objął urząd, zaproponował model „demokracji współpracującej”, w której różne grupy lobby przy stole negocjacyjnym ustalały satysfakcjonujące rozwiązania, co de facto przez uspokojenie nastrojów pogłębiło izolacje środowisk antyjądrowych⁶³.

Pierwsze sukcesy wyborcze francuskich Zielonych (Les Verts – Parti écologiste) na początku lat 80. XX wieku położyły kres konsensusowi między głównymi partia-mi odnośnie do programu jądrowego (zob. tab. 5). Narastał ruch niezadowolonych z powodu groźby wystąpienia katastrof czy problemu składowania odpadów. Pod koniec ostatniej dekady XX wieku antyjądrowa opozycja zorganizowała się w ruchu obywatelskim „Le Réseau Sortir du nucléaire” (1997) i  organizacjach

pozarządo-58 J.-P. Moatti, J. Fagnani, Th e Politics..., s. 264.

59 B.K. Sovacool, S.V. Valentine, Th e National Politics..., s. 95.

60 Mouvement antinucléaire, http://www.techno-science.net/?onglet=glossaire&defi nition=10 418 (dostęp: 15.07.2012).

61 Manifestation anti nucléaire à Creys-Malville, Institut national de l’audiovisuel, 31.07.1977, http://www.ina.fr/economie-et-societe/vie-sociale/video/CAA7701118901/creys-malville.fr.html (dostęp: 15.07.2012).

62 J.-P. Moatti, J. Fagnani, Th e Politics..., s. 271–272.

63 Ibidem, s. 267.

wych⁶⁴. Dużą aktywność wykazywał też francuski oddział Greenpeace organizujący różnego rodzaju happeningi dyskredytujące energię jądrową.

Tabela 5. Partia Socjalistyczna (PS) i Zieloni a energia jądrowa we Francji

1995 – D. Voynet, „Wyjście z  atomu”. Kandydatka na prezydenta i  liderka francuskiej Partii Zielonych (Les Verts) Dominique Voynet w  1995 r. zapowiada wyjście z  energetyki jądrowej i promowanie oszczędności i energii odnawialnej. Lionel Jospin niektóre hasła ekologów zawiera w swoim programie wyborczym.

Czerwiec 1997 – D. Voynet integruje lewicę. Po zwycięstwie lewicy w wyborach parlamentarnych 1997 r. Dominique Voynet wchodzi do rządu L. Jospina (la Gauche plurielle) jako minister środowiska i planowania przestrzennego. Jako pierwszy minister Zielonych w rządzie postuluje moratorium na budowę nowych elektrowni jądrowych.

Sierpień 1999 – Les Verts opuszczają rząd. Minister Voynet grozi opuszczeniem rządu, jeśli moratorium na budowę nowych obiektów nie będzie przestrzegane. Koncerny Framatome i Siemens oczekują na „zielone światło” premiera L. Jospina dla budowy reaktora nowej generacji EPR. Voynet opuszcza rząd, deklarując: „Zieloni pozostaną Zielonymi”.

Kwiecień 2002 – rozbicie la Gauche plurielle. Premier Jospin, który poparł utrzymanie energetyki jądrowej, przegrywa w I turze wybory prezydenckie.

2005 – ramy prawne dla EPR we Flamanville ofi cjalnie uchwalone. Prawo energetyczne z dnia 13 lipca 2005 r. ustanawia ramy prawne dla realizacji projektu (reaktor EPR 3. generacji). Budowa reaktora w  Flamanville stanie się jednym z  głównych punktów spornych między PS i  EELV (Europe Écologie les Verts).

2007 – Pakt ekologiczny Hulota. Popularny francuski dziennikarz telewizyjny, pisarz, działacz ekologiczny, Nicolas Hulot, zapowiada udział w  wyborach prezydenckich w  2007 r. w  celu podkreślenia wagi spraw dotyczących ekologii. Ostatecznie rezygnuje, nakłaniając pięciu głównych kandydatów do podpisania „Paktu ekologicznego”. W styczniu 2007 r. Sarkozy, Royal, Voynet podpisują pakt. Deklarowaną wrażliwość na sprawy środowiska wszystkich kandydatów osłabi wynik wyborczy francuskich Zielonych.

2007 – Les Verts dużo obiecują. Socjaliści i francuscy Zieloni zawierają porozumienie w sprawie inicjatyw ekologicznych w  przyszłym parlamencie. Po trudnych negocjacjach między Cécile Dufl ot i  François Hollande’em, wówczas pierwszym sekretarzem PS, Zieloni ku ogólnemu zaskoczeniu zrywają porozumienie. Otrzymują tylko trzy mandaty.

2012 – Zrównoważyć bilans energetyczny. 15 listopada 2011 r. PS i EELV zawierają pakt na rzecz parlamentarnej koalicji większościowej. W  dokumencie zawarto trzy priorytety transformacji energetycznej: efektywność energetyczną, zrównoważoną produkcję energii elektrycznej i zwiększenie udziału OZE.

Źródło: opracowanie własne.

4.2.4. Wahania nastrojów opinii społecznej

W ciągu kilku dekad doszło do kilkunastu incydentów w  elektrowniach jądro-wych (zob. załącznik, tab. II). Wydarzenia te nie miały jednak większego wpływu na środowisko naturalne lub zachowania społeczne (dotychczas we Francji nie

64 Le Réseau Sortir du nucléaire, http://www.sortirdunucleaire.org (dostęp: 15.07.2012).

było ofi ar w ludziach, z wyjątkiem wypadków budowlanych lub podczas wydoby-cia uranu)⁶⁵. Często natomiast tym, co irytowało opinię społeczną, był brak przej-rzystości i rzetelnej informacji w sytuacjach awaryjnych, na przykład w 2008 roku w Tricastin, gdzie odpady promieniotwórcze lekko skaziły kilkaset osób⁶⁶.

Gwałtowny spadek poparcia społecznego dla stosowania energii jądrowej na-stąpił w  trzech etapach: po katastrofi e w  Czarnobylu (1986), po wejściu Zielo-nych do rządu (1997) i po katastrofi e elektrowni jądrowej w Fukushimie, w Japo-nii (2011)⁶⁷. To ostatnie wydarzenie sprowokowało gorące dyskusje o przyszłości energetyki nuklearnej. W kwietniu i czerwcu 2011 roku w badaniach przeprowa-dzonych przez Francuski Instytut Opinii Publicznej (Institut Français d’Opinion Publique – IFOP) 56% Francuzów było zaniepokojonych wykorzystaniem energii jądrowej, a  62% spośród nich deklarowało chęć „stopniowego wstrzymania”

programu jądrowego w ciągu 25–30 lat⁶⁸.